Libatkutik ta naklej ta Roodepoort (Sudáfrica). Kʼalal junchib xa ox jabil te oyunkutike, jaʼo cham li jtote. Ta 1947, jtaoj toʼox kabtel sventa ajvalil ti sjunukil kʼakʼal skʼan xikʼote, yuʼun jaʼ jech ta jkolta li kutsʼ kalale, 16 toʼox jabilal. Jun veltae, kʼot ta jnakutik jun vinik ti oy xa sjabilale. La sjakʼbunkutik mi ta jkʼankutik chkichʼulankutik akʼbel li revista Li Jkʼel˗osil ta toyole. «Xuʼ» xkutkutik sventa mu chopoluk xaʼi sbae.

 Pe mu ta sjaliluke, lik jkʼupinkutik li mantale. Kʼalal mas toʼox tseb li jmeʼe, chkʼot toʼox li ta Iglesia Reformada Holandesa. Pe kʼalal la xchan li revistaetike, ta anil laj yakʼ venta ti muʼyuk lokʼem ta Vivlia li kʼusi akʼbat toʼox xchane. Jaʼ yuʼun, la jchʼamkutik estudio xchiʼuk ta tsʼakale lik batkunkutik ta tsobajeletik. Voʼon baʼyel laj kichʼ voʼ li ta kutsʼ kalale, taje ta 1949. Akʼo mi oy to jayibuk jabil ti jech˗o li˗abteje, oy ta koʼonton ti xitun mas ta stojolal Jeovae.

 Li˗och ta prekursoral ta 1954. La jakʼbe batel Betel bu chtun mas koltael li ta Sudáfricae, vaʼun laj yalbeikun ti xuʼ xibat ta Pretoriae xchiʼuk laj yalbeik yan prekursora ti te xbat tunuk eke. Kʼupil sba li jna jtaojkutike. Xvul ta jol ti te toʼox ta jmankutik li koeksisters ti jaʼ jtos pan ti chʼilbil chutike xchiʼuk ti lek chiʼe. ¡Jun to smuil!

 Kʼalal nupun li jchiʼil ta prekursorale, li George Phillips ti jaʼ sbainoj skʼelel Betele la sjakʼbun mi ta jkʼan chitun ta prekursora espesial. Ta sjunul koʼonton laj kalbe ti tanae.

 Kʼalal li˗och ta prekursora espesiale, te la stakikun batel ta Harrismith ta 1955. Te la stakik batel yan prekursora ek. Vokol tajek la jta jnailkutik kʼalal likʼotkutike, yuʼun li buchʼutik oy srelijionik tee laj yalilanbeik li yajval jnakutik ti akʼo snutsunkutik lokʼele.

 Ta mas tsʼakale, te litake bal ta Parkhurst (Johannesburgo). Te la jchiʼin chaʼvoʼ jmisioneraetik. Ta tsʼakale, nupun li june xchiʼuk li jun xtoke oy bu yan laj yichʼ takel batel. Jaʼ yuʼun, li Eileen Porter laj yalbun ti xuʼ xbat jchiʼinik ta nakleje akʼo mi chʼin noʼox li snaike. Ta kortina noʼox makal ti bu oy jvayebe. Jun koʼonton chkaʼi jba kʼalal te jchiʼuk li Eileene, yuʼun tspatbun koʼonton xchiʼuk skʼanojun tajek. ¡Jkʼanoj tajek ek! Toj labal sba chkil ti jech˗o baxbol chtun ta stojolal Jeova akʼo mi ep yabtel li ta snae.

 Ta tsʼakal jutuke, te la stakikun bal ta Aliwal North ti te xkom li ta El Cabo Oriental. Te laj yichʼ takel batel ek li Merlene Laurens ti Merle xkutkutike. Mas jutuk ta 20 jabilal jchaʼvoʼalkutik, jaʼ yuʼun toj lek ta chanbel stalelal chkilkutik li Dorothy ti mas xa ep sjabilale xchiʼuk ti nopem xkaʼi chkalbekutik ti jaʼ junmeʼkutike. Akʼo mi tsots lajem ta tiʼel ta tsʼiʼ li ta stsebale, pe jech˗o tskʼupin li cholmantale.

 Li ta 1956, li Merle ay ta chanob vun ta Galaad numero 28. Ta jkʼan ox chibat ek, pe muʼyuk la stakikun ta ikʼel. Bal to ti te kom jchiʼin li junmeʼkutik Dote, yuʼun ja chchabiun chkaʼi. Akʼo mi te van 50 jabil ti mas vixile, pe toj lek laj kamigain jbakutik.

 ¡Limuyubaj tajek kʼalal litakat ta ikʼel li ta Galaad eke! Kʼalal skʼan toʼox xibat ta Galaade, jmoj la jchol mantal xchiʼuk Kathi Cooke. Vaxakib u te la jcholkutik mantal ta Nigel. Ta skoj ti ayem xa onoʼox ta Galaad li Kathie, mas to ayan ta koʼonton chibat kʼalal laj yalbun ti kʼu yelane. Libat ta Nueva York ta enero ta 1958.

 Oy toʼox chaʼvoʼ jchiʼil ta kuarto kʼalal li˗ay ta Galaade. Li june jaʼ Tia Aluni ti likem ta Samoae, li yane jaʼ Ivy Kawhe ti maorí stsʼunbale. Kʼalal te toʼox oyun ta Sudáfricae, li ajvalile laj yal ti mu stakʼ jchiʼinkutik li krixchanoetik ti yan stsʼunbalik mi sak jtsʼunbalkutike. Jaʼ yuʼun, sba to velta la jchiʼinan ta naklej li buchʼutik yan˗o stsʼunbalike. Ta anil noʼox laj kamigain jbakutik. Kʼupil sba laj kil ti jeltos bu likemik tal li jchiʼiltak ta chanune.

 Tsots laj kaʼi bakʼintik li chanob vune, yuʼun li ermano Maxwell Friend la stunes oxib lus kʼalal chchanubtasunkutike. Taje jaʼo tstunes mi toj anil o mi toj kʼun chikʼopojkutike, mi mu sta˗o ti kʼu yelan yechʼomal kekutike o mi muʼyuk ximuyubajkutike. Mi muʼyuk la jpaskutik jtosuk kʼalal ta xketʼes jpartekutike, ta stsanbunkutik li slusale. Ta skoj ti toj echʼem xikʼexave, ep ta velta la stsanbun li lusetik kʼalal chketʼes jpartee. Bakʼintike, xi˗okʼolet xa chnel kuʼun. Akʼo mi jech, muʼyuk ti chopol xa laj kil li ermanoe, yuʼun toj lek yoʼonton. Kʼalal chil ti voʼon xa jtaoj xchʼubael ti bu chichanunajkutike, ta sabun talel jkafe.

 Kʼalal echʼ jayibuk ue, lik jnopilan bu tstakikun batel. Li Merle takat batel ta Perú kʼalal nel li chanun ta Galaade, pe poʼot xa ox xnupun li ermana ti jmoj takatik batel tee. Jaʼ yuʼun, laj yalbun ti jakʼbe li ermano Knorr mi xuʼ stakun batel tee. Li ermano Knorre jaʼ toʼox sbainoj skʼelel li s˗organisasion Jeovae. Ta skoj ti nopajtik noʼox chkʼot svulaʼanunkutik ti bu chichanunajkutike, laj ta noʼox ta chiʼinel ta loʼil. ¿Mi xanaʼik bu laj kichʼ takel batel kʼalal nel li jchanune? ¡Ta Perú!

 La jchiʼin ta cholmantal yan velta li kuni Merle te ta Lima (Perú). Akʼo mi yakal toʼox ta jchan li españole, oy buchʼutik lik jchanubtas ta Vivlia ti lik chʼiikuk ta mantale. Ta mas tsʼakale, laj kichʼkutik takel batel ta Ayacucho ti vitstik tajeke. Akʼo mi jnaʼ xa onoʼox jutuk li españole, tsots jutuk laj kaʼi, yuʼun jutuk mu skotoluk li krixchanoetik tee jaʼ noʼox xaʼiik li quechua kʼope xchiʼuk vokol chkichʼkutik ikʼ ta skoj ti toj akʼol oy li lum taje.

 Muʼyuk ep likoltavan laj kaʼi kʼalal te li˗aye xchiʼuk ta jnop mi oy onoʼox buchʼutik chchʼiik ta mantal li tee. Pe li avie, oy xa mas ta vukub sien jcholmantaletik li ta jteklum Ayacuchoe xchiʼuk oy xa jun Ofisina ti bu chichʼ Jelubtasel Kʼop li ta quechua ayacuchanoe.

 Ta tsʼakal jutuke, li Merle nupun xchiʼuk jun jkʼelvanej ta sirkuito ti Ramón Castillo sbie. Vaʼun, li ta 1964, li Ramóne bat ta Galaad lajuneb u sventa xichʼ chanubtasel. Te ay ek li Fu˗lone Liang ti jmoj toʼox li˗aykutik ta Galaade. Te toʼox chtun ta Hong Kong, pe takat ta ikʼel li ta chanun taje ta skoj ti oy kʼusitik yan chlik sbain li ta Betele. a Li Fu˗lone la sjakʼbe Ramón ti kʼu yelan oyun li ta Perúe. Vaʼun, ta tsʼakal jutuke lik jtakbe jbakutik karta.

 Li Fu˗lone ta slikebal onoʼox laj yal ti jech ta jtsʼibabe jbakutik kartae, yuʼun jnovio xa jbakutik. Li Harold King ti te toʼox chtun ta misioneroal ta Hong Kong nopajtik noʼox chbat li ta s˗ofisinail ti bu chvul li kartaetike. Jaʼ yuʼun, li Fu˗lone jaʼ chakʼbe li kartaetik sventa stakbun tale. Li ta sovrealtak kartae li Harolde tspas tal divujoetik o xi tstsʼiba talele: «Ta jkʼel kʼusi chkut sventa masuk to stsʼibabot tal karta». Ti jech tspase, chakʼbun˗o tajek tseʼej.

 Kʼalal echʼ xa ox jun jabil xchiʼuk oʼlol ti jech ta jtakulanbe jbakutik kartae, kʼot ta nopel kuʼunkutik ti chinupunkutike. Vaʼun, lilokʼ batel ta Perú ti vukub xa ox jabil te nakalune.

 Linupunkutik ta 17 yuʼun noviembre ta 1965. Ta jkʼupin tajek ti te nakalun ta Hong Kong. Te linakikutik ta Betel xchiʼuk te nakalik ek chib nupultsʼakal. Skotol kʼakʼal chilokʼ ta cholmantal, pe li Fu˗lone te chkom ta Betel sventa sjelubtas ta yan kʼop li vunetike. Mu kʼunuk laj kaʼi xchanel li cantonés kʼope. Bal to ti oy smalael yuʼun li jmalal xchiʼuk li yan jmisioneraetike. La skoltaun tajek ti chkakʼbe estudio li ololetike, yuʼun mas jun koʼonton chkaʼi jba.

 Kʼalal echʼ xa ox junchib jabile, libatkutik ta naklej ta Kwun Tong ti jaʼ te nakal li jmisioneroetike. Yuʼun li Fu˗Lone la xchanubtas ta cantonés kʼop junantik jmisioneroetik ti jaʼtik toʼox svulelike. b Ta jkʼupin tajek ta jchol mantal li tee, bateltike mu xa jkʼan xisut batel ta jna chkaʼi.

 Lek tajek laj kaʼi kʼalal lokʼ talel jun achʼ livro sventa xijchanubtasvan˗o li ta 1968 ti jaʼ sbi La verdad que lleva a vida eterna. Mas kʼun ta tunesel, jaʼ mu sta li livro “Sea Dios veraz” ti jaʼ toʼox ta jtunestike. Toj jtunel yuʼunik xtok li buchʼutik chkakʼbetik estudio ti muʼyuk jchʼunojik ta stojolal li Kristoe o ti mu masuk snaʼik ta sventa li kʼusi chal Vivliae.

 Jnopoj toʼox ti yakal chchʼiik ta mantal li buchʼutik chkakʼbe estudio ta skoj ti lek chbat ta takʼel yuʼunik li kʼusi chal livroe. Pe mu jechuk li kʼusi ta jnope, yuʼun oy jun kaj˗estudioe muʼyuk xchʼunoj˗o Dios kʼalal tsuts xa ox kuʼunkutik xchanel li livro La verdade. Pe muʼyuk toʼox kakʼoj venta. Vaʼun, laj kakʼ persa ti masuk to jchiʼin ta loʼil li buchʼutik chkakʼbe estudio sventa jnaʼ li kʼusi oy ta yoʼontonike.

 Kʼalal oy xa ox jayibuk jabil ti te linakikutik ta Kwun Tong, lisutkutik batel ta Betel, vaʼun li Fu˗Lone te lik tunuk ta Komite sventa Betel. Li voʼone la jkolta jba ta skʼelel xchiʼuk ta skusel li Betele xchiʼuk la jkolta jba ti bu chichʼ chʼamel li jvulaʼaletike. Bateltike, li Fu˗lone chlokʼ batel sventa oy kʼusi skʼelbeik skʼoplal ti mu stakʼ xkaʼi li voʼone, jaʼ yuʼun mu stakʼ xbat jchiʼin. Akʼo mi jech, ximuyubaj ti ta jkoltae.

 Jel ta anil jkuxlejal li ta 2008, yuʼun cham li kuni Fu˗lone. Jutuk xa ox skʼan Konmemorasion xchiʼuk jaʼo lokʼem batel. Lajem tajek likom, muʼyuk jmalaoj mi jech chkʼot ta pasel. Pe li ermanoetike tal skoltaikun ta anil. Xvul to ta jol ti sventa mu xtʼom kokʼel kʼalal yakal li mantal sventa Konmemorasione la jkolta jun ants ta stael li tekstoetike. Yan ti kʼusi la skoltaune jaʼ ti ta jnopbe skʼoplal li skʼupil teksto li Fu˗lone, xi chale: «Jtsakoj lek abatsʼikʼob voʼon ti Jeovaune, voʼon li Adiosune. Voʼon ta jkoltaot» (Isaias 41:13).

 Kʼalal echʼ xa ox vukub jabile, li ermanoetik ta Hong Kong laj yalbeikun ti jaʼ mas lek ti xibat ta junuk Betel ti mas mukʼ sventa masuk to lek xkichʼ kʼelele. Ja yuʼun li ta 2015, libat ta BeteI ta Sudáfrica ti nopol tajek xil ti bu laj kaʼi ta sba velta li mantal ta 1947.

 Ximuyubaj tajek ti kʼu sjalil tunemun tal ta stojolal Jeovae. Kiloj ta jamal ti skoltaojun Jeova ta skoj ti ta onoʼox jchʼun li kʼusi chalbune. Ta˗o jkʼoponan li buchʼutik laj kakʼbe estudio ti chtunik xa ta stojolal Jeova avie. Kakʼoj venta ti chakʼbutik ep bendision Jeova akʼo mi jsetʼ juteb noʼox yilel li kʼusi ta jpastike. Li ta 1958 kʼajomal toʼox 760 jcholmantaletik li ta Perúe, pe li ta 2021 oy xa ox 133 mil. Jech xtok, li ta 1965 li ta Hong Kong kʼajomal toʼox oy 230 jcholmantaletik, pe li ta 2021 oy xa ox 5,565.

 Akʼo mi mu xa masuk kʼusi spas kuʼun ta skoj li jabilale, jech˗o oy ta koʼonton chitun ta stojolal Jeova ti bu kʼalal xuʼ kuʼune. Lek tajek chkaʼi ta jnopbe skʼoplal li achʼ balumile, yuʼun ep abtel chichʼ pasel te. Jaʼ yuʼun, mu ventauk ti kʼusi xalbun Jeova ti akʼo jpase o ti bu stakun batele, xi chkalbee: «Ta sjunul koʼonton chibat».