Муқәддәс китап луғити
А Ә Б Г Д Җ З И Й Қ М Н П Р С Т Х Һ Ч Ш
А
Азап түврүги.
Грекчә ставрос. Бу сөз түврүк яки тик тикләнгән тирәк яғачни билдүриду. Әйсани шундақ түврүккә миқлап өлтүргән. Грекчә бу сөзни «крест» яки «чапрас» дәп чүшинишниң һечбир асаси йоқ. Чапрас Мәсиһ дунияға келиштин бурунқи заманларда нурғун әсирләр ғәйри динға чоқунғучилар диний символлуқ бәлгү сүпитидә крест ишләткән. Ставрос дегән грек сөзини «азап түврүги» дәп тәрҗимә қилиш бу сөзниң толуқ мәнасини ипадиләп бериду. Чүнки бу сөз Әйсаниң әгәшкүчилириниң бешиға келидиған азап-оқубәт, қийинчилиқ вә номусни тәкитләш үчүн ишлитилгән (Мт 16:24; Иб 12:2).
Ақ қашташ қута.
Мисирдики Алабастрон дегән шәһәрниң йенидин чиқидиған таштин ясалған хушпурақлиқ майни сақлайдиған қутиниң нами. Бу шәһәрниң ақ қаштеши даңлиқ болғачқа, ташниму шундақ дәп атиған. У бүгүнки күндики алебастр әмәс. Бу қашташ қутиниң бойни инчикә ясалған болуп, қиммәтбаһа май еқип кәтмәслиги үчүн еғизи йепиветилгән (Марк 14:3).
Аламәт, бәлгү.
Һазир яки кәлгүсидики мәлум нәрсә, иш-вақиә, вәзийәт яки әҗайип көрүнүшни тонуш яки пәриқләндүрүштики өзгичә хаслиқ, хусусийәт яки сүпәт (Мт 24:3; Вһ 1:1).
Алий роһаний.
Ибраний Язмиларда «Баш роһаний» вә Грекчә Язмиларда «алий роһаний» дегән сөз-ибариләр роһанийлиқ вәзиписигә беғишланған роһанийларға мәсъул болған кишиләр болуп, бәлким алий роһанийлар вә 24 роһанийлар топиниң башлиқлирини өз ичигә алиду (Тар. 2-яз. 26:20; Әзра 7:5; Мәт. 2:4; Марк 8:31).
Ахта.
Удул мәнада ейтқанда, бу пичиветилгән киши болуп, бундақ кишиләр падишаниң аяллири вә кенизәклиригә ярдәмчи вә хәвәр алғучи сүпитидә падишаниң сарайлирида хизмәткә тәйинләнгән. Униңдин башқа, пичиветилгән болмисиму, лекин падишаниң ордисида бирәр вәзипигә тәйинләнгән әмәлдарлар ағват дәп аталған. Бу сөз көчмә мәнада өзини тутувелип, техиму көпирәк Худаға хизмәт қилишқа өзини беғишлиған кишигә қарита ишлитилиду (Мт 19:12; Әст 2:15; Әлч 8:27).
Ә
Әлчи.
Бу сөзниң асасий мәнаси «әвәтилгән». Башқиларға хизмәт қилиш үчүн әвәтилгән Әйсаға вә бәзибирлиригә қарита ишлитилиду. Адәттә Әйсаниң 12 шагирти шундақ атилиду. Әйса өзи уларни таллиған вә вәкиллири сүпитидә тәйинлигән (Марк 3:14; Әлч. 14:14).
Әпкәш, боюнтуруқ.
Әпкәш — челәк, комзәк, коза, севәт вә башқа жүк-тақларни көтириш үчүн ишлитилидиған балдақ яғачниң икки учиға төмүр яки яғач илмәк бекитилгән сайман. Қедимда қуллар еғир жүкләрни тошуш үчүн боюнтуруқ шәклидә ясалған әпкәшни ишләткән. Боюнтуруқ — қош, җуваз, тулуқ вә һарву қатарлиқларға қетилидиған өкүзләр яки башқа мал-чарвиларниң бойниға селинидиған әгир яғач қурал. У көчмә мәнада җәбир-җапа, зулум яки езишни билдүриду. Демәк, әпкәш яки боюнтуруқни елип ташлаш яки сундуруш қуллуқтин, зулумдин вә мәҗбурий иш-әмгәктин азат болуш демәктур (Лав. 26:13; Мәт. 11:29, 30).
Б
Бәәлзибул.
Бу нам Шәйтанға тегишлик болуп, җинларниң һөкүмрани яки башлиғи дегәнликтур. Бу нам Әкрон шәһиридики филистийәликләр ибадәт қилған Баал илаһниң башқа нами. Бу Баал-Забубниң өзгичә бир йезилиши болуши керәк (Пад. 2-яз. 1:3; Мәт. 12:24).
Бәшарәт.
Худаниң роһиниң илһами билән алдин ейтилған бир хәвәр. Бәшарәт Худадин кәлгән тәлим, буйруқ, һөкүм яки кәлгүсидә болидиған мәлум бир ишни инсанларға җакалаш болуши мүмкин (Мт 13:14; Пт2х 1:20, 21).
Г
Гәһәнна.
Қедимқи Йерусалимниң ғәрбий җәнубиға җайлашқан Һенном җилғисиниң грекчә атилиши (Йр 7:31). Бу җайниң өлгәнләрниң җәсәтлири ташлинидиған йәр болидиғанлиғи һәққидә алдин-ала ейтилған (Йр 7:32; 19:6). Гәһәннада һайванатлар яки адәмләр тирик һалда көйдүрүлүп, қийналғанлиғи тоғрилиқ һечқандақ дәлил-испат йоқ. Шуниң үчүн, бу сөз адәмләрниң җени мәңгү азаплинидиған дозақни билдүрәлмәйду. Әксичә, Әйса Мәсиһ вә униң шагиртлири бу сөзни «иккинчи өлүм», йәни тәл-төкүс йоқ қилинишниң символи сүпитидә ишләткән (Вһ 20:14; Мт 5:22; 10:28).
Гөр.
Өлүкни йәрләйдиған җай, қәбир. Нурғун инсанларниң ортақ қәбирстанлиғи көрситилгәндә, ибранийчә «шеол», грекчә «һәйдис» сөзлири «гөр» яки «гөрстанлиқ» дәп тәрҗимә қилинған. Муқәддәс китапта бу сөз символлуқ мәвһум җай яки иш-һәрикәтсиз, әс-һошсиз һаләтни ипадилигән (Яр 47:30; Вз 9:10; Мт 27:61; Әлч 2:31).
Д
Давутниң әвлади.
Дәм елиш күни, Дәм елиш жили.
«Шаббат» дегән ибранийчә сөзниң «дәм елиш; тохтитиш» дегән мәнаси бар. Йәһудийлар һәптиниң йәттинчи күнини (җүмә күни күн петиштин башлап, шәнбиниң күн петишиғичә давамлашқан) вә бәзи башқа байрамларни Дәм елиш күни дәп атиған. Һәрбир йәттинчи вә әллигинчи жили болса Дәм елиш жили дәп аталған. Дәм елиш күнидә роһанийлардин башқа һечкимгә ишләш рухсәт қилинмиған. Дәм елиш жили йәр териш вә һосул жиғиш мәнъий қилинған. Униңдин башқа, йәһудийлар бир-бириниң қәрзини кәчүрүп, қәриз қайтурушни тәләп қилмиған. Тәврат қанунидики Дәм елиш күнигә мунасивәтлик тәләпләр әқилгә мувапиқ болған, лекин диний рәһбәрләр өз қаидилирини орнитип, Әйсаниң күнлиридә Дәм елиш күни тоғрисидики қанунға әмәл қилиш интайин қийин болған (Чқ 20:8; Лв 25:4; Лқ 13:14—16; Кл 2:16).
Дәһшәтлик чоң балаю апәт.
«Балаю апәт» дәп тәрҗимә қилинған грекчә сөз киши қийин вәзийәтләрдә баштин кәчүргән җапа-мәшәқәт, азап-оқубәт вә қийинчилиқларни билдүриду. Әйса пәйғәмбәр инсанийәт тарихида һечқачан болуп бақмиған «дәһшәтлик чоң балаю апәт» тоғрилиқ сөз қилғанда, бу балаю апәтниң Йерусалим хәлқиниң бешиға келидиғанлиғини ейтқан болсиму, у асаслиғи пүткүл инсанийәтниң бешиға келидиған балаю апәтни көздә тутуп сөз қилған вә бу балаю апәт билән Әйсаниң улуқ шан-шәрәп ичидә келиши билән бағлиниши бар (Мт 24:21, 29—31). Әлчи Павлус бу чоң балаю апәтни «Худани тонумиғанлардин вә һәзритимиз Әйса Мәсиһ тоғрилиқ хуш хәвәрни қобул қилмиғанлардин» һесап алидиған Худаниң адил җазаси дәп тәсвирлигән. Вәһий китавиниң 19-бап Әйсаниң асмандики қошунни башлап, «вәһший һайван, йәр йүзидики падишалар вә уларниң қошунлириға» қарши җәң қилидиғанлиғини көрситиду (Сл2х 1:6—8; Вһ 19:11—21). Буниңдин башқа, Вәһий китавида «зор бир топ халайиқ» бу дәһшәтлик чоң балаю апәттин аман-есән өтидиғанлиғи йезилған (Вһ 7:9, 14).
Декаполис (Он шәһәр).
Дәсләптә он шәһәрдин шәкилләнгән грек шәһәрлириниң топи (грекчә дека — он, полис — шәһәр). Бу шәһәрләрниң көпинчиси Җәлилийә деңизи вә Иордан дәриясиниң шәриқ тәрипигә җайлашқан болуп, шу районму Декаполис дәп аталған. Улар грек (юнан) һакимийити дәвридә мәдәнийәт вә сода-сетиқ мәркәзлири болған. Бәлким, Әйса бу җайдин өткән, лекин шу шәһәрләргә кирмигән (Мт 4:25; Мк 5:20).
Динар.
Еғирлиғи 3,85 граммчә болған Рим һөкүмитиниң күмүч тәңгиси, бир тәрипидә қәйсәрниң рәсими болған. Ялланған ишчиниң бир күнлүк иш һәққи бир динар еди. Йәһудийлар римлиқларға баҗ пули тапшурғанда шу күмүч тәңгини ишләткән (Мт 22:17; Лқ 20:24).
Драхма.
Грекчә Язмиларда бу сөз еғирлиғи 3,4 грамм болған грек һөкүмитиниң күмүч тәңгисини көрсәткән. Ибранийчә Язмиларда болса, Парс дөлити һөкүмранлиқ қилған вақитта ишлитилгән алтун драхмиға (1 дарикқа) тәң болған (Мт 17:24).
Җ
Җәйнәк.
Бу исраилларниң өлчәм бирлиги болуп, узунлиғи җәйнәктин оттура бармақниң учиғичә болған арилиқ. Адәттә исраиллар тәхминән 44,5 сантиметрға тәң болған җәйнәкни ишләткән. Буниңдин башқа улар бир алиқан узун, йәни тәхминән 51,8 сантиметрға тәң җәйнәкниму ишләткән (Яр 6:15; Мт 6:27; Лқ 12:25; Вһ 21:17).
Җинсий әхлақсизлиқ.
Грекчә порниа. Бу сөз Муқәддәс Язмиларда Худа мәнъий қилидиған җинсий мунасивәтни билдүриду. Униңға зина, паһишивазлиқ, той қилмай туруп биргә болуш, охшаш җинислиқлар арисидики җинсий мунасивәт (гомосексуализм) вә һайван билән җинсий мунасивәттә болуш қатарлиқларму кириду. Вәһий китавида диний паһишә аял көчмә мәнада «Бүйүк Бабил» дәп аталған болуп, униң һоқуқ-мәнсәп вә байлиққа еришиш үчүн бу дунияниң һөкүмранлири билән зина қилғанлиғи тәсвирләнгән (Вәһ. 14:8; 17:2; 18:3; Мәт. 5:32; Әлч. 15:29; Гал. 5:19).
З
Заман.
Грекчә айон дегән сөз дәвир, вақит, дуния дәп тәрҗимә қилинған. Бу сөз һазирқи җәмийәтниң вәзийити, мәлум бир мәзгил, дәвир яки әсирни пәриқләндүрүш үчүн ишлитилгән ибарә. Муқәддәс китапта бу сөз «заманимиз», «бу дуния» яки «дәвир» дәп тилға елинғанда, пүтүн дунияниң умумий вәзийити вә адәмләрниң бу дунияға мас яшаватқан һаят тәрзини билдүриду (Кор. 1-х. 2:6; Т2х 4:10). Худа Өз хәлқигә Тәврат қанунини чүширип, улар билән әһдә түзгәндә, йеңи бир заман башлинип, бәзиләр уни исраиллар яки йәһудийларниң дәври дәп атиған. Әйсаниң төләм қурбанлиғи арқилиқ Худа майланған етиқатчилар җамаитини бәрпа қилип, йеңи заманға йол ечип бәргән. Шуниң билән, Қанун әһдидә ейтилған бәшарәтләр әмәлгә ашидиған йеңи дәвир башланған. «Заман» сөзи көплүк түрдә қоллинилғанда, һәрхил заманларда яки дунияда һөкүм сүргән яки келәчәктә болидиған ишларни билдүриду (Мт 24:3; Мк 4:19; Рм 12:2; К1х 10:11).
Заманниң ахири.
Шәйтан һөкүмранлиқ қилған бу дунияниң йоқ болуши билән түгәйдиған бир мәзгил вақит. Бу мәзгил Әйсаниң һазир болуши билән башланған. Әйсаниң башқуруши астида пәриштиләр яман кишиләрни адил кишиләрдин айрип йоқ қилиду (Мәт. 24:3). Әйсаниң шагиртлири заман ахириниң қачан келидиғанлиғиға қизиққан (Мәт. 13:40—42, 49). Асманға қайтиштин авал Әйса өз әгәшкүчилиригә бу заманниң ахириғичә һәрдайим силәр билән биллә болумән дәп вәдә қилған (Мәт. 28:20).
Зина қилиш.
Той қилған әр яки аялниң өз җүптисидин башқа бири билән өзи халап җинсий мунасивәттә болуши.
И
Иблис.
Грекчә Язмиларда ишлитилгән бу сөз Шәйтанни тәсвирләйдиған бир нам. Грекчә «диаболос» сөзиниң мәнаси «төһмәтхор». Шәйтанни Иблис дәп аташниң сәвәви, у Йәһва Худа, Униң яхши сөзи, Униң муқәддәс исмиға төһмәт вә һақарәт қилған сахта әйиплигүчиләрниң һәммисиниң башлиғи (Мт 4:1; Йоһ 8:44; Вһ 12:9).
Ибадәтхана.
Бу муқәддәс чедирниң орниға селинған Йерусалимдики Ибадәтхана бенаси. Бу исраилларниң Йәһваға ибадәт қилиш мәркизи болған. Дәсләпки Ибадәтханини Сулайман падиша салған еди. Бирақ кейин у бабиллиқлар тәрипидин вәйран қилинған. Иккинчи Ибадәтханини Бабилдики әсирликтин азат болуп, жутиға қайтқан Зәрубабил салған вә кейинчә уни Улуқ Һирод I қайта салған. Муқәддәс китапта Ибадәтхана көпинчә «Йәһваниң өйи» дәп аталған (Мәт. 21:13; Луқа 11:51; Тар. 1-яз. 29:1; Тар. 2-яз. 2:4; Мәт. 24:1).
Инсан Оғли.
Инҗилниң дәсләпки төрт китавида бу сөз-ибарә Әйса Мәсиһкә қарита ишлитилгән болуп, тәхминән 80 қетим учришиду. Бу униң роһий шәхс әмәс, бәлки аялдин туғулуп, җисманий тәнгә егә инсан һалитидә йәр йүзигә кәлгәнлигини билдүриду. Шундақла, бу сөз-ибарә Әйса Мәсиһниң Даниял 7:13, 14-айәтләрдә йезилған бәшарәтни әмәлгә ашуридиғанлиғини көрсәткән. Ибраний Язмиларда бу сөз-ибарә Һәзәкиял вә Даниялға қаритилған болуп, бу Худаниң хәвирини йәткүзгән бәндиләр билән уларни хәвәр йәткүзүшкә әвәткән Худаниң арисидики пәриқни тәкитләш үчүн ишлитилгән (Әзк 3:17; Дн 8:17; Мт 19:28; 20:28).
Й
Йәһва.
Йеңи дуния тәрҗимисиниң Грекчә Язмиларда Йәһва дегән исим җәми 237 қетим учрайду. Худаниң исмини Грекчә Язмиларда ишлитиш қарари мону дәлилләргә асасланған:
1. Әйсаниң вә униң әлчилириниң күнлиридә ишлитилгән Ибранийчә Язмиларниң көчүрүлмә нусхилирида тетраграмматон (төрт ибраний үзүк тавуш билән йезилған Худа исми) бар еди.
2. Әйсаниң вә әлчилириниң күнлиридә тетраграмматон Ибранийчә Язмиларниң грекчә тәрҗимилиридиму бар еди.
3. Грекчә Язмиларда Әйса Мәсиһ Худаниң исмини тилға алғанлиғи вә башқиларға тонутқанлиғи йезилған (Йоһ. 17:6, 11, 12, 26).
4. Бар болған муқәддәс Ибранийчә Язмиларға Грекчә Язмилар қошулған. Шуңа әгәр Йәһваниң исми бу Язмилардин еливетилгән болса, бу әқилгә мувапиқ болмиған болатти.
5. Грекчә Язмиларда қисқартилған Худа исми бар (Вәһ. 19:1, 3, 4, 6).
6. Йәһудийларниң дәсләпки әсәрлиридә ибраний болған Мәсиһ әгәшкүчилири бир-биригә хәт язғанда, Худа исмини қолланғанлиғи көрситилгән.
7. Муқәддәс китапни тәтқиқ қилидиған бәзи алимлар шуниңға ишинидуки, Ибранийчә Язмилардики айәтләр Грекчә Язмиларда нәқил кәлтүрүлгәндә, Худаниң исми ишлитилгән.
8. Муқәддәс китапниң йүздин көпирәк тиллардики тәрҗимилириниң Грекчә Язмиларда Худа исми бар.
Шәкшүбһисизки, Худаниң Йәһва дегән исмини Грекчә Язмиларда өз орниға қоюш үчүн ениқ вә йетәрлик асаслар бар. Шу сәвәптин, тәрҗиманлар Йеңи дуния тәрҗимисидә шу исимни өз орниға қойған. Улар Худадин әйминип, Униң исмиға һөрмәт көрситиду вә әсли тексттики бирәр нәрсини еливетиштин қорқиду (Вәһ. 22:18, 19).
Қ
Қанун, Тәврат қануни.
Қанун дегән сөз баш һәрип билән йезилғанда, көпинчә вақитларда яки Муса қануни яки Муқәддәс китапниң дәсләпки бәш китавини көрситиду. Кичик һәрип билән йезилғанда, Муса қануниниң айрим қанун-низамлириға яки принциплириға ишлитилиду (Сан. 15:16; Қ. шәр. 4:8; Мәт. 7:12; Гал. 3:24).
Қаравуллар.
Қәсәм.
Худаниң алдида бирәр ишни қилиш, Униңға қандақту бир қурбанлиқ яки соға бериш, алаһидә хизмәтни орунлаш яки мәлум бир нәрсидин (қанунға зит болмисиму) ваз кечиш тоғрилиқ тәнтәнилик вәдә бериш (Мт 5:33).
Қурбанлиқ суписи.
Топидин, дога ташлардин яки металл қапланған яғачтин ясалған қурулма. Ибадәт қилған чағда униң үстидә қурбанлиқлар вә хушпурақ нәрсиләр көйдүрүлгән. Муқәддәс чедирниң вә Ибадәтханиниң биринчи бөлмидә хушпурақ исриқ көйдүрүш үчүн кичик «алтун супа» қоюлған. Бу қурбанлиқ суписи алтун қапланған яғачтин ясалған еди. Ибадәтханиниң вә муқәддәс чедириниң һойлилирида қурбанлиқларни көйдүрүш үчүн йоған «мис қурбанлиқ суписи» болған. Қурбанлиқ супилири адәттә сахта ибадәт үчүнму ишлитилгән (Чиқ. 39:38, 39; Пад. 1-яз. 6:20; Мәт. 5:23, 24; Луқа 1:11; Әлч. 17:23).
М
Махав.
Еғир жуқумлуқ терә кесили. Язмиларда тилға елинған махав пәқәт адәмләргә жуқуп қалмай, йәнә кийим-кечәк вә өйләрдә пәйда болған. Шуңлашқа, у бүгүнки күндә биз билидиған махав кесилидин пәриқлиниду (Мәт. 8:2).
Мәсиһ.
Бу Әйсаниң нам-унвани. Грекчә «Христос», ибранийчә «Мәсиһ» дегән сөзләрниң мәнаси охшаш. Бу «бешиға яғ қуюлған киши» дегәнни билдүриду. Бир киши алаһидә вәзипә орниға қоюлғанда, бешиға яғ қуюлуп мәсиһ қилинған (Мәт. 1:16; Йоһ. 1:41).
Мәстики, мәстики руми.
Босвелия түрдики дәрәқләр яки чатқаллардин еқип қуруп қалған девирқай (йелим). Көйдүрүлгәндә хушпурақ чиқириду. Муқәддәс чедирда вә Ибадәтханида ишлитилгән исриқниң тәркиви маддилиридин бири мәстики еди. У ашлиқ һәдийәси билән биллә сунулған вә Әң муқәддәс җайға тизилған һәрбир қатар нанниң үстигә қоюп қоюлған (Чқ 30:34—36; Лв 2:1; 24:7; Мт 2:11).
Мөҗүзә, қудрәтлик иш.
Адәмләр бурун һечқачан көрүп бақмиған, ғәйритәбиий ишлар вә һадисиләр. Муқәддәс китапта учрайдиған «карамәт» вә «аламәт» дегән сөзләрму охшаш мәнада ишлитилиду (Мт 11:20; Әлч 4:22; Иб 2:4).
Мөһүр.
Бирәр нәрсигә изини қалдуруш үчүн ишлитилгән нәрсә (адәттә сеғиз топа яки мом үстигә бесилған), бу униң растлиғини, бирсигә мәнсүп екәнлигини яки бир келишим түзүлгәнлигини көрсәткән. Бу һөҗҗәтләрниң өзгәртилиши вә мөһүрләнгән башқа нәрсиләрниң, мәсилән, ишик дәрвазилар яки қәбирләрни бузуп киришниң алдини алған. Қедимда мөһүр қаттиқ материаллардин (таш, пил чиши яки яғачтин) ясилип, униңда һәрипләр яки нәқиш сүрәтләр оюлған. Муқәддәс китапта мөһүр көчмә мәнада бир нәрсиниң һәқиқий, биригә тәәллуқ, йошурун яки мәхпий екәнлигини көрситидиған бәлгү болған (Мт 27:66; Йоһ 6:27; Әф 1:13; Вһ 5:1; 9:4).
Муқәддәс роһ.
Худаниң өз ирадисини әмәлгә ашуруш үчүн ишлитидиған көзгә көрүнмәс зор күч-қудрити. Бу күч муқәддәс, чүнки униң Егиси каинаттики әң пак вә әң адил Йәһва. Шундақла, Худа Өзиниң муқәддәс ирадисини бу күч арқилиқ әмәлгә ашуриду (Лқ 1:35; Әлч 1:8).
Муқәддәс Язмилар.
Худа Сөзи қәләмгә елинған Муқәддәс Язмилар. Бу сөз-ибарә пәқәт Грекчә Язмиларда учрайду (Лқ 24:27; Т2х 3:16).
Мунәҗҗимләр.
Келәчәктә болидиған иш-вәқиәләрни алдин билиш үчүн қуяш, ай вә юлтузларниң һәрикитини күзитип пал салидиған адәмләр (Мәт. 2:1).
Мурмәкки.
Коммифора (Commiphora) дегән бир хил тикәнлик чатқал яки пака дәрәқләрдин елинидиған хушпурақ девирқай (йелим). Қедимқи заманда тәйинләш үчүн ишлитилгән муқәддәс яғниң тәркиви маддилиридин бири мурмәкки еди. Уни йәнә у кийим-кечәк яки орун-көрпиләр қатарлиқ нәрсиләрни хушпурақ сақлаш үчүн ишләткән. Буниңдин башқа, у бәдәнни угилаш мейи вә терини асраш мейи дегәнләргә қошқан. Мурмәкки шарапқа арилаштурулуп кишини мәс қилидиған ичимлик ясалған. Йәнә мурмәкки җәсәтни кепинләш үчүнму ишлитилгән (Чқ 30:23; П.н 7:17; Мк 15:23; Йоһ 19:39).
Н
Напак, һарам.
Җисманий җәһәттин паскина, мәйнәт нәрсиләрни яки әхлақ өлчәмлирини бузушни билдүрүши мүмкин. Муқәддәс китапта бу сөз адәттә Тәврат қануни бойичә қобул қилишқа болмайдиған напак, һарам дәп һесапланған нәрсиләргә қарита ишлитилгән (Лв 5:2; 13:45; Мт 10:1; Әлч 10:14; Әф 5:5).
Насирәлик.
Насирә дегән жуттин чиққан Әйсани шундақ атиған. Бу ибариниң Йәшая 11:1-айәттики «бих» дегән ибранийчә сөз билән бағлинишлиқ болуши мүмкин. Кейинирәк Әйсаниң әгәшкүчилирини һәм насирәлик дәп аташқан (Мт 2:23; Әлч 24:5).
П
Пәрдә.
Керублар кәштилинип тикилгән чирайлиқ рәхт яки пәрдә. У муқәддәс чедирдики вә Ибадәтханидики Муқәддәс җай вә Әң муқәддәс җайни айрип турған еди (Чқ 26:31; Т2я 3:14; Мт 27:51; Иб 9:3).
Пәрисийләр.
Милади 1-әсирдики йәһудий дининиң муһим бир мәзһипи. Улар роһанийларниң әвладлири чиқмиған, амма Тәврат қануниниң ушшақ-чүшшәк қаидә-тәләплиргә қаттиқ әмәл қилип, еғиздин-еғизға көчүп кәлгән әнъәнивий урп-адәтләрни Қанун билән орунға көтәргән (Мт 23:23). Улар грек мәдәнийитиниң тәсиригә қарши турған, Тәврат қанунини вә әнъәнивий урп-адәтләрни убдан билгәчкә, уларниң хәлиқ арисида зор һоқуқи бар еди (Мт 23:2—6). Бәзи пәрисийләр йәһудийларниң Алий кеңишиниң әзалири еди. Улар һемишәм Дәм елиш күнигә әмәл қилиш, урп-адәтләрни тутуш, гунакарлар вә баҗгирлар билән арилишиш қатарлиқ ишларда Әйса Мәсиһкә наразилиқ көрсәткән. Гайбирлири, мәсилән, тарсуслуқ Саул кейин Мәсиһниң әгәшкүчиси болған (Мт 9:11; 12:14; Мк 7:5; Лқ 6:2; Әлч 26:5).
Пәриштиләр.
Ибранийчә малак, грекчә агелос. Бу һәр икки сөз «әлчи, хәвәрчи» дегән мәнани билдүриду. Амма роһий мәвҗудат тоғрилиқ ейтилғанда «пәриштә» дәп тәрҗимә қилиниду (Ярит. 16:7; 32:3; Яқуп 2:25; Вәһ. 22:8). Пәриштиләр Худа тәрипидин яритилған күчлүк роһий мәвҗудатлар. Улар инсанлардин бурун яритилған. Пәриштиләр Муқәддәс китапта «миңлиған муқәддәсләр», «Худа оғуллири», «таң сәһәрдики юлтузлар» дәп аталған (Қ. шәр. 33:2; Аюп 1:6; 38:7; Йәһ. 14). Һәрбир пәриштини Худа Өзи яратқан, уларға көпийиш иқтидари берилмигән. Уларниң сани йүз миллиондин ошуқтур (Дан. 7:10). Муқәддәс китапта уларниң һәрбириниң шәхсий исим вә миҗәз-хулқи барлиғи йезилған. Бирақ улар кәмтәрлик билән башқиларниң өзлиригә ибадәт қилишини рәт қилиду. Көпчилиги һәтта өз исмини ашкарә қилмайду (Ярит. 32:29; Луқа 1:26; Вәһ. 22:8, 9). Уларниң мәртивилири пәриқлиқ болуп, Худаниң тәхти алдида хизмәт қилиш, Униң хәвәрлирини йәткүзүш, Йәһваниң йәр йүзидики хизмәтчилиригә ярдәм бериш, Униң һөкүмлирини иҗра қилиш вә хуш хәвәрни тарқитиш қатарлиқ һәрхил вәзипиләрни өтәйду (Пад. 2-яз. 19:35; Зәб. 34:7; Мәт. 4:11; Луқа 1:30, 31; Вәһ. 5:11; 14:6). Келәчәктә Армагедон урушида улар Әйсани қоллап-қувәтләйду (Вәһ. 19:14, 15).
Р
Роза.
Чәклик бир вақит үчүн һәрқандақ тамақтин ваз кечиш. Қедимқи заманда исраиллар Гуналарни кәчүрүш күни, қайғуға патқан вақтида яки болмиса Худадин йол-йоруқ сориғанда роза тутқан еди. Йәһудийлар жилиға төрт қетим роза тутуп, өтмүштә баштин кәчүргән ечинишлиқ вақиәләрни әслигән. Лекин Худаниң бүгүнки күндики хизмәтчилири үчүн роза тутуш шәрт әмәс (Әзр 8:21; Йша 58:6; Мт 4:2; 9:14; Лқ 18:12; Әлч 13:2, 3; 27:9).
Роһ.
Көпинчә «роһ» дәп тәрҗимә қилинидиған ибранийчә руах вә грекчә пневма дегән сөзләрниң бирнәччә мәналири бар. Һәммә мәналирида бир ортақлиқ бар: көзгә көрүнмисиму, мәвҗут екәнлиги иш-һәрикәттә ипадилиниду. Бу ибранийчә вә грекчә сөзләр төвәндики мәналарда ишлитилгән: 1) шамал, 2) йәрдики мәвҗудатларниң һаятлиқ күчи, 3) адәмниң гәп-сөзлири вә иш-һәрикәтлиригә тәсир қилидиған символлуқ жүриги яки қәлбидики күч, 4) көзгә көрүнмәйдиған мәнбәдин чиқидиған хәвәр, 5) Худа вә пәриштиләрни өз ичигә алған роһий шәхсләр вә 6) Худаниң һәрикәт күчи, йәни муқәддәс роһ (Чқ 35:21; Зб 104:29; Мт 12:43; Лқ 11:13).
Роһаний.
Худаниң вәкили болуп, Исраил хәлқиниң Худани тонуши вә Униң қанунлири һәққидә тәлим беришкә мәсъул болған әр киши. Буниңдин башқа, роһанийлар Худаниң алдида хәлиқкә вакаләтән болуп, Худаға қурбанлиқларни сунған вә хәлиқниң гуналири үчүн кәчүрүм сориған. Тәврат қануни елан қилиништин авал һәрбир аилә башлиғи өз аилиси үчүн роһанийдәк болған еди. Қанун елан қилинғандин кейин, Лавий қәбилисидин чиққан Һарунниң әвлатлири роһанийлиқ хизмитини қилған. Лавий қәбилисидики башқа әрләр уларға ярдәм бәргән еди. Йеңи әһдә күчкә егә болғандин кейин, роһий Исраил роһанийлар падишалиғи болған. Әйса Мәсиһ болса уларниң алий роһанийси болған (Чқ 28:41; Иб 9:24; Вһ 5:10).
С
Садуқийлар.
Бу йәһудий дининиң муһим бир мәзһипи болуп, бай ақ сүйәкләр вә Ибадәтханидики ишларни башқуруш һоқуқини қолиға алған роһанийлардин шәкилләнгән еди. Садуқийлар пәрисийләрниң еғиздин-еғизға көчүп жүргән урп-адәтлири вә бәзи тәлимлирини қобул қилмиған. Улар тирилиш вә пәриштиләрниң барлиғиға ишәнмигән. Улар Әйса Мәсиһкә қарши чиққан (Мт 16:1; Әлч 23:8).
Синагог.
Бу грекчә сөзниң мәнаси «җәм болуш, жиғилиш». Бирақ Муқәддәс Язмилардики көпинчә айәтләрдә бу бир бена яки җайни көрсәткән. Йәһудийлар шу җайға жиғилип Муқәддәс Язмиларни үнлүк оқуған, тәлим алған, вәз қилған вә дуа қилған. Әйсаниң заманида Исраил зиминида кичик шәһәрләрдә бир, чоң шәһәрләрдә бирнәччә синагоглар болған еди (Лқ 4:16; Әлч 13:14, 15).
Т
Талант.
Ибранийчә Язмилардики әң чоң пул вә еғирлиқ өлчәм бирлиги. Бир талант 34,2 килограммға тәң. Грекчә Язмиларға бир талант болса, бираз кичигирәк болуп, тәхминән 20,4 килограммға тәң (Тар. 1-яз. 22:14; Мәт. 18:24).
Тирилдүрүш.
Өлүкниң орнидин туруп қайта һаят яшиши. Тирилдүрүш дәп тәрҗимә қилинған анастасис дегән грекчә сөзниң удул мәнаси «турғузулуш» яки «қопуш». Муқәддәс китапта тоққуз кишиниң тирилдүрүлгәнлиги тоғрилиқ йезилған. Йәһва Худаниң Әйса Мәсиһни тирилдүрүши шуларниң бири. Илияс, Елиша, һәзрити Әйса, Петрус вә Павлус башқиларни өлүмдин тирилдүргән болсиму, бирақ бу мөҗүзиләрниң Худаниң күчи билән қилинғанлиғи ениқ. Худаниң ирадисигә мас «һәққанийлар вә һәққаний әмәсләр» йәр йүзидә яшаш үчүн тирилдүрүлиду (Әлч 24:15). Униңдин башқа, Муқәддәс китапта Әйсаниң муқәддәс роһ билән майланған қериндашлири асманда яшаш үчүн тирилдүрүлидиғанлиғи тоғрилиқ йезилған. Бу «дәсләпки» яки «биринчи» тирилиш дәп атилиду (Фп 3:11; Вһ 20:5, 6; Йоһ 5:28, 29; 11:25).
Товва қилиш.
Бу сөз Муқәддәс китапта адәмниң ой-пикрини өзгәртиш вә бурунқи һаят тәрзи, натоғра иш-һәрикәтлири яки қилишқа тегишлик бир ишни қилмиғанлиғи үчүн чин жүрәктин пушайман қилишни билдүриду. Адәмниң чин қәлбидин һәқиқий товва қилғанлиғини униң жүрүш-турушидин көрүвелишқа болиду (Мт 3:8; Әлч 3:19; Пт2х 3:9).
Төләм.
Әсирликтин, җазадин, азаптин, гуна яки бирәр мәҗбурийәттин қутулуш үчүн төләнгән бәдәл пули. Бәдәл үчүн чоқум пул төләш шәрт әмәс еди (Йша 43:3). Төләм һәрхил вәзийәтләрдә тәләп қилинған. Мәсилән, Исраилда туғулған тунҗа оғул вә тунҗа әркәк мал-чарва Йәһва Худаға мәнсүп болғачқа, уларни чоқум Йәһваниң хизмитидә ишлитиш керәк еди. Шуңа, уларни төләм яки бәдәл пули төләп алаһидә хизмәткә ишлитиштин азат қилған еди (Сн 3:45, 46; 18:15, 16). Әгәр бир кишиниң буқиси адәмни үсүп өлтүрүп қойса, униң егиси өлүм җазасидин қутулуш үчүн, төләм пули төлиши керәк еди (Чқ 21:29, 30). Амма қәстән адәм өлтүргән бири үчүн һечқандақ төләм қилинмиған еди (Сн 35:31). Әң муһими, Муқәддәс китапта инсанийәтни гуна вә өлүмдин азат қилиш үчүн Әйса Мәсиһ бәргән төләм алаһидә тәкитләнгән (Зб 49:7, 8; Мт 20:28; Әф 1:7).
Тулум.
Қосиғини ярмай сойған өшкә яки қой дегәндәк һайванларниң терисидин тәйярланған халта. Қедимқи заманда шарапни пәқәт йеңи тулумларға қачилиған, чүнки шарап ечиғанда, тулумға бесим чүширидиған карбон төрт оксид гази (CO2) һасил болиду. Йеңи тулумлар әвришим һаләттә болуп қәңийиду, лекин кона тулумларниң әвришимчанлиғи йоқалғачқа, бесим ешип кәткәндә, йерилип кетиду (Йшу 9:4; Мт 9:17).
Түврүк.
Тик орнитилған яғач яки тирәк. Қедимқи заманда кишиләр яғач түврүкни җазалаш қурали қилған. Бәзи дөләтләр түврүк яғач өлүм җазасини иҗра қилиш яки җәсәтни есип қоюп, башқиларни агаһландуруш вә җинайәтчини хәлиқниң алдида сазайи қилиш үчүн ишлитилгән. Рәһим-шәпқәтсиз дәп нами җаһанға пур кәткән ассурийәликләр җәңдә әсирликкә чүшкәнләрни ялиңачлап учи учлуқ түврүкләргә қосақ қисмидин есип қойған, түврүкниң учи қосақ қисмидин тешип кирип, мәйдисигә тақашқан. Йәһудийларниң қануни бойичә Худаға күпүрлүк қилиш яки бутпәрәслик қатарлиқ жиркиничлик гуналарни өткүзгән җинайәтчиләр авал чалма-кесәк қилинип яки башқа усулда өлтүрүлгән, андин кейин башқиларни агаһландуруш үчүн җәсәтни түврүккә яки дәрәққә есип қойған еди (Қ.ш 21:22, 23; С2я 21:6, 9). Римлиқлар болса, бәзидә өлүмгә һөкүм қилинған адәмни түврүккә бағлап қойған. Шу киши ағриқ, ачлиқ, уссузлуқ вә қуяш нурида қаттиқ иссиқ өтүштәк азапларни баштин өткүзүп өлүп кетәтти. Башқа вәзийәтләрдә, мәсилән, римлиқлар Әйса Мәсиһни өлтүргәндә, униң пут-қолини түврүккә миқлап қойған еди (Лқ 24:20; Йоһ 19:14—16; 20:25; Әлч 2:23, 36).
Х
Хәйир-сахавәтлик ишлар.
Муһтаҗлиқта қалған кишиләргә ярдәм сүпитидә берилидиған соғилар. Ибранийчә Язмиларда бу тоғрилиқ удул һечнәрсә ейтилмиған болсиму, Тәврат қанунида исраилларниң кәмбәғәлләргә ғәмхорлуқ қилиш мәҗбурийәтлири тоғрилиқ ениқ қанун-қаидиләр көрситилгән еди (Мт 6:2).
Худа Падишалиғи.
Бу пүтүн Каинат үстидин һөкүмранлиқ қилидиған Худаниң алаһидә һөкүмити. Бу Падишалиқниң Падишаси Худаниң Оғли Әйса Мәсиһ (Мт 12:28; Лқ 4:43; К1х 15:50).
Һ
Һазир болуши.
Грекчә Язмиларниң бәзи текстлирида Әйса Мәсиһ Худа Падишалиғида тәхтигә олтарған вақиттин башлап, бу дунияниң «ахирқи күнлиридә» көзгә көрүнмәйдиған һөкүмранлиғини башлиғанлиғини ипадиләш үчүн бу сөз-ибарә ишлитилгән. Мәсиһниң һазир болуши келипла тезликтә кетип қелишни әмәс, бир мәзгил вақит туруп қелишниму билдүриду. Мәсиһниң қайта һазир болуши билән ахирқи заман охшаш бир вақитта башлиниду (Мт 24:3).
Һәйдис.
Бу грекчә сөз билән ибранийчә «шеол» дегән сөз охшаш болуп, һәр иккиси өлүм билән мунасивәтлик. Гөр дегән сөзгә қараң.
Һирод.
Рим империяси йәһудийларға һөкүмранлиқ қилиш үчүн тәйинлигән бир аилә җәмәти яки ханданлиқниң исми. Әң дәсләпки һөкүмран — Улуқ Һирод. Нурғун кишиләр уни Йерусалимдики Ибадәтханини қайта өзгәртип салғанлиғи вә бовақ Әйсани өлтүрүш үчүн нурғунлиған кичик балиларни өлтүрүшкә буйруқ чүшәргәнлигини билиду (Мт 2:16; Лқ 1:5). Һирод Архилаус вә Һирод Антипас өз атиси Улуқ Һирод һөкүмранлиқ жүргүзгән зиминдики охшаш болмиған районларға һөкүмранлар болушқа тәйинләнгән (Мт 2:22). Антипасни шу замандики кишиләр уни хан (тетрарх) дәп ататти. У һөкүмран болған мәзгил Әйса Мәсиһ үч йерим жил вәз хизмити билән мәшғул болған вақиттин таки Әлчиләрниң паалийити 12-бапта хатириләнгән иш-вақиәләр йүз бәргән вақитқичә давамлашқан еди (Мк 6:14—17; Лқ 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6—15; Әлч 4:27; 13:1). Кейин Улуқ Һиродниң нәвриси Һирод Агриппа I униң орниға тәхт вариси болған, амма қисқа вақит давамида һөкүмранлиқ қилғандин кейин Худаниң пәриштиси тәрипидин өлтүрүлгән (Әлч 12:1—6, 18—23). Униң оғли Һирод Агриппа II йәһудийлар Рим һөкүмранлиғиға қарши исиян көтәргәнгә қәдәр һөкүмран болалиған (Әлч 23:35; 25:13, 22—27; 26:1, 2, 19—32).
Һойла.
Муқәддәс чедирниң әтрапини қоршиған очуқ мәйдан. Кейин Ибадәтханидики баш имарәтниң һойлисини там билән қоршап турған очуқ мәйдан. Муқәддәс чедирниң һойлисида вә Ибадәтханиниң ички һойлисида қурбанлиқ суписи турған еди. Муқәддәс китапта өйләр вә сарайларниңму һойлиси тилға елинған (Чқ 8:13; 27:9; П1я 7:12; Мт 26:3; Мк 15:16; Вһ 11:2).
Һөкүм күни.
Мәлум бир топ кишиләр, дөләт яки пүтүн инсанийәт Худаниң алдида һесап бериши бәлгүләнгән алаһидә бир күн яки мәзгил. Өлүм җазасиға лайиқ болғанлар үчүн Һөкүм күни өлүм җазаси иҗра қилинидиған күн болуши мүмкин; башқа кишиләр үчүн болса Һөкүм күни қутқузулуп, мәңгүлүк һаятқа еришидиған күни болуши мүмкин. Әйса Мәсиһ вә униң әлчилири тилға алған «Һөкүм күни» кәлгәндә, һаят яшаватқанлар вә өтмүштә өлүп кәткәнләрму һөкүм қилиниду (Мт 12:36).
Ч
Чәк ташлаш.
Ушшақ ташлар яки кичик яғач парчилирини тонниң етигигә яки бир қачиға селип у ян бу ян силкип йәргә яки қолға чүшкән бирини таллап, қарар чиқириш усули. Адәттә чәк ташлаштин авал дайим дуа қилған еди (Мт 27:35; Әлч 1:26).
Чөмдүрүш.
Бу пеил «суға пүтүнләй чөкүрүлүшни» билдүриду. Әйсаниң әгәшкүчилири чоқум чөмдүрүлүштин өтүши керәк. Муқәддәс китапта пәриқлиқ чөмдүрүшләр, мәсилән, Йәһия пәйғәмбәрниң чөмдүрүши, муқәддәс роһ билән вә от билән чөмдүрүш тилға елинған (Мәт. 3:11, 16; 28:19; Йоһ. 3:23; Пет. 1-х. 3:21).
Ш
Шәйтан.
Бу ибранийчә сөзиниң мәнаси «қаршилашқучи». Әсли текстта бу сөзниң алдида ениқ артикль йезилған болса, Худаниң әң әшәддий дүшмини Шәйтан Иблис көздә тутулған (Ап 1:6; Мт 4:10; Вһ 12:9).
