¿Kʼuxi xa noʼox ti li˗och ta jun relijion ti jaʼ yajkontra li jteklume xchiʼuk ti jkomunistaun toʼoxe? Ti kʼu sjalil te tikʼilun ta chukel xchiʼuk ta jpas tsatsal abtelale, ¿kʼuxi li skoltaun ti jkʼanoj Jeova xchiʼuk li chanubtasel laj yakʼbun sventa xlekub li jtalelale?

 Livokʼ ta 1930 ta Tabani, jun jteklum ti abol sba te ta snorteal Moldavia. Sventa smakʼlin li vakvoʼ yalab xnichʼnab li jtot jmeʼe tsots tajek abtejik ta jun rancho ti komon yuʼunike. Jutuk tajek kʼusi x˗ayan kuʼunkutik. Li srelijion jmeʼe jaʼ li ortodoxa ta Rusiae, li jtote katoliko. Te chlik˗o skʼopik ta skoj ti chalik li kʼusi tspas li paleetike.

 Kʼalal 18 xa ox jabilale, lilokʼ ta chanun xchiʼuk li˗och ta Komsomol, jaʼ jun organisasion ti bu chchapan kerem tsebetik ta sventa li komunistae xchiʼuk ti chchapanatik sventa x˗ochik li ta partido komunistae. Muʼyuk jal echʼe, la stikʼikun kʼuchaʼal sekretario. Chchanubtasvanik ti koʼol kʼuchaʼal jvix jbankil jbatike, ti koʼolutik jkotoltike xchiʼuk ti koʼol skʼan xkichʼ jbatik ta mukʼe, taje lek laj kaʼi. Pe chopol chkaʼi jba kʼalal chkil ti muʼyuk tukʼilale xchiʼuk ti oy choplejal li ta jpat jxokone.

 Ta skoj ti te tikʼilun li ta Komsomole, persa skʼan jchʼun li kʼusi chal ajvalil ta Union Sovietica a kʼalal chmak li chʼulnaetike xchiʼuk chchʼaybe skʼoplal li relijionetike. Oy junantik stestigotak Jeova li ta jlumale, akʼo mi jnaʼoj ti mu snaʼ sjutik kʼope xchiʼuk ti mu snaʼ stikʼ sbaik ta kʼope, ti melel xkaltike ch˗echʼik xa ta mas chkil. Pe muʼyuk jnopoj mi xtakʼ yuʼun jun stestigo Jeova li kʼusitik ta jakʼbe jbae.

 Li juntot Dimitri ti jaʼ stestigo Jeovae te nakal li ta jteklume, li ta mayo ta 1952 xvul to ta jol ti xi laj yalbune: «Guéorgui, ¿kʼusi anopoj chapas li ta akuxlejale?». Ti jech la sjakʼbune jaʼ svinajeb ti skʼanojun tajeke, vaʼun lik jnopbe skʼoplal, ti melel xkaltike ep onoʼox kʼusitik ta jakʼbe jba. Jech kʼuchaʼal liʼe, xi toʼox ta jakʼbe jbae: «Mi ta melel oy li Diose, ¿kʼu yuʼun chakʼ permiso ti xil tajek svokol li krixchanoetike?». Li Dimitrie vaxakib kʼakʼal la stakʼbun ta Vivlia li kʼusitik ta jakʼbe jbae, bakʼintike jaʼ to ta oxib ora ta yokʼomal chivaykutik.

 Jaʼ yuʼun, laj kakʼ ta koʼonton xchanel li Vivliae xchiʼuk laj kakʼ venta ti oy jun Jtotik ti skʼanojun ta melele (Salmo 27:10). Akʼo mi jaʼ toʼox lik jchan li Vivliae, ta skoj ti jkʼanoj xa ox tajek li Jeovae la skoltaun sventa oyuk kʼusitik xkʼot ta nopel kuʼun. Laj kikta li partido komunistae manchuk mi sibtasun li presidente yuʼunike, akʼo mi chanib toʼox u yakal ta jchan li Vivliae, pe laj kakʼ jkuxlejal ta stojolal Jeova xchiʼuk laj kichʼ voʼ li ta Septiembre 1952.

 Li vaʼ kʼakʼale mu toʼox x-akʼbat spas yabtelik li stestigotak Jeovae, pe ta skoj ti jkʼanoj li Jeovae laj kal ti chikoltavan sventa xbat kakʼbe vunetik li yantik stestigotak Jeova ta yantik lumetike, taje toj xibal sba. Jech xtok, junantik stestigotak Jeovae mu spat yoʼontonik ta jtojolal, yuʼun tsnopik ti jaʼun la jun polisiae xchiʼuk ti bat jpaʼi li tsobobbaile, pe ta anil noʼox laj yakʼik venta ti mu jechuke. La xchukikun kʼalal chib toʼox u kichʼoj voʼ ta skoj ti ta jpuk jvuntike jutuk mu jun jabil la xchukikun.

 Li kʼu sjalil taje ep kʼusitik la sjakʼbeikun sventa jvalopatin komel li Jeovae, pe mu jechuk la jpas, yuʼun jkʼanoj xa ox tajek li Jeovae. Ta tsʼakale, laj yalbeikun ti chkichʼ chapanel li ta Odesa (Ucrania), vaʼun la stakik ta ikʼel li jtot jmeʼe xchiʼuk li jchiʼiltak ta vokʼel ti maʼuk stestigotak Jeovae.

 Kʼalal yakal chkichʼ chapanele, laj yalik ti yakal la chkichʼ loʼlael yuʼun jun relijion ti xibal sbae. Li j-abteletike laj yalbeik jtot jmeʼ xchiʼuk jchiʼiltak ta vokʼel ti lik la jchuvaje, xiʼik onoʼox li jtot jmeʼe xchiʼuk x˗okʼolet laj yalbeikun ti akʼo xkikta jbae, pe ta slekil koʼonton xi laj kalbe li jmeʼe: «Meʼ, mu xavat avoʼonton, muʼyuk lajemun ta loʼlael, yuʼun la jta li kʼusi yakal toʼox ta jsaʼe. Jaʼ yuʼun, muʼyuk chkikta jba» (Proverbios 23:23). Mu toʼox epuk kʼusi jnaʼ ta sventa li Vivliae, pe xkojtikin xa ox lek li Jeovae, jaʼ yuʼun tukʼ koʼonton laj kakʼ jba ta stojolal. Vakib jabil ta mas tsʼakale, li jtot jmeʼe laj yaʼibeik jutuk smelolal li kʼusi yakal ta jchane, ta tsʼakale pasik onoʼox ta stestigotak Jeova ek.

 15 jabil la sujikun ta spasel tsatsal abtelal xchiʼuk la stakikun batel ta tren ta yosilal Kolimá, ta Siberia ti bu oy jeltos tsatsal abtelal chichʼ pasele. Sventa sibtasvanik li polisiaetik xchiʼuk li jchabichukinabetike, ta xmajvanik xchiʼuk muʼyuk chakʼbeik sveʼel li jchukeletike, la jnop mi te xa chicham.

 Kʼalal jaʼ toʼox li kʼote, te oyik 34 stestigotak Jeova ti bu chichʼ pasel tsatsal abtelale. Junantike xi mukul la sjakʼbeikune: «¿Mi oy junuk Jonadab li ta agrupoe?». Ta anil laj kakʼ venta ti jaʼik stestigotak Jeovae, yuʼun jaʼ noʼox stukik tstunesik li biil taje, ti lokʼem ta Vivliae. Ta skoj ti ep kʼusi xchanojik tale, la skoltaikun sventa xkakʼ ta jkuxlejal li beiltaseletik ta Vivlia kʼalal ta jnuptan jvokole xchiʼuk sventa xlekub jtalelal. Jech xtok, la skoltaikun sventa jnaʼ kʼusitik xuʼ jpas kʼalal oy kʼusitik jeltos ta jnuptane.

 Te li˗abtej ta stunesel makinaetik, jun kʼakʼale li jun jchiʼil ta abtel ti Matfei sbie, xtoyet laj yal ti komem ta sjol 50 sbitak santoetik, vaʼun li voʼone lik jchopol kʼopta li santoetik ta alele. Li Matfei tskʼan ox tsmajun, pe li jatav lokʼel, laje laj kil ti tseʼinik li ermanoetike. Vaʼun li˗ilin tajek, xi la jakʼbeike: «¿Kʼu yuʼun chatseʼinik? Jaʼ noʼox ta jkʼan ta jcholbe ox mantal». Ta slekil yoʼontonik la svulesbeikun ta jol ti jaʼ noʼox oy ta koʼontontik yakʼel ta ojtikinel li lekil aʼyeje, maʼuk ti chopoluk xaʼi sba kuʼuntik li krixchanoetike (1Pedro 3:15). Akʼo mi skontrainoj ajvalil li Matfeie, pe labal sba laj yil ti chkichʼkutik ta mukʼ li polisiaetik xchiʼuk li buchʼutik oy yabtelike, ta tsʼakale lik xchan Vivlia. Mu xchʼay ta jol ti ta nakʼal laj yichʼ voʼ ta jun barril xchiʼuk ti sik tajek li voʼe.

 Kʼalal jaʼ toʼox likʼot ti bu chichʼ pasel tsatsal abtelale, li˗albatkutik ti xibat xchiʼuk chaʼvoʼ ermanoetik ta jun tsobajel ti bu chchanubtasvanik ta politikae. Ta slikebale laj kalkutik ti muʼyuk chibatkutike, yuʼun la jnopkutik ti mi libatkutike, muʼyuk xa tukʼ chkakʼ jbakutik un bi (Juan 17:16). Jaʼ yuʼun, sventa xkichʼkutik kastigoe laj kichʼkutik tikʼel ta jun chukinab ti ikʼ mutsʼan tajeke. Kʼalal laj kichʼkutik lokʼesele, li ermanoetike ta slekil yoʼontonik laj yalbunkutik ti kʼalal mi libatkutik li ta tsobajel taje, maʼuk skʼan xal ti yakal xa ta jtikʼ jbakutik ta politikae. Moʼoj, yuʼun jaʼ sventa xkakʼkutik ta ilel li jlekil talelalkutike. Lek tajek yoʼonton li ermanoetik taje xchiʼuk la skoltaunkutik sventa xkaʼibekutik lek smelolal li beiltaseletik ta Vivliae xchiʼuk ti xi˗ichʼvankutik ta mukʼe.

 Li tojobtaseletik laj yakʼbeikun li ermanoetike, te laj yakʼbun ta ilel ti skʼanojun li Jeovae. Jech kʼuchaʼal liʼe, jun veltae jun jchukel ti jaʼ toʼox palee xchiʼuk ti jaʼ sbainoj xchapel takʼine xi chalilanbun kʼalal chibatkutik ta veʼele: «¡Liʼote xnichʼon Diablo!». Pe li jun jchukele laj yalbun ti xiuk jtakʼbee: «¡Liʼone, tot!». Ta skoj ti la jchʼunbe li kʼusi laj yalbune, muʼyuk lek kʼusi kʼot ta pasel, yuʼun la smajikun. Kʼalal laj yaʼiik li ermanoetike, ta slekil yoʼonton laj yalbeikun ti muʼyuk lek li kʼusi la jpase (Proverbios 29:11). Ta tsʼakale, ay jkʼanbe perton li palee.

 Kʼalal skʼan toʼox stakikun batel ti bu chichʼ pasel tsatsal abtelale, ta nakʼal toʼox chibat ta tsobajeletik ta ikʼ osil o ta sob tajek. Pe kʼalal te oyun xa ox ti bu chichʼ pasel tsatsal abtelale, mu xa stakʼ bu ta jnakʼ jbakutik. Jaʼ yuʼun, sil kʼakʼal ta jtsob jbakutik akʼo mi te kʼelvanem li polisiaetike xchiʼuk ta jchanbekutik skʼoplal tekstoetik ti jtsʼibaojkutik ta uni vunetike. Li kʼusi oy ta koʼontonkutike jaʼ ti xkom ta jolkutik epal tekstoetike xchiʼuk ti jvules ta jolkutik ta tsʼakale. Mi kʼot junuk polisiae, ta anil ta jbikʼkutik li uni vunetik taje.

 Li ta 1959, la slokʼesikun ti bu chichʼ pasel tsatsal abtelale. Te la stakikun batel li ta yosilal Karagandy, ta Kazajistán. Akʼo me muʼyuk toʼox kolemun ta spasel skotol, pe la jkʼan permiso 20 kʼakʼal sventa xinupun. Libat ta yosilal Tomsk, ta Rusia ti bu xkojtikin xa onoʼox jun kʼupil sba ermana ti tukʼ chtun ta stojolal Jeova ti María sbie. Ta skoj ti jamal onoʼox jnaʼ xikʼopoje, xi laj kalbee: «María, muʼyuk jal lital sventa jlekomin jbatik. ¿Mi chakʼan chijnupun?». Xi la stakʼe: «Lek», jaʼ yuʼun linupunkutik ta anil. Li Maríae ep sbalil laj yil ti kuchem tal kuʼun epal prevaetike xchiʼuk tskʼan tskoltaun sventa jechuk˗o xitun ta stojolal Jeova (Proverbios 19:14).

 Li ta sjabilal 1960, mu toʼox xuʼ lek jcholkutik mantal ta naetik. Pe ta jpas bu kʼalal xuʼ kuʼunkutik sventa jcholkutik mantal ta buyuk noʼox. Kʼalal oy bu chibatkutike o chibatkutik ta vakasione, nopem xkaʼi xkalbekutik krixchanoetik li spatobil oʼontonal ta sventa li kuxlejal sbatel osil ta tsʼakale. Ta jkʼelkutik xtok kʼuxi xuʼ jlikes jloʼilkutik xchiʼuk li krixchanoetike. Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal chibatkutik li ta naetik ti bu chichʼ chonele, chkakʼkutik persa sventa jcholbekutik mantal li yajval naetike. Ta skoj taje, li María xchiʼuk voʼone laj kakʼbekutik estudio vakvoʼ krixchanoetik. Ta tsʼakale, pasik onoʼox ta stestigo Jeova.

 Bakʼintike xuʼ jcholkutik mantal kʼalal jaʼo yorail votasione. Jun veltae, li polisia ti ta mukul ch˗abteje kʼot li ta favrika ti bu chi˗abtejkutik xchiʼuk junantik ermanoetike. Vaʼun, la sjakʼbunkutik ta yeloval li jmil ta voʼ jchiʼilkutik ta abtel ti kʼu yuʼun muʼyuk tstikʼ sba ta politika li stestigotak Jeovae. Li injeniero xchiʼuk yan jchiʼiltak sta abtele la spojunkutik xchiʼuk laj yalik ti baxbolik ta abtel li stestigotak Jeovae xchiʼuk ti chakʼ ta yoʼonton yabtelike. Taje jaʼ laj yakʼ kipalkutik sventa x˗albe kuʼunkutik smelolal li kʼusi jchʼunojkutike xchiʼuk ti xkalbekutik tekstoetik ti komem ta jolkutike. Koliyal taje, chanvoʼ j˗abteletik lik xchanik li Vivliae xchiʼuk mu sta jun jabile laj yichʼik voʼ.

 Ta slikebaltik li sjabilal 1970, li krixchanoetik ti oy ta yoʼonton mantal ta Kazajistáne pasik ta stestigotak Jeova. Jaʼ yuʼun, la jnopkutik ti skʼan xa jpaskutik junuk asambleae. ¿Pe kʼuxi chkut kutik sventa muuk xakʼik venta li buchʼutik oy yabtelike? Oy jun nupunel li ta jun jteklum nopol xil Almatye, jaʼ yuʼun la jnopkutik ti jmojuk skʼakʼalil x˗echʼ kuʼunkutik li skʼinal nupunel xchiʼuk li asambleae. Li ta skʼinal nupunel taje, te van oxib sien krixchanoetik kʼotik. Li kajnile xchiʼuk junantik ermanaetike tsots abtejik sventa stsʼakubtasik ti bu chjelave xchiʼuk la spasik muil veʼlil. Pe li kʼusi mas la skʼupinik li buchʼutik kʼotike, jaʼ li mantaletik la sjelubtasik 12 ermanoetike. Teye jaʼ li sba velta la jelubtas jun mantal ti bu oy epal krixchanoetike.

 Li kajnil Maríae toj lek yoʼonton, bikʼit yakʼoj sba, jaʼ baʼyel yakʼoj ta xkuxlejal li mantale xchiʼuk tukʼ laj yakʼ sba ti kʼu sjalil kuxie. Akʼo mi mu noʼox snaʼ x˗ipaj, ta anil noʼox lik kʼunibuk li sbakiltake, 16 jabil te puchʼul kom ta stem. La jkʼelkutik xchiʼuk li jtseb Liudmilae, jaʼ to ti kʼuxi cham ta 2014.

 Kʼalal chkil kʼu yelan chil svokol li kuni ajnile, mu xa jnaʼ kʼusi ta jpas. Bakʼintike te chkokʼita jba kʼalal te jchiʼuke. Akʼo mi jech, jech-o la jchanilan Jvivliakutik xchiʼuk yan vunetik jaʼ to ti kʼuxi chame. Ep ta velta jaʼ laj kalbekutik skʼoplal li paraisoe. Ti ta jvules ta jolkutik li kʼusi tspas Jeova ta jelavele jaʼ jun-o koʼontonkutik xchiʼuk chakʼ kipalkutik (Salmo 37:18; 41:3).

 Ti kʼu xa sjalil kojtikinoj talel li Jeovae ep ta tos kiloj ti skʼanojune, ti kʼuxun ta yoʼontone xchiʼuk ti tskoltaune (Salmo 34:19). Kʼalal laj kil jvokol li bu chichʼ pasel tsatsal abtelal xchiʼuk ti bu laj kichʼ chukele, laj kaʼi kʼu yelan la skoltaun Jeova kʼalal ta jchan Jvivliae xchiʼuk laj kaʼi kʼu yelan la skoltaun kʼalal la jchabi xchiʼuk la jkʼel li kajnil María jaʼ to ti kʼuxi chame. Muʼyuk xinaʼet ti jaʼ skoltaojun ti jkʼanoj Jeova sventa xkuch kuʼun li vokoliletik jnuptanoj tale (Salmo 31:19).