Төрт ибраний үзүк тавуши билән йезилған יהוה Худаниң исми Ибраний Язмилирида тәхминән 7000 қетим учришиду. Тетраграмматон дәп атилидиған бу төрт һәрип бу тәрҗимидә «Йәһва» дәп берилгән. У Муқәддәс китапта әң көп учришидиған исим. Муқәддәс китапни язғучилар Худаға «Пәрвәрдигар», «Худа», «Тәңри», «Рәб» дегән нам-унванларни пайдиланған болсиму, Худаниң исми сүпитидә пәқәт тетраграмматонни ишләткән.

Худаниң Өзи Муқәддәс китапни язғучиларға Униң исмини пайдилинишқа рәһбәрлик қилған. Мәсилән, У Муса пәйғәмбәрни: «Мана, Йәһва Худа асман билән йәр-зиминни яратқан...» дәп йезишқа илһамландурди (Яритилиш 2:4). Худа йәнә Мусаға: «Мана немини сән Исраил оғуллириға ейтисән: “Йәһва, әҗдатлириңларниң Рәбби, Ибраһимниң Худаси, Исһақниң Худаси вә Яқупниң Худаси мени силәргә әвәтти”, дәйсән. Бу әсирләр бойи Мениң исмим вә мошу исим астида Мени әвлаттин әвлатқа әстә сақлайду» (Чиқиш 3:15). Шу чағда Йәһва дегән исимниң мәнаси немә? Немишкә Худаниң исминиң ениқ тәләппузи намәлум? Немишкә Муқәддәс китапниң нурғун тәрҗимилиридә Худаниң исми кәлтүрүлмигән?

Йәһва дегән исимниң мәнаси немә? Ибраний тилида Йәһва дегән исим «болуш» дегән пеилдин чиққан. Шуниң үчүн «Муқәддәс китапниң Йеңи дуния тәрҗимиси» комитетиниң чүшиниши бойичә, Худаниң исминиң мәнаси «болғузуватиду». Алимларниң көзқариши һәр түрлүк болғанлиқтин, Худаниң исминиң мәнаси дәл шундақ дәп үзүп  ейталмаймиз. Амма, бу ениқлима Йәһва Худа Һәмминиң Яратқучиси һәм Өз нийитини әмәлгә ашурғучи сүпитидики ролиға мас. У пүткүл каинат, адәмләр вә пәриштиләрни яритип қоймайла, шундақла һечнәрсигә қаримай Өз нийитини һәм ирадисини орунлашқа сәвәпчи болуватиду.

Шуңа Худаниң исминиң мәнаси Чиқиш 3:14тә: «Мән ким болушни халисам, шу болумән» дәп тәрҗимә қилинған сөзләр билән чәкләнмәйду. Бу айәттә «болуш» пеили билән бир томурлуқ пеил пайдиланған. Ениқ ейтқанда, бу сөзләр Худаниң исминиң толуқ мәнасини өз ичигә алмайду. Бу сөзләр Пәрвәрдигарниң шәхсиниң бир тәрипини ечип, Униң өз нийитини орунлаш үчүн ким болушни халиса, шу болалайдиғинини көрситиду. Худаниң исминиң мәнаси пәқәт Йәһваниң Өзинила әмәс, мәвҗудатлириниму өз ичигә алиду. Башқичә ейтқанда, Худа шараитқа яриша мәвҗудатлири қандақ болуши керәк болса, шундақ болғузуватиду. Шундақла Өзиниң нийитини әмәлгә ашуруш үчүн керәк шараитларни болғузуватиду.

Немишкә Худаниң исминиң ениқ тәләппузи намәлум? Ибраний тилиниң төрт ибраний үзүк тавуши билән йезилған тетраграмматон (יהוה) уйғур тилиниң ЙҺВҺ һәриплири билән берилиду. Кона Ибраний йезиғида созуқ тавушлар болмиғанлиқтин, тетраграмматондиму созуқ тавушлар йоқ. Кона ибраний тили күндилик қоллиништа болған чағда, адәмләрдә һаҗәтлик созуқ тавушларни қоюп оқушқа һеч бир қийинчилиқлар болмиған.

Ибраний Язмилири йезилип пүткәндә, тәхминән миң жилдин кейин, йәһудий алимлири ибраний тилидики мәтинни оқуғанда қандақ созуқ тавушларни қоюш керәклигини ениқлашқа ярдәм бериш үчүн, чекит вә бәлгүләрдин қурулған системини қураштурди. Лекин шу замандики йәһудийларниң арисида Худаниң исмини үнлүк ейтишқа болмайду дегән ирим кәң тарқалғачқа, Худаниң исминиң орниға нам-унванларни қоллинидиған болди. Шуңа тетраграмматонни көчәргәндә, улар униңдики төрт үзүк тавушларға Худаниң исмини алмаштуридиған шу нам-унванларниң созуқ тавушлирини елип, әшу тетраграмматонға киргүзүп язған болуши керәк. Шуңа әшу қолязмилардики бәлгүләр системиси ибраний тилидики Худаниң исминиң дәсләптики тәләппузи қандақ болуш керәклигини ениқлашқа ярдәм бәрмәйду. Бәзибирлири Худаниң исмини «Яһвә» дәп ейтилиши керәк дәп пәрәз қилса,  башқилири башқа усулларни тәклип қилиду. Өлүк деңиз түртәклиридики Муса пәйғәмбәрниң язмилириниң грек тилидики үзүндисидә Худаниң исми «Йао» дәп транслитерация қилинған, шуниң билән қедимий грек язғучиларниң әмгәклиридә «Йае», «Йабе», «Йауе» дегән тәхминләрму учришиду. Амма бу мәсилидә үзүл-кесил хуласә чиқиришқа асас йоқ. Қедимки пәйғәмбәрләр Худаниң исмини ибраний тилида қандақ ейтқинини билмәймиз (Яритилиш 13:4; Чиқиш 3:15). Билгинимиз, Худа адәмләр билән сөзлигәндә Өз исмини пат-пат пайдиланған, адәмләрму Уни исми билән чақирған. Шундақла өз ара сөзләшкәндә, Худаниң исмини әркин қолланған. (Чиқиш 6:2; Падишаларниң 1-язмиси 8:23; Зәбур 99:9).

Немишкә у чағда биз Худаниң исминиң «Йәһва» дегән түрини қоллинимиз? Чүнки Худаниң исминиң бу түри нурғун тилларда, шундақла уйғур тилида, узақ тарихқа егә.

Худаниң шәхсий исми уйғурчә Муқәддәс китапта биринчи қетим тәхминән XII—XIII әсирдә Зәбур китавиниң Чағатай (1950 ж. қайтидин нәшир қилинди) тәрҗимисидә кәлтүрүлгән. Зәбур 83:18дә «Йһоаә» түри қоллиниду (Чағатай йезиғида «оа» һәриплири қошулуп йезилғанда, «в» һәрипини билдүрүп, «в» дәп оқулиду, шуниң үчүн «Йһоаә» «Йһвә» дәп оқулиду). Вақит өткәнсири уйғур тили өзгәрди вә Худаниң исминиң тәләппузи мукәммәлләштүрүлди. Мәсилән, 2005 жили Түркиядики «Муқәддәс китап» җәмийити нәшир қилған уйғурчә Муқәддәс китапта Аләмниң яритилиши 22-бап 14-айәттә Худаниң исминиң «Яһвә» дегән түри пайдилинилиду. Муқәддәс китапниң «Mukaddeskalam» дәп атилидиған әң заманивий тәрҗимисидә Аләмниң яритилиши 22-бап 14-айәттә Худа исминиң «Йаһвәһ» дегән түри кәлтүрүлгән.

I әсирниң биринчи йеримиға киридиған Өлүк деңиз түртәктики Зәбурниң үзүндиси. Мәтин ибранийлар Бабил қуллуғидин кейин пайдиланған һәрипләр билән йезилған, лекин тетраграмматон барлиқ җайда қедимий ибраний һәрипләр билән йезилған.

Немишкә Худаниң исми көп тәрҗимиләрдин елип ташланди? Буниң һәр түрлүк сәвәплири бар. Бәзи бирлири Һәммигә қадир Худани ениқлаш үчүн Униңға алаһидә исимниң һаҗити йоқ дәп ойлайду. Башқиларға Худаниң исмини пайдилиништин қачидиған йәһудийларниң әнъәниси тәсир қилип, уни орунсиз тилға елиштин қорққан болуши керәк. Йәнә бәзилири Худаниң исминиң тәләппузи қандақ болуш керәклигини һечким ениқ билмигәнликтин, «Пәрвәрдигар» яки «Худа» дегән нам-унванларни пайдилиниш тоғра дәп ойлиди. Лекин бу пикирләрни қоллашқа асас йоқ. Буниңға мундақ сәвәпләр бар:

•   Мәсиһтин авал йезилған қолязмиларни қошуп алғанда, Муқәддәс китапниң бүгүнки күнгичә сақланған кона көчүрмилиридә Худаниң исми бар. Жуқурида ейтилғандәк, Худаниң рәһбәрлиги билән Униң исми Муқәддәс китапқа тәхминән 7000 қетим йезилған. Демәк, У бизниң бу исимни билгинимизни, шундақла пайдилинишимизни халайду.

• Худаниң исмиға тегишлик йәһудийларниң әнъәнисини һөрмәтләйдиған тәрҗиманлар бир нәрсини диққәтсиз қалдурди: йәһудий тәрҗиманларниң бәзибирлири Худаниң исмини тилға алмиған билән, уни өз көчүрмилиридин еливәтмигән. Мәсилән, Өлүк деңизниң йенидики Кумрандин тепилған түртәкләрдә Худаниң исми көп қетим учришиду. Бәзибир тәрҗиманлар Худаниң исминиң түп нусха язмилирида болғанлиғини нәзәрдә тутуп, исимниң орниға баш һәрипләр билән «Худа» дегән нам-унванни қолланди. Буниңға бағлиқ мундақ соаллар пәйда болиду: Худаниң исми Муқәддәс китапта миңлиған қетим учришидиғиниға қаримастин, немишкә бу тәрҗиманлар уни нам-унванлар билән алмаштурди яки тамамән елип ташлиди? Уларға шундақ өзгәртишләрни қилишқа ким һоқуқ бәрди? Бу соалларниң җававини пәқәт шу тәрҗиманларла билиши керәк.

• Қандақ ениқ ейтилғанлиғи намәлум болғачқа, Худаниң исмини еливетиш керәк дегән тәрҗиманлар адәттә Муса, Ибраһим, Әйсаға охшаш пәйғәмбәрләрниң исмини еливәтмиди. Бирақ қедимда яшиған жуқурида ейтилип кәткән пәйғәмбәрләрниңму исимлири дәсләптә һәқиқәтән қандақ ейтилғанлиғи намәлум. Уларниң һазир ейтиливатқан һәртүрлүк тилдики исимлириниң түп нусхидин хелила пәрқи бар. Шу шараитларни нәзәргә елип, кона ибраний тилида Худаниң исми қандақ ейтилғанлиғи намәлум болсиму, бу нәширдә Худаниң исминиң «Йәһва» дегән түрини пайдилинишни тоғра көрдуқ.