2
Грек Язмилиридики Худаниң исми
Муқәддәс китапни тәтқиқ қилғучи алимлар тетраграмматон (יהוה) дәп атилидиған Худаниң исми Ибраний Язмилириниң түп нусхисида тәхминән 7000 қетим учришидиғинини иқрар қилиду. Амма бәзибир алимлар Грек Язмилириниң түп нусхисида Худаниң исми учрашмайду дегән пикирдә. Шу сәвәптин һазирқи замандики Грек Язмилириниң көплигән тәрҗимилиридә Йәһва дегән исим йоқ. Һәтта Ибраний Язмилирида тетраграмматон болған үзүндиләр кәлтүрүлсиму, көплигән тәрҗиманлар Худа исминиң орниға «Пәрвәрдигар» яки «Худа» дәп йезип кәткән.
Бирақ «Муқәддәс китапниң Йеңи дуния тәрҗимиси» комитети мундақ усулни қоллимайду. Шу сәвәптин Грек Язмилирида Йәһва дегән исим 237 қетим кәлтүрүлгән. Мундақ қарар қобул қилинғанда, тәрҗиманлар икки муһим нәрсигә диққәт ағдурди: 1) Та бүгүнки күнгичә сақланған грек тилидики Язмиларниң һечқайсиси түп нусха әмәс. Түп нусха йезилғандин кейин, қолда бар болған миңлиған көчүрмиләр кам дегәндә икки әсирдин кейин пәйда болди. 2) Шу вақитта болса, көчүрмиләр тетраграмматонни грекчә «Кириос», йәни «Пәрвәрдигар» дегән сөзи билән өзгәртилгән қолязмилиридин көчүрүлгән.
«Муқәддәс китапниң Йеңи дуния тәрҗимисиниң» комитети Грек Язмилириниң түп нусхисида тетраграмматонниң болғиниға ишиниду. Мундақ хуласә чиқиришқа төвәндики дәлилләр асас болди:
-
Әйса билән униң шагиртлириниң вақтида қоллинилған Ибраний Язмилириниң көчүрмилиридә тетраграмматон көп учришатти. Бурун бәзи алимлар буниңға келишмәтти. Лекин әнди Кумран (Өлүк деңиздики) дегән йәрдә биринчи әсирдики Ибраний Язмилири тепилғанда, мундақ келишмәсликләргә асас қалмиди.
-
Әйса билән униң шагиртлириниң вақтида тетраграмматон, шундақла Ибраний Язмилириниң грек тилидики тәрҗимилиридә болған. Әсирләр бойи алимлар Грек Септуагинтисида яки Ибраний Язмилириниң грек тәрҗимисидә тетраграмматон болмиған дәп ойлиди. Әйсаниң вақтида қоллинилған Грек Септуагинтисиниң кона көчүрмилириниң үзүндилири алимларниң қолиға ХХ әсирниң оттурисида чүшти. Шу үзүндиләрдә ибраний һәриплири билән йезилған Худаниң исми учришиду. Демәк, Әйсаниң вақтида қоллинилған кона грек тилидики Язмиларниң көчүрмилиридә Худаниң исми болған. Лекин б.м. IV-әсирдә Грек Септуагинтисиниң асасий қолязмилирида, мәсилән Ватикан Кодекси билән Синай Кодексида, Яритилиштин башлап Малаки пәйғәмбәрниң язмилириғичә Худаниң исми учрашмайду (алдинқи қолязмиларда болған еди). Шуңа Худаниң исми шу вақитта Йеңи әһдтә яки Грек Язмилирида учрашмайдиғини һәйран қаларлиқ нәрсә әмәс.
Әйса: «Мән Атамниң намидин кәлдим»,— дәп ениқ ейтқан. Шундақла у немила қилмисун, һәммини «Атисиниң намидин қиливатқинини» тәкитлигән
-
Грек Язмилири Әйса Худаниң исмини қолланғанлиғини вә адәмләргә ейтип бәргәнлиги һәққидә ейтиду (Йоһан 17:6, 11, 12, 26). Әйса: «Мән Атамниң намидин кәлдим»,— дәп ениқ ейтқан. Шундақла у немила қилмисун, һәммини «Атисиниң намидин қиливатқинини» тәкитлигән (Йоһан 5:43; 10:25).
-
Әгәр Муқәддәс китапниң бир қисмида (Ибраний Язмилирида) Йәһва дегән исим пәйда болуп, униң давами болған иккинчи қисимда (Грек Язмилирида) у исим йоқап кәтсә, бу изчил әмәс. Мәсиһниң шагирти Яқуп биринчи әсирниң оттурисида Йерусалимдики ақсақалларға мундақ деди: «Өз исми билән атилидиған хәлиқни жиғиш үчүн, Худа дәсләп башқа хәлиқләргә диққәт ағдурғини тоғрисида Симон тәпсилий ейтип бәрди» (Әлчиләр 15:14). Әгәр биринчи әсирдә һечким Худаниң исмини қолланмиған болса, әлчи Яқупниң бу сөзлири мәнтиқисиз болатти.
-
Грек Язмилирида Худа исминиң қисқичә йезилған түри учришиду. Вәһий 19:1, 3, 4, 6 Худаниң исми «Һалалу Йәһ» сөзиниң тәркивигә кириду. Бу «Йәһни мәдһийиләңлар» дегән ибраний тилидин чиққан сөз. «Йәһ» — Йәһва дегән исимниң қисқа түри. Грек Язмилиридики көп исимларниң тәркивигә Худаниң исми кириду. Алимлар әмгәклириниң чүшәндүрмилиридә, Әйса дегән исимниң мәнаси «Йәһва — Қутқазғучи» дәп ейтилған.
-
Йәһудийларниң дәсләпки әмгәклиридә ибраний мәсиһийләр өз язмилирида Худаниң исмини қолланғанлиғи көрүнгән. Тәхминән б.м. 300-жили йезилған еғизчә қанунлар топлими Тосефтида шәнбә күни мәсиһийләрниң язмилирини көйдүрүшигә тегишлик мундақ дейилгән: «Улар Инҗиллар һәм минимларниң [еһтимал, ибраний мәсиһийләрни шундақ атиған] китаплирини оттин сақлимайду. Әксичә, язмилар билән уларниң ичидә йезилған Худа исминиңму көйүп кетишигә йол қойди». Шу мәтинниң давамида иккинчи әсирдә яшиған җәлилийәлик раввин Йосениң сөзи кәлтүрүлгән. Униң сөзи бойичә, йәһудийлар һәптиниң башқа күнлири «уларниң [еһтимал, мәсиһий язмилириниң] ичидики Худаниң исми йезилған җайларни қийип, сақлап қелиши керәк, қалғинини болса, көйдүрүветиш лазим».
-
Муқәддәс китапни тәтқиқ қилидиған бәзи алимлар Грек Язмилирида кәлтүрүлгән Ибраний Язмилириниң үзүндилиридә Худаниң исми болған дегән хуласигә келишиду. Бир Муқәддәс китап луғитидә «Йеңи әһдтики тетраграмматон» мундақ дәйду: «Йеңи әһдниң дәсләпки қолязмилири пәйда болғанда, униңда кәлтүрүлгән Кона әһд үзүндилириниң бәзилиридә яки барлиғида тетраграмматон, Худаниң исми Яхве болған дәп ейтишқа дәлилләр бар» («The Anchor Bible Dictionary»). Джордж Ховард исимлиқ алим мундақ дегән: «Дәсләпки чирколарда қоллинилған грек тилидики Муқәддәс китапниң (Септуагинтиниң)
көчүрмилиридә тетраграмматонниң болғинини көргәндә, Йеңи әһдни язғанлар [Ибраний] язмилиридин үзүндиләрни кәлтүргәндә тетраграмматонни елип ташлимиған дегән хуласигә келишкә болиду». -
Бәзи атақлиқ тәрҗиманлар Грек Язмиларда Худаниң исмини қолланған. Уларниң бәзи тәрҗимилири «Йеңи дуния тәрҗимисидин» хелә вақит бурун йезилған. Шу тәр-җиманларниң бәзибирлири монулар: Герман Хейнфеттер («A Literal Translation of the New Testament... From the Text of the Vatican Manuscript», 1863); Бенджамин Уилсон («The Emphatic Diaglott», 1864); Джордж Баркер Стивенс («The Epistles of Paul in Modern -English», 1898); У.Г. Рутерфорд («St.Paul’s Epistle to the Romans», 1900); Лондонниң епископи Д.У.С. Уанд («The New Testament Letters», 1946). Шундақла XX әсирниң бешида Пабло Бессон тәрҗимә қилған испан тилидики Муқәддәс китапта Худаниң исми Луқа 2:15тә вә Йәһуда 14тә учришиду. Һәм изаһлиридиму Худаниң исми 100 қетим қоллинилған. XVI-әсирдин башлап Грек Язмилириниң ибраний тилидики тәрҗимилиридә тетраграмматон көп җайда пайдилинилған. Немис тилидики Грек Язмилириниң кам дегәндә 11 тәрҗимисидә Худаниң исми (ибранийчә «Яхве» дегәнниң транслитерацияси) қоллинилған, төрт тәрҗимидә болса бу исим «Пәрвәрдигар» дегән сөздин кейин скобкиға елинған. 70тин артуқ немис тәрҗимилиридә Худаниң исми изаһларда кәлтүрүлгән.
-
Муқәддәс китапниң 100дин артуқ тиллардики тәрҗимилиридә Худаниң исми Грек Язмилирида учришиду. Африка Америкилиқ индусларниң көп тилларда, шуниң билән Азия, Европа вә Тинч муһит араллириниң турғунлири сөзләйдиған көплигән тилларда Худаниң исми кәң пайдилинилиду (12 вә 13-бәтләрни қараң). Муқәддәс китапни шу тилларға тәрҗимә қилғанларниң Худаниң исмини қоллинишиға жуқурида кәлтүрүлгән дәлилләр сәвәп болған. Мошу Грек Язмилириниң бәзилири техи йеқинда тәрҗимә қилинди. Мәсилән, Худаниң исми ротума тилидики Муқәддәс китапта (1999 ж.) 48 айәттә 51 қетим учришиду; батак-тоба тилидики (Индонезия) Муқәддәс китапта (1989 ж.) 110 қетим учришиду.
Шуниң билән Грек Язмилирида Худаниң исмини әксигә кәлтүрүшкә барлиқ асаслар бар. Шуңа «Йеңи дуния тәрҗимиси» үстидин ишләватқан тәрҗиманлар бу исимни тегишлик җайларға қоюп чиқти. Шундақ қилип, улар Худаниң исмини һөрмәтлигинини вә Худадин қорққанлиғидин түп нусхидин һеч нәрсини елип ташлашқа қоли бармайдиғинини көрсәтти (Вәһий 22:18, 19).