Li buchʼutik xchʼunojik ta sventa siensiae jaʼ van ta stʼujik ti ta evolucione (kʼunkʼun kʼataj talel). Yan li buchʼutik oy srelijionike jaʼ van ta stʼujik ti oy buchʼu la spase.

 Pe mu skotolikuk jech tstakʼik.

 Epal krixchanoetik ti lek chanunajemike, ti te kapal skʼoplal junantik sientifikoetik eke, muʼyuk xchʼunojik lek ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale.

 Jnopbetik skʼoplal ta Gerard Hertel ti jaʼ jchanubtasvanej ta entomología, ti la xchanbe skʼoplal evolución ta universidade. Xi jamal laj yale: «Li ta eksamenetike jaʼ ta jtakʼ li kʼusi xchanubtasojikun li maestroetike, pe muʼyuk jchʼunoj li kʼusi la xchanubtasikune».

 ¿Kʼuxi xa noʼox ti oy sientifikoetik ti xnaʼetik ta sventa li evolucione? Mi ta jkʼan ta jtakʼtik taje, kalbetik batel skʼoplal chib sjakʼobiltak ti mu xtakʼ yuʼun li sientifikoetike. 1) ¿Kʼuxi lik talel li kuxlejale? 2) ¿Kʼuxi lik talel skotol li kʼusitik kuxajtike?

 LI KʼUSI CHALIK JLOME. Li kuxlejale te lik talel li ta kʼusitik muʼyuk kuxajtike.

 TI KʼU YUʼUN MUʼYUK XCHʼUNOJ SKOTOL LI KRIXCHANOETIKE. Li sientifikoetik avie snaʼojik xa lek kʼu yelan pasbil li kʼusitik kuxajtike. Akʼo mi jech, mu xtakʼ yuʼunik liʼe: ¿Bu lik talel li kuxlejale? Li celulaetike jelelik tajek xchiʼuk li kʼusitik chʼabal kuxajtike.

 Li sientifikoetike xchanojbeik jutuk skʼoplal kʼu toʼox yelan li balumil leʼ xa ta smiyonal jabile. Jelel tajek kʼusi tsnopik ti bu lik talel li kuxlejale. Junantike chalik ti te la lik talel ta jun volkane, yan xtoke chalik ti ta xchak nabe. Oy junantike chalik ti oy la kʼusi kapal tal ta meteorito sventa x˗ayan li kuxlejal liʼ ta balumile. Pe taje jaʼ noʼox chalik ti bu lik talel ta alel li kuxlejale. Pe mu xchap yuʼunik kʼuxi lik talel.

 Junantik sientifikoetike chalik ti ta voʼnee ayan la molekulaetik ti jaʼ te lik talel li kʼusitik pasbilutik˗o sventa xijkuxiutike. Mi jech taje, jaʼ skʼan xal ti molekulaetike te kʼot li ta kʼusitik chʼabal kuxajtike, vaʼun ta tsʼakale, lik pʼoluk ti te lik˗o tal li kuxlejale. Pe li sientifikoetike muʼyuk sprevail yuʼunik ti oy li molekulaetik taje xchiʼuk mu spas yuʼunik ta junuk laboratorio.

 Labal xa noʼox sba kʼu yelan pasbil li kʼusitik kuxajtike. Li celulaetike jaʼ noʼox tspasik ti kʼu yelan chal mantal li gen oy ta jbekʼtaltike. Junantik sientifikoetike chalik ti celulae xkoʼolaj la kʼuchaʼal jun komputadora, yan li gene xkoʼolaj la kʼuchaʼal li programaetik ti ch˗abtej yuʼun li komputadorae. Akʼo mi jech, li evolucione muʼyuk chchapbe smelolal bu lik talel li gene.

 Li proteinaetike jaʼ molekulaetik sventa x˗abtej lek li celulae. Jun proteinae ta sienal noʼox aminoácido yichʼoj ti lek tsopajtik ta yaviltake. Jech xtok, sventa lekuk x˗abteje skʼan mu xbakʼ li ta yavile. Junantik li buchʼutik xchanojbeik skʼoplale yakʼojik venta ti mu x˗ayan talel stuk li molekulae. Xi chal li físico Paul Davies: «Sventa lekuk x˗abtej li jun celulae, skʼan ta smilal jeltos proteinaetik. Mu stakʼ chʼunel ti chtal ta stuk noʼoxe».

 KʼUSI CHAKʼ JCHANTIK. Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal siensiae yakʼojik tal venta ta epal jabiletik ti kʼajom noʼox xuʼ x˗ayan kuxlejal li ta kʼusitik kuxajtik xa onoʼoxe.

 LI KʼUSI CHALIK JLOME. Skotol li jeltos kʼusitik kuxajtike, ti te tsakal skʼoplal li krixchanoetik eke, jaʼ te lik talel stuk kʼalal oy kʼusitik lik skapan sbae. Vaʼun, li kʼusitik mu xtune, te kʼunkʼun sak chʼay batel.

 TI KʼU YUʼUN MUʼYUK XCHʼUNOJ SKOTOL LI KRIXCHANOETIKE. Oy junantik célula simple, pe oy junantike célula compleja. Li livro Britannica Online Encyclopedia, chal «ti kʼusi mas vokol ta aʼibel smelolale jaʼ ti kʼuxi lik talel li kuxlejale. Li xchibale, jaʼ ti kʼuxi pas ta célula compleja li célula simplee».

 Li sientifikoetike yakʼojik venta ti vokol ta aʼibel smelolal kʼu yelan ch˗abtej li makina molecular ta yut celulaetike. Li makinaetik o molekulaetik taje yichʼoj proteinaetik sventa lekuk x˗abtejik. Li proteinae jaʼ tspuk bal li kʼusitik chtun yuʼun li kuxlejale, jaʼ chchaʼmeltsan li celulae xchiʼuk jaʼ chal bal mantaletik. ¿Mi xuʼ van xkaltik ti ta jech noʼox vul ta lokʼel li makina molecular sventa lekuk x˗abtej li jun kuxlejale? Ep krixchanoetike mu jechuk xchʼunojik.

 Li xkuxlejal krixchanoetik xchiʼuk chonbolometike jaʼo chlik kʼalal tsta sba jun espermatozoide xchiʼuk jun ovuloe. Li óvulo taje tspas ta embrión. Vaʼun, li celulaetik ta embrione chlik epajuk xchiʼuk chlik spas li yabtelike, jaʼ xkaltik, chlik spasbe yok, skʼob xchiʼuk yan kʼusitik li jun kuxlejale. Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal evolucione mu xchapbeik yuʼun smelolal kʼuxi snaʼojik li jujun célula li yabtel tspasik kʼalal naka to chnapʼi ta xchʼut smeʼ li jkot chonbolom o li jun krixchanoe.

 Ti jechuk kʼunkʼun kʼataj tal li chonbolometik sventa spas ta yan chonbolometike, li mantale jaʼ te chlik talel li ta yut celulaetike, jaʼ xkaltik li ta molekulaetike. Pe li sientifikoetik ti xchʼunojik sventa evolucione mu xchapbe yuʼunik smelolal kʼuxi lik talel li célula simplee. ¿Mi oy srasonal kuʼuntik ti jchʼuntik ti ta jech noʼox lik talel li chonbolometik oy ta balumile? Xi laj yal li jchanubtasvanej ta biología Michael Behe ti chchanbe skʼoplal kʼu yelan pasbil li chonbolometike: «Li sientifikoetike yakʼojik venta ti toj labal sba xchiʼuk ti toj vokol ta aʼibel smelolal ti kʼu yelan pasbil li chonbolometike».

 Li jun krixchanoe yakʼoj venta li kʼusi oy ta spat xokone, xtojob snopel, snaʼ xrasonaj, oy stalelaltak kʼuchaʼal li slekil oʼontonale, ti tskʼan tskolta li yantike xchiʼuk snaʼoj li kʼusi lek xchiʼuk li kʼusi chopole. Ta skoj taje, li sientifikoetike mu xchapbe yuʼunik smelolal ti ta jech noʼox lik talel li kuxlejal ta skoj ti ep kʼusitik spas yuʼun li jun krixchanoe.

 KʼUSI CHAKʼ JCHANTIK. Ep krixchanoetike xchʼunojik ta sventa li evolucione, pe yantike, muʼyuk. Jaʼ ta skoj ti kʼu yelan chchapbeik smelolal ti kʼuxi ayan talel li kuxlejale.

 Li kʼusi laj xa jkʼeltik tale chakʼ iluk ti oy epal krixchanoetik xchʼunojik xa ti oy buchʼu la spas li kʼusi kuxajtike. Jun ti buchʼu jech tsnop eke jaʼ li jchanubtasvanej ta filosofía Antony Flew ti muʼyuk toʼox xchʼunoj ti oy Diose. Kʼalal laj yaʼibe smelolal ti kʼu yelan pasbil li kʼusitik kuxajtike xchiʼuk ti kʼu yelan pasbil li vinajel balumile, la sjel li kʼusi tsnope. Laj yal li kʼusi nopem xaʼi chalik li filosofoetike: «Skʼan jaʼ jchʼuntik li kʼusitik oy lek srasonaltak xchiʼuk li kʼusitik oy lek sprevailtake». Li Antony Flew laj yilbe sprevailtak ti oy jun Jpasvaneje.

 Li Gerard Hertel, ti laj kalbetik smelolal ta slikebal li mantal liʼe jaʼ jech kʼot ta nopel yuʼun ek. Akʼo mi chanunajem lek xchiʼuk jaʼ jchanubtasvanej ta entomología, xi laj yale: «Muʼyuk la jtabe sprevailtak ti te lik talel li kuxlejal li ta kʼusitik muʼyuk kuxajtike. Ta skoj ti toj labal sba pasbil li kʼusitik kuxajtike laj yakʼ jchʼun ti oy jun Jpasvanej kuʼuntike».

 Kʼalal oy jun krixchano ti oy kʼusi xtojob spasele, ta xkilbetik ta yabtel kʼu yelan ta melel li stalelale. Li Gerard eke laj yilbe kʼu yelan stalelal li Jpasvanej kʼalal la xchanbe skʼoplal li bikʼtal chonetike. Maʼuk noʼox, yuʼun lik xchan jlik livro ti oy Buchʼu spasoje: jaʼ li Vivliae (2 Timoteo 3:16). Te la xchan bu lik talel li jkuxlejaltike xchiʼuk ti kʼuxi chchapaj li vokoliletik oy avie. Taje jaʼ koltaat˗o yoʼ xchʼun ti oy buchʼu la spas li Vivliae.

 Li kʼusi la xchan ta Vivlia li Gerarde chakʼ kiltik ti skʼan xkakʼ ta koʼontontik sabel smelolale. Ta jtijkutik avoʼonton ti jechuk xapas eke.