Jutuk mu oxib jabil jalij li paskʼop ta Españae, ta skoj taje tsots laj yil svokol li krixchanoetike, jaʼ jech la yil svokol li jtot eke. Li stuke katoliko toʼox, pe kʼalal la yakʼ venta ti tstikʼ sbaik ta paskʼop li paleetike, chibaj-o. Jaʼ yuʼun, mu xakʼ jtot ti xkichʼkutik voʼ xchiʼuk kitsʼin li ta katolikae.

 Li ta sjabilal 1950, xkʼojkʼun kʼotel ta stiʼ jnakutik chaʼvoʼ stestigotak Jeova. Li jtote lek laj yaʼi, jaʼ yuʼun la xchan Vivlia jujun xemana xchiʼuk li stestigotak Jeovae. Li vaʼ jabile, 14 toʼox jabilal xchiʼuk jaʼ batem ta koʼonton li futbole. Li jtote tskʼan ti jkʼel li vunetik chiktaik komel li testigoetike, pe li voʼone mi jsetʼuk jkʼan. Kʼalal lisut tal ta jna jun mal kʼakʼal ti ay tajinkun ta futbole, xi la jakʼbe li jmeʼe: «Meʼ, ¿mi liʼ oyik yan velta li buchʼu chchanubtasvanik ta Vivliae?». Xi laj yalbune: «Liʼ oyike, te oy ta kosina xchiʼuk li atote». Jaʼ yuʼun, ¡anil lilokʼ batel ta kaye!

 Akʼo mi mu jkʼupin skʼel li Vivliae, li jtote muʼyuk xchibaj jech˗o la xchan batel li Vivliae. Ta skoj ti tskʼupin tajek li kʼusitik la xchane, laj yichʼ voʼ ta 1953. Toj yan sba laj kil ti laj yichʼ voʼ li jtote, jaʼ yuʼun oy kʼusitik lik jakʼbe. Pe maʼuk noʼox, yuʼun la jkʼan Jvivlia xtok. Li jtote laj yalbe Máximo Murcia ti akʼo yakʼbun estudioe. Chib jabil ta tsʼakal kʼalal 19 xa ox jabilale, laj kichʼ voʼ ta ukʼum Jarama ta s˗esteal Madrid.

 Li ta sjabilaltik 1950, vokol tajek ti jtsob jbakutik xchiʼuk ti jcholkutik mantale. Li ajvalil ta España ti jaʼ li Francisco Francoe oy ta yoʼonton ti katolikouk skotol li krixchanoetike. Ta skoj taje, chilbajinik testigoetik li polisiaetike. Ta naetik ta jtsob jbakutik xchiʼuk chkakʼkutik persa sventa mu xakʼik venta li vesinoetike, yuʼun mi laj yakʼik ventae, xuʼ xalbeik li polisiaetike. Ta jcholkutik mantal ta naetik xtok, jaʼ noʼoxe chkichʼ tajek jpʼijilkutik, jaʼ noʼox ta jtʼujkutik chaʼpʼej o oxpʼej na, laje chibatkutik ta yan sventa jcholkutik mantal. Oy onoʼox ti lek la xchikintaike, pe junantike mu skʼanik.

 Xvul ta jol kʼalal jaʼo ta jcholkutik mantale, lokʼ tal jun pale. Laje laj kalbe ti kʼu yuʼun te oyune, xi la sjakʼe: «¿Buchʼu laj yakʼboxuk permiso ti liʼ chatalike? ¿Xanaʼik ti xuʼ xkalbe polisiae?». Laj kalbe ti «xuʼe». Xi to laj kalbee: «Mi chchukat ox yuʼun yajkontratak li Jesus eke, jaʼ jech chkʼot ta jtojolalkutik ek». Ta skoj taje, kap li palee, jaʼ yuʼun la skʼopon bal li polisiae. Kʼalal laj kaʼie, libatkutik ta anil.

 Li vaʼ orae, jutuk toʼox tajek jcholmantaletik li ta Españae. Akʼo mi oy onoʼox buchʼutik ti mu skʼan xaʼiik mantal kʼuchaʼal li palee, pe oy epal krixchanoetik ti lek chaʼiik li mantale. Ta fevrero ta 1956, kʼalal 19 toʼox jabilale, laj kichʼ albel ti chitun kʼuchaʼal prekursor espesiale. a Jutukuk mu jkotolkutik ti prekursorunkutike naka kerem tsebunkutik, jaʼ yuʼun ta jkʼankutik chanubtasel xchiʼuk patbel koʼontonkutik. Koliyal ti oy jayvoʼ misioneroetik tee, jaʼ la skoltaunkutik. Li voʼon xchiʼuk li jun prekursor ti kerem toe libatkutik ta Alicante ti bu chʼabal cholbil˗o mantale. Ta jayib noʼox ue la jlikeskutik ep estudioetik ta Vivlia xchiʼuk la jpukutik epal vunetik.

 Pe mi xanaʼike ta anil noʼox laj yakʼik venta li krixchanoetike. Kʼalal jun chib u toʼox te oyunkutik li ta Alicantee, la xchukunkutik li polisiae xchiʼuk la spoj li Jvivliakutike. Kʼalal echʼ 33 kʼakʼal tikʼilunkutik ta chukele, laj kichʼkutik ikʼel batel ta Madrid, laje te laj kichʼkutik lokʼesel. Taje yuni likebal to noʼox, yuʼun oy to kʼusi mas la jnuptankutik ta tsʼakal.

 Kʼalal 21 xa ox jabilale, laj kichʼ albel ti akʼo jtsak jbi ta sventa li soltaroale. Laj kichʼ takel ta ikʼel ta snail soltaroetik ta jteklum Nador, li vaʼ kʼakʼale jaʼ toʼox sventainoj España ti te xkom ta snorteal Marruecose. Ta slekil koʼonton xchiʼuk jamal laj kalbe li bankilal soltaro ti muʼyuk chitun ta soltaroale xchiʼuk ti muʼyuk ta jlap li skʼuʼilale. Vaʼun laj kichʼ ikʼel batel ta chukinab ta Rostrogordo ta jteklum Melilla sventa te xkichʼ chapanel.

 Kʼalal te toʼox oyun ta Marruecose, li bankilal soltaroe tskʼan ox ti xi˗och ta rasone, jaʼ yuʼun la xchopol kʼoptaikun, la sjisbeikun nukul 20 minuto xchiʼuk la slikikun ta tekʼel jaʼ to ti kʼuxi liyal ta lume xchiʼuk jutuk xa mu chʼay jchʼulel. Pe maʼuk noʼox la xpechʼbun ta tekʼel jol xchiʼuk svota li soltaroe jaʼ to ti kʼuxi lokʼ jchʼichʼele. Laje laj yikʼikun batel ta s-ofisina xchiʼuk xi tsots laj yalbune: «¡Mu me xanop ti kolemot xae! Yuʼun ta to me xavichʼ mas tsots». Laje laj yalbe jchabivanejetik ti akʼo stikʼikun ta chukinab ti te oy ta yut balumile. Ta skoj ti toj ikʼmutsʼan xchiʼuk ti toj sik tee, chʼabal xa spatobil koʼonton laj kaʼi.

 Mu xchʼay ta jol ti te puchʼulun ta lumtik ta jun chukinabe xchiʼuk ti balal ta chʼichʼ li jole. Kʼajomal jlik uni pokʼ ta jpix˗o jba xchiʼuk chkʼot bakʼintik jaykot chʼoetik. Li ta chukinab taje toj sik xchiʼuk toj ikʼmutsʼan, jaʼ yuʼun ep ta velta la jkʼopon Jeova sventa skoltaun yoʼ xkuch kuʼun li jvokole. b

 Ta yokʼomale laj to smajikun xtok, pe avie jaʼ xa la smajun jun soltaro ti tsots yabtel yichʼoje. Li kapitane te skʼeloj tsmajikun jaʼ to mi laj yal mantal ti xuʼ xae. Ti melel xkaltike, kaloj mi muʼyuk chkuch kuʼun li jvokole, jaʼ yuʼun li vaʼ akʼobale xivokolet la jkʼanbe Jeova ti akʼo skoltaune.

 Ta xchaʼejale la stakikun ta ikʼel yan velta ta s˗ofisina li kapitane. Lixiʼ tajek kaloje tsmajikun yan velta xtok. Kʼalal ta be xibat li ta s˗ofisina li kapitane, lik jpas orasion. Jaʼ to chkile yakal tsmalaun jun jchapanvanej ti Esteban sbie, yuʼun jaʼ tskʼel ti xkichʼ chapanele.

 Kʼalal laj yil Esteban ti tsʼotbil ta pokʼ li jole, la sjakʼbun kʼusi kʼot ta pasel. Ta slikebale muʼyuk laj kalbe ta skoj ti lixiʼe. Pe ta tsʼakale, laj onoʼox kalbe. Kʼalal laj yaʼi li kʼusi laj kichʼ pasbele, xi laj yale: «Mu kʼusi xuʼ jpas sventa mu xavichʼ chapanel liʼe, pe muʼyuk xa buchʼu tsmajoxuk».

 Jaʼ jech kʼot ta pasel, yuʼun muʼyuk buchʼu la smajikun ti kʼu sjalil tikʼilun ta chukele. Muʼyuk onoʼox laj kaʼi kʼu yuʼun ay skʼelun jchapanvanej li vaʼ kʼakʼale. Pe li kʼusi jnaʼoje jaʼ ti labal sba kʼu yelan la stakʼbun j˗orasion li Jeovae. Laj kil kʼu yelan la spojun Jeova kʼalal laj kil tsots jvokole xchiʼuk muʼyuk laj yakʼ ti akʼo xkichʼ akʼel ta preva mi mu stsʼik kuʼun chile (1 Korintios 10:13). Ta mas tsʼakale, laj onoʼox kichʼ chapanel, pe muʼyuk lixiʼ, yuʼun jpatoj koʼonton ta stojolal Jeova.

 Laj kichʼ albel ti 19 jabil chi˗och ta chukele, ta mas tsʼakale laj to yepajesik oxib jabil ta skoj ti muʼyuk la ta jchʼun mantale. Te laj kichʼ chukel 15 u ta Marruecos, laje laj kichʼ takel batel ta chukinab ta Ocaña ti nopol xil Madride. Ti bu la stakikun batele jaʼ jun bendision laj yakʼbun Jeova, yuʼun mas xa lek li chukinabe mu xkoʼolaj kʼuchaʼal li ta Rostrogordoe. Yuʼun ti bu laj yikʼikun batele oy xkolchonal li jteme xchiʼuk sabanailtak. Ta tsʼakale, laj kichʼ akʼbel jbain skʼelel takʼin ta chukinab. Akʼo mi jech, bakʼintike jtuk chkaʼi jba. Jtos ti kʼusi la jnaʼ tajeke jaʼ li xchiʼinel ermanoetike.

 Akʼo mi chkʼot svulaʼanikun li jtot jmeʼe, pe ta jkʼan onoʼox ti oyuk buchʼu spatbun koʼontone. Li jtot jmeʼe laj yalbeikun ti oy ermanoetik ti muʼyuk la stsak sbiik sventa x˗ochik li ta soltaroale. Vaʼun, la jkʼanbe Jeova ti akʼo stak tal junuk ermano ti bu chukulune. Yan velta xtok la stakʼbun j˗orasion li Jeovae, yuʼun oxvoʼ to ermanoetik kʼotik tey, jaʼik li Alberto Contijoch, Francisco Díaz xchiʼuk Antonio Sánchez. Chanib jabil jtuk toʼox te oyun, pe avie te xa oy ermanoetik ti xuʼ koʼol jchan Jvivliakutike xchiʼuk ti xuʼ koʼol jcholbekutik mantal li yan jchukeletike.

 Li ta sjabilal 1964, lilokʼ ta chukel. Li 22 jabil laj yalbeikun chi˗och ta chukele kʼajomal xa vakib jabil xchiʼuk oʼlol li˗och ta chukel. Kʼalal lilokʼ ta chukele, la jmak jun taksi sventa xikʼun batel ta Madrid yoʼ xibat ta jun tsobajel, pe sventa jtoj li jtaksie la jlajes skotol li jtakʼin jtsoboje. ¡Jaʼ jun muyubajel chkaʼi ti jmoj tsobolun yan velta xchiʼuk li ermanoetike! Maʼuk noʼox ta jkʼan ti te jmoj tsobolun xchiʼuk li ermanoetike, yuʼun ta jkʼan chi˗och ta prekursor yan velta. Ep tajek li abtelal skʼan pasele. Akʼo mi ch˗ilbajinvanik li polisiaetike, pe li krixchanoetike chchikintaik li mantale.

 Li vaʼ kʼakʼale, laj kojtikin jun prekursora espesial ti Mercedes sbie bikʼit yakʼoj sba xchiʼuk buchʼuuk noʼox xcholbe mantal. Li tseb taje toj lek yoʼonton. Ta tsʼakale, lek laj kil jbakutik xchiʼuk jun jabil ta jelavele linupunkutik. Jaʼ jun mukʼta bendision ti linupun xchiʼuk li Mercedese.

 Kʼalal echʼ xa ox jayibuk u ti linupunkutike, laj kichʼkutik albel ti chitunkutik ta jkʼelvanej ta sirkuitoe. Ta skoj ti jujun xemana jelajtik li tsobobbail la jvulaʼankutike, laj kojtikinkutik epal ermanoetik xchiʼuk koʼol la jcholkutik mantal xchiʼukik. Ta skoj ti jaʼ to chlik tsobobbailetik ta Españae, tskʼanik koltael xchiʼuk patbel yoʼonton li ermanoetike. Jech xtok, ay abtejkun jayibuk kʼakʼal ta Betel yuʼun stestigotak Jeova ta Barcelona, li Betel taje muʼyuk toʼox ojtikinbil ta stojolal ajvaliletik.

 Li ta 1967, li ajvalil ta Españae laj yakʼ permiso ti xuʼ xa jtsob jbakutike. Jaʼ yuʼun, mu xa persauk ta nakʼal ta jtsob jbakutik. Vaʼun, li ta 1970 laj yichʼ ojtikinel ta stojolal ajvalil li stestigotak Jeovae. Ta mas tsʼakale, xuʼ xa jtsob jbakutik ta salonetik xchiʼuk laj yichʼ vaʼanel achʼ Betel.

 Li ta 1971, laj kichʼkutik albel xchiʼuk Mercedes ti chbat tunkunkutik li ta achʼ Betel ta Barcelonae. Pe jun jabil ta tsʼakale, la xchiʼin yol li Mercedese, vaʼun vokʼ li kuni tsebkutik Abigaile. Jaʼ yuʼun, lilokʼkutik batel ta Betel sventa jtsʼiteskutik li jtsebkutike.

 Kʼalal chex tseb xa ox li Abigaile, li Betele laj yalbunkutik mi xuʼ xitunkutik yan velta ta jkʼelvanej ta sirkuito. La jkʼelbekutik skʼoplal ta anil, laj kalbekutik Jeova xchiʼuk la jkʼanbekutik koltael ermanoetik ti lekik ta mantale. Xi laj yalbun jun mol ta tsobobbaile: «Mi tskʼanik ti xatun yan velta ta jkʼelvanej ta sirkuitoe, albo ti tanae». Lik jkʼupinkutik yan velta ti chitunkutik ta jkʼelvanej ta sirkuitoe. Ta slikebale, jaʼ la jvulaʼankutik li tsobobbailetik ti nopol xkom bu nakalunkutike sventa jchabikutik li Abigaile. Ta mas tsʼakale, chʼi li Abigaile xchiʼuk lik xa skʼel sba stuk. Ta skoj taje, xuʼ xa xitunkutik mas ta tsʼakal ora.

 Oy xa ta 23 jabil ti chitunkutik ta jkʼelvanej ta sirkuito xchiʼuk li Mercedese. Jkʼupinojkutik talel li abtelale, yuʼun jkoltaoj talel kerem tsebetik ta skoj li kʼusi jnuptanoj ta jkuxlejale. Jech xtok, tunemun talel kʼuchaʼal jchanubtasvanej ta chanob vun sventa moletik xchiʼuk li yan chanob vunetik ta sventa li buchʼutik chtunik ta tsʼakal orae, bakʼintike te chikomkutik ta Betel ta Madrid. Labal sba, yuʼun li Betel avie te van oxibuk kilometro xil li ukʼum Jaramae. Taje te laj kichʼ voʼ ta sjabilal 1955. Ta melel, ¡mu toʼox jnaʼ mi chtal jchapan kerem tsebetik sventa oyuk kʼusi xlik sbainik ta s˗organisasion Jeova!

 Leʼ xa talel ta sjabilal 2013 chitunkutik yan velta ta prekursor espesial, mu kʼunuk laj kaʼi ti laj kikta li abtelal ta jkʼelvanej ta sirkuitoe. Pe ti melel xkaltike, jaʼ mas lek ti laj kiktae, avie mas xa chi˗ipaj. Yuʼun laj kichʼ operasion li ta koʼontone. Ta skoj li kʼusi jnuptanoje, jkʼanojbe koltael Jeova xchiʼuk kiloj ti skoltaojune. Skoltaojun tal ek li Mercedese, yuʼun oy xa ta 56 jabil jmoj chitunkutik ta stojolal Jeovae. Ta melel jaʼ jun mukʼta bendision yakʼojbun Jeova li kajnile.

 Xvul to ta jol k’alal litun ta jchanubtasvaneje xchiʼuk k’alal la jchanubtas li kerem tsebetike. Ti k’u yelan xvinaj sat li kerem tsebetike, jaʼ jech laj kaʼi jba k’alal lik tunkun ta stojolal Jeovae. Tsots onoʼox laj kil prevaetik, pe oy onoʼox kʼusitik jkʼupinoj xtok. Li kʼusitik la jnuptane laj yakʼ jchan ti mu jpat koʼonton ta jtojolal jtuke. Ta jtojbe tajek ta vokol Jeova ti yakʼojbun kipal sventa xkuch kuʼun kʼusiuk preva xtal (Filipenses 4:13).