Omõlove nye a sole oku linga vepuluvi liepuyuko: oku tala olovideo, ale oku tanga? Citava okuti, eye o nõlapo nye: o telefone, ale elivulu?

 Vokuenda kuanyamo alua, kua siata oku pumbiwa ocituwa coku tanga—catete, mekonda liotelevisãu, koloneke vilo mekonda liovina vialua omanu va pondola oku linga loku tala vo internet. Jane Healy velivulu liaye losapi Endangered Minds (Mentes em Perigo) liunyamo 1990 wa sonehamo okuti, “elinga liaño lioku tanga, li kasi oku kunduka.”

 Kotembo yaco, olondaka evi via kala ndu okuti, viuhembi. Pole, cilo noke lioku pita 30 kanyamo tunde eci via sonehiwa, alongisi vamue vo kolofeka vina okuti ku talavayiwa calua luloño, kolonepa vialua, amalẽhe va kasi oku pumba ocituwa coku tanga.

Vocipama cilo

•  Momo lie ci kuetele esilivilo okuti omãla va tanga?

•  Ndomo o vetiya omõlove oku tanga

•  Ceci olonjali vikuavo via popia

•   Oku tanga ku vetiya oku sokolola. Ndeci, nda omõla umue o tanga ulandu umue, eye o pondola oku sokolola ndomo olondaka viomanu ale viovina via tukuiwa vulandu waco vi kasi, emolẽho liavo kuenda vikuavo via kongeliwamo. Usovoli wulandu waco eca alomboluilo amue, pole, omunu o tanga, o sukila oku sokolola ovina vikuavo.

   Ina umue o tukuiwa okuti Laura wa popia hati: “Poku tala olovideo ale olofilme, tu limbuka ndomo omunu ukuavo a sokolola ulandu waco. Ndaño okuti ciwa oku tala olovideo, kuli cimue ca velisapo oku tanga. Vovisimĩlo viove o pondola oku eca omuenyo kulandu—una wa lomboluiwa lomunu ukuavo.”

•   Oku tanga ku kuatisa omõla oku kuata ovituwa viwa. Poku tanga, omõla o lilongisa uloño woku kũlĩhĩsa ovitangi kuenda oku vi tetulula. Oku tanga, ku kisikavo oku tiamisila utima kovina vi tangiwa. Kuenje omõla o kuata ovituwa ndeci, epandi, elikandangiyo kuenda ohenda.

   Ohenda? Oco muẽle! Akonomuisi vamue va tava okuti, osimbu omõla a tanga lutate ulandu umue, eye o tẽla oku sokolola kovisimĩlo viomanu va tukuiwa vulandu waco. Kuenje ci kuatisa omõla oku kuatela ohenda omanu vana va siata oku kala laye.

•   Oku tanga ku kuatisa kovisimĩlo. Vakuakutanga lutate, va siata oku ci linga lonjila ya sunguluka—handi pamue, va pitulula olonepa vimue nda ci sukiliwa,—oco va kuame ovisimĩlo ndevi viusovoli wavio. Poku ci linga, ci leluka kokuavo oku ivaluka loku upa esilivilo kueci va tanga.—1 Timoteo 4:15.

   Isia umue o tukuiwa okuti Joseph wa popia hati: “Poku tanga, tu pondola oku sokolola lonjanga catiamẽla kueci ci kasi oku popiwa, oku ci sokisa leci tua kũlĩha ale, loku lilongisilako olumapu lumue. Osimbu okuti, oku tala olovideo lolofilme, ka ci vetiya ovisimĩlo vietu lonjila yaco.”

 Emalusuilo: Olovideo lovina vikuavo via ngalavaliwa, vi kuete ocitumãlo cavio, pole, nda omãla vove ka va kuete otembo yoku tanga, va pondola oku pumba ovina vialua vi kuete esilivilo.

•   Fetika selo. Ina umue o tukuiwa Chloe okuti o kuete omãla vavali valume wa popia hati: “Oku upisa vepuluvi ndemina, tua enda ale oku tangela omãla vetu kuenda oku amamako oku ci linga noke lioku citiwa kuavo. Ciwa omo okuti, ka tua liwekelepo oku ci linga. Noke liotembo yimue, oku tanga kua kala ocika cavo. Ovo va siatavo oku ci linga vapuluvi avo epuyuko.”

   Onumbi Yembimbiliya: “Tunde vutila wa kũlĩha ovisonehua vi kola.”—2 Timoteo 3:15.

•   Sokiya epuluvi li vetiya oku tanga. Kapa alivulu pocitumãlo pana omãla va tẽla oku a sanga. Tamara una o kuete omãla vakuãla wa eca onumbi yokuti: “Nõla alivulu ana omõlove a pondola oku sola kuenda a sia ocipepi lohama yaye.”

   Onumbi Yembimbiliya: “Pindisa omõla vonjila a sesamẽla oku endela; ndaño ceci a kuka, ka ka yapukamo.”—Olosapo 22:6 letosi.

•   Sokiya otembo yi pesiwa vo internet. Isia umue o tukuiwa Daniel wa eca onumbi yokuti, apata a sukila oku sokiya uteke umue okuti, ka va kuata vovimalẽho viavo ndeci olotelefone, olotablete lolokomputador. Eye wa popia hati: “Tua enda oku pita uteke umue okuti, ka tu yikula otelevisãu, ndaño ci lingiwa lika onjanja yimosi vosemana. Tua enda oku pesila otembo yaco koku tanga lepata, ale omunu lomunu o ci linga likaliaye.”

   Onumbi Yembimbiliya: “Kũlĩha ovina via velapo vali.”—Va Filipoi 1:10.

•   Lekisa ongangu yiwa. Karina una o kuete omãla vavali vakãi, wa eca onumbi yokuti: “Tangela omãla vove lesanju. Kuenje ulandu waco u pondola oku va vetiya. Nda o lekisa okuti ove o sole oku tanga, citava okuti omãla vove va kuama ongangu yove.”

   Onumbi Yembimbiliya: “Amamako oku litumbika koku tangela omanu.”—1 Timoteo 4:13.

 Omãla vamue ka va pondola oku sola oku tanga. Pole, evetiyo liove pamue li pondola oku va kuatisa oku ci linga. Isia umue David okuti o kuete omãla vavali vakãi, wa enda oku linga ovina vikuavo. Eye wa popia hati: “Nda enda oku sanda oku tanga ovina omãla vange va kala oku tanga. Noke nda kũlĩhĩle ovina ovo va solele oku tanga, kuenje nda kuatele cimue coku sapela lavo. Tua kuatele okacimunga kamue ketu lika koku tanga. Ca enda oku tu sanjuisa calua!”