Onepa ya 3

Tu Pondola Oku Kũliha Ndati Okuti Kuli Suku

1, 2. Onumbi yipi yituohela oku tu pitilisa pepondolo lioku limbuka siti kuli Suku?

 YIMUE polonjila vioku kũliha nda Suku haeko ali ale sio oku kapako enene onumbi yatukuiwa: Ocina cosi ca lulikiwa ci sukila umue ululiki. Nda eci ca lulikiwa ca tatama, wa loñoloha vali enene yu wa ci panga.

² Olumapu, tala kolohulo viove, vonjo yove. Olomesa, olomangu, okacisonehelo, ovola, olombia, alonga lovikuata vikuavo viovokusinya, cosi eci cisukila umue wa ci panga, ndecivo cimuamue lovimano, oviliatelo losoka. Vocosi, ovina evi visulemo oku pangiwa. Oco nda ovina visulemo vi sukila umue ovipanga, halondungeko okuti ovina via tatama te lululiki wa moñoloha vali?

Utalaleko Wetu Woluali

3, 4. Oluali lu tu kuatisako ndati oku limbuka okuti kuli Suku?

³ Yimue ololosio yi sukila umue upangi wolololosio. Oco hẽ ekalo lietu liatatama liocitalakumbi, l’Ekumbi kuenda alungunge olongongo vialio viñuala konele loku pukuka kuavio vekukutu, cita la cita? Nyevo ci popiwa kolongumbu viendo liolombungululu mulo tukasi, ci tukuiwa ocengele Via-Láctea ale ulala, vikasi leci cisoka vali 100 colohuluwa violohuluwa violombungululu? Eteke limue luteke wa talamẽle ale oco o taliliye o Via-Láctea? Caku lingisa ombili? Sokolola handi Voluali luaco lu komohisa ndeti enene lua ñualiwa lovando olombungululu kuenda o Via-Láctea cetu! Handi vali, atimba okovailu muele koku pukuka kuavio vakumbako, cita la cita, vi setahãisua ndolonoñatembo vi lupuka vali capiãla enene.

⁴ Nda ololosio, yi sulemo koku leluka, ci sĩliha umue ululiki wolololosio, enene vali oluali, ka lu sulila hailuo lua tatama vali kuenda lu talaleka, ci sĩliha ekalo lia yumue omesele haiye upangi. Oco Embimbiliya li tu pañinyila ‘oku petula ovaso etu kilu loku vanja,’ noke ka tu pula: “Helie wa vi lulika?” Etambululo: “U [Suku] o vi tundisa lumosi lumosi vohoka yavio poku vi tukula olonduko, — eye wa vi lulika. Kuenje omo unene waye wa piãla longusu yaye ya lua cimue oco lalumue lu kambapo.” (Isaya 40:26) Omo liaco, oluali okukala kualuo kukuete unene umue ka u muiwa, utetululi, wa loñoloha — Suku.

 Ongongo ya Sokiyiwa Lonjila Yilikasi

5-7. Nye ci lekisa okuti Ongongo yakuata Usokiyi?

⁵ Osimbu olonoño vi li longisa vali ongongo, va limbuka vali ndakuti oyo ya simiwa lonjila yilikasi oco yi linge ocitumãlo comanu. Yikasi ocinãla cimue calua lekumbi oco yi tambule onjongo yocinyi lowuya. Onjanja yimosi vunyamo, yiñuala kohulo yekumbi, vokuyenduka kumue kuekotoviko oco yecelele ovovo kolonepa vialua viongongo. Ongongo yiñualavo kohulo yowesu wayo njanja lonjanja ka 24 kolowola, pamue apuluvi amue asiata ocinyi lowelema. Yikuete yimue ofela yiñuala kuenda lonenga yimue yolongasi, [ofela] citava okuti tu fuima kuenda oku silamelua kokusanya ku tundilila vepuluvi. Yikuetevo ovava losi vi silivila, vi sukiliwa lokuima ovikulia.

⁶ Nda atosi a osi la akuavo, okuti a tukuluka o-o muele, oku kala lomuenyo nda ka ca tavele. Eci cosi caeciwa ño? Okalivulu Science News (Ovoloño Vokaliye) kati: “Cimoleha okuti akalo aco asokiyiwa kuenda asukiliwa nda ca tĩla oku tukuluka ño.” Sio, nda ka ca tẽliwile. Muakongela esokiyo liaendisiwa konepa ya umue wa velapo Usokiyi.

⁷ Nda ove wa iñilile mumue vonjo yaposoka musangiwa muele to lovikulia, kuenda mukuete vioku tokotisa viaposoka levi vi talalisa, londondo yiwa yovava, petosi lipi nda wa pitila? Olinga hati cosi eci ca moleha ño oco muele? Sio, puãi nda olinga hati umue omunu wa lunguka wa vi sokiya kuenda wa ci linga lutate walua. Ongongo layovo ya sokiyiwa loku pangiwa lutate walua oco yece asukila olonungi viayo, handi oyo yakumbako koku tatama vali haiyo ya yukisua onjo yosi cisule.

8. Nye vali citiamela kongongo cilekisa okuti Suku ocisola caye ci lekaisa ocikembe letu?

⁸ Lilongisivo etendelo linene liovina vieca eliwewo komuenyo. Tala oku tanda kuolonẽleho, viaposoka lavala, omo vi lẽha ciwa omanu va vi sole ca lua. Kulivo ovilia viñi viñi, lepepo oku vi kapa kelimi. Kuli ovosenge, olomunda, oviva loviluvo vikuavo vi sanjuisa oku vi tala. Handivo, nye ci popiwa kaposo aluvumbulu a vokiya esanju lietu komuenyo? Kuenda vusoma wovinyama, ka tu komoha okuenda olokatikitiki handi oku papalavo lokalombua, otulongato lotumãla tukuavo tuovinyama? Lopo, ongongo yeca ovitukulukila vi sanjuisa, vi sukiliwa enene oco vitekule omuenyo. Eci ci lekisa okuti ongongo ya sokiyiwa locisola, leteku liomanu, halokukalako ño lika, puãi leliwewo.

9. U wa panga Ongongo helie, kuenda lesulilo lia nyẽ?

⁹ Okuamisako, esukiyo liesunga oku kũliha Ongavi yaco yevi viosi, ndeci ca linga usonehi w’Embimbiliya, wapopia konepa ya Yehova Suku: “Ove wa lulika ilu losi.” Lonjongole yanye? Eye eca etambululo oku tukula Suku: “Wa lulika ongongo kuenje wa yi panga. Eye wa yi tumalĩsa. Ka yi sowilile ekalasoko, te yoku tungamo.” — Isaya 37:16; 45:⁠18.

Ocisalu c‘Oselula Yiñuai

10, 11. O selula yiñuai yi komohisila nye?

 ¹⁰ Nye ci popiwa kovina viñuai? Ka ci silĩha umue ululiki? Olumapu, lilongisi ovina vimue viocisalu ca yimue o selula yiñuai. Utondongoli Michael Denton, velivulu liaye Evolution: A Theory in Crisis (Etukuluko: Ocisimilo Cimue Cesanda), wa tondongola: “Ndaño ceci caleluka vali kekalo liomuenyo ukasi etali Vongongo, oloselula, kavi molehelua havio via tatama. Ndaño ekalo lioselula litito, . . . kamue lakamue, lelinga, ocitungilo cocili yikasi ndosila musangiwa olohulũkãi viovikuata viesokiyo viokutela pocilenga cuyeveyo . . . via tatama vali okuti ca teliwa lomunu ci sule kuenda ka ci sokiyiwa ndaño katito voluali luovina ka viñuai.”

¹¹ Citiamela kuloño wokuendisa viuwale ko yimue la yimue poloselula, eye hati: “Epondolo lio ADN lioku kapa elundu elomboluilo litandela cakahandangala kekalo liosi likuavo lia kũlĩhiwa; ci silivila calua okuti alomboluilo osi a sukiliwa oco a tukuiwa limue etimba lia ka tatama ndeci omunu vipesalisa citito kongalama yimue. . . . Oku ci sokisa lulelu wofela koku tatama yalekisua luteli womuenyo, toke muele akuamako etu vali [ovaima] amoleha ndu cusenge. Tua liuvika lusima.”

12. Umue onoño wa popia nye citiamela kefetikilo lioselula?

¹² Denton wa vokiyako: “Okutatama vali kuoselula yisulemo ya kũlĩhiwa enene okuti okutava siti ocikuata caco ca ponduile oku kongela ocipikipiki locipito cimue cisule, lepamulo ka li tava.” Te lia kuatele umue usokiyo lululiki.

Okupuiya Kuowoño Wetu

13, 14. Owoño nyẽ u komohisila okuti oselula yiñuai yisule?

¹³ Okuamisako onoño eyi hati: “Kolondaka vioku puiya, o selula yimosi yilikasi hacimueko oku ci sokisa lekalo liowoño wovinyama. Owoño womumu musangiwa eci cisoka ekuĩ liolohuluwa koloselula viociteteme. O selula yimosi yociteteme yima cisoka ekuĩ liolohũlũkãi kuenda ocita cesokiso, omu vilingila epañinyo loloselula viñi viociteteme vowoño. Vocosi, etendelo liasokiso vowoño womunu wukasi ocipepi . . . lepindiko lia vikuala.”

¹⁴ Denton otuihinya: “Ndaño handi lika cimue ocita cakuĩ viesokiso vowoño viakaile lesituluko liwa, eci lopo nda ca lekasaile ekalo likuete limue etendelo linene vali liasokiso asituluka okuti velinya lioku livangula Vongongo cisule.” Kaliye, opula: “Esokiyo limue lialipua lia tukuluka ño nda lia pondola oku lunda ovina evi?” Oku tala ciwa lutate, etambululo te li kala okuti ka ci tava. Owoño wa kuata muele umue Usokiyi haeye Ululiki okuete ocikembe letu.

15. Olombangulo vipi viavanguiwa la vamue citiamela kowoño?

 ¹⁵ Owoño womunu wu linga eci okuti toke muele olo-computador (omakina yakumbako koku soneha) viamako vilulumisa visule. Usonehi wolosapi viuloño Morton Hunt hati: “Ovisimilo vietu viapama vikuete olohuluwa vialua kolonjanja lolonumbi vali okuti o computador yolotembo viñami ñami yokupakisa yisule.” Ndomo, Dr. Robert J. White, umue ukuoloño woku sakula, wa malusula: “Sikuete vali okunola kukuavo nda hakulimbuka oku kala kua yumue Onoño Tõlo, ukuacikele cociseveto kuenda koku amamako kuocikomo cetokekiso liowoño lolondunge — cimue ca pitahãla vuloño woku liyeva kuomunu. . . . Loku kolela okuti cosi eci cakuata efetiko limue lienyango, ndakuti Umue eye waecelela okulingiwa.” Te citava lika Umue okuete ocikembe letu.

Okulitepa Kuekalo Liosonde

16-18. (a) Lolonjila vipi viatatama kekalo liosonde? (b) Petosi lipi tu pitila?

¹⁶ Lilongisivo, oku litepa kuosonde yituta evi vi tekula lefuimo loku popela ovikaka. Citiamela kotuaputi tu kusukã tuosonde, cimue ocisoko cavelapo cekalo eli, elivulu ABC’s of the Human Body (ABC,s Yetimba Liomunu) li tondongola: “Etosi limosi lika liosonde likuete vali 250 kolohuluwa kotulombunje tuosonde tualitepa . . . Puãi etimba likuete 25 kapindiko atatu viavio, o hĩse, oku tu tandeka, oco tu yambele otuavindi tukuala tuokalombola. . . . Apiñainyo alingiwa vonjilike ya 3 kolohuluwa violoselula viokaliye kolosekundu.”

¹⁷ Oku popia kotulombunje tuyela, ocisoko cikuavo calitepa cosonde, ono yaco eyi muele yi tu lomboluila: “Ndaño oco ku kala lika ocisoko cotulombunje tu kusukã, otulombunje tuyela tu li kasi kasi enene, mekonda ocisetahãi cikuete epondolo lioku tamalala lovoyaki etimba lonjila yalitepa. Cimue ocisoko, ndeci, cilundula oloselula via fa. Ovisoko vikuavo vima ongusu yoku lupula ovovei, vifendola isĩla ka viaikile vetimba, nda oku ci mola vi lupuisa evi vi vĩhisa.”

¹⁸ Ekalo li komohisa kuenda halio liongotiyiwa! Ocili muele, ocina cosi ca pangiwa ciwa kuenda ca vetatelua te cikuete umue onjongotiyi yanyanga yikuete ocikembe — Suku.

Ovikomo Vikuavo

19. Iso lisetekiwa ndati lovikuata via pangiwa lomunu?

¹⁹ Kuli ovikomo vikuavo vetimba liomunu. Cimue poviavio iso, lekomoho lioku sokiyiwa layimue omakina yolofuoto yi li tẽla oku setukula. Onoño yolombungululu Robert Jastrow hati: “Iso limoleha okuti liasokiyiwa; kakuli ndaño umue ukualomakina vioku tala ovina ka ci tẽla oku panga cavelapo.” Kuenda Popular Photography (Elitalatu Liasiata) li lombolola: “Ovaso omanu amola vali cinene okuti osinema cisule. Alete voloseteko vitatu, vekotoviko liapamuha lekomohiso, locipundukua sio, voku tuihinya kuokupukuka . . . Oku seteka omakina yolofuoto liso liomunu hacakale olondunge. Iso liomunu liavelapo vali okuti ocomputador yisule luloño wolondunge vialio, lumesele woku sokiya asapulo, alupesi lolonjila viovopange aenda okupitahãla kocitumãlo cosi, o computador pamue omakina yolofuoto viapangiwa lomunu.”

20. Ovisalu vipi vikuavo vikasi vetimba liomunu?

 ²⁰ Sokololavo ndomo ovimatamata vietimba vi talavaya ovio muẽle longusu yetu sio. Olumapu, tuimbamo ovisoko viñi viñi viokulia lokunyua vefẽ, vocosi etimba lietu li viongotiya lokuima upami. Seteka okuimbamo ocimongola eci covina vokati ketangi liongasolina vekãlu limue vanja oku lienda! Kulivo ocikomo coku citiwa, oku lulikiwa kua yimue oñaña — etambulo — volosãi lika ecea. Handivo koku loñoloha kua umue omõla okuti vanyamo amue ño olilongisa oku vangula elimi limue liaka tatama?

21. Koku lilongisa ovikomo vietimba, nye ci popia vakuesunga?

²¹ Oco, ovisalu vimue vialua vioviluvo kuenda via tatama vetimba liomunu vi tu komohisa. Layimue onoñisi nda ya pondola okulinga ovina evi. Ovina evi vililekaisa ndu vieya ño? Lakamue. Pole, oku lilongisa ovikomo viosi vietimba liomunu, omanu vakuesunga vati, ndeci ukualosamo: “Hu sivayaila [a Suku] ocikomo como wa ndulika. Ovopange ove akomohisa.”​— Osamo 139:⁠14.

Utungi Wavelapo

22, 23. (a) Momo nye tu sukila oku limbuka ekalo li Ululiki? (b) Embimbiliya lia popia nye, lesunga, citiama ku Suku?

²² Embimbiliya li lombolola: “Momo onjo yosi yi tungiwa lomunu, puãi, u wa tunga ovina viosi, Suku.” (Va Heveru 3:⁠4) Nda onjo yosi, haiyo vali yaleluka, te yikuata utungi, oluali lua tatama vali, lukuetevo utungi. Kuenda, ndeci tua limbuka oku kala kuomanu ava va luvikiya ndeci olombalaũ, olotelevisão lolocomputador, nda ka va ponduilevo oku limbuka ekalo lia Yuna waeca komanu owoño woku linga ovina viaco?

²³ Embimbiliya li ci linga, oku tukula okuti “Yehova Suku, U wa lulika ilu, kuenje wa li yala, haeye wa sovola ongongo levi vi tundilamo; haeye wa fuimĩla omanu va tungamo.” (Isaya 42:5) Embimbiliya lilombolola lesunga: “A Ñala yetu, a Suku yetu, wa posokela oku muisua ulamba lesumbilo lunene. Momo ove wa sovola ovina viosi. Vi kasilili ocipango cove, haico via lulikiwa laco.”​— Esituluilo 4:11.

24. Tu pondola oku limbuka ndati okuti kuli Suku?

²⁴ Ocili muele, oku tu ci kũlihila okuti kuli Suku kovina a panga. “Unu waye, [wa Suku] una ko muiwa muiwa lovaso, okuti unene waye ko pui, kuenda okukola kuaye, u molehela ciwa vovina [Suku] a lulika.”— Va Roma 1:⁠20.

25, 26. Momo nye oku fufula lãvi ocina cimue halioko esunga liokuliñoñonisa hati ka kua kaile u wa ci panga?

²⁵ Nda akuti cimue ca pangiwa noke ci kala lãvi ka ci lomboloka okuti kakuli u wa ci panga. Ombalaũ yi fufuiwila asukiyo ombembua, ndeci oku tuta olongende. Pole yi fufuiwavo lokunyõla, lokuimba atenda. Okulinga layo uyaki ka ci lomboloka okuti ka ya kuatele u wa yi panga.

²⁶ Cimosi haico, elinga okuti, loku tuihinya kualua, omanu oku pongoloka vãvi ka ci lomboloka okuti ka va kuatele Ululiki, pamue okuti kakuli Suku. Ndomo, Embimbiliya lia popia ciwa: “Ovina viosi ene vu vi ñualisa okatikitiki! Ukualombia hẽ o sokisiwa ndotuma, okuti ocina ca tungiwa ci tukula u wa ci tunga citi, Ka nungile? — pamue ocina ca lulikiwa ci tukula u wa ci lulika citi, Ka kuete uloño?”— Isaya 29:16.

27. Nye tu talamẽlela oco Suku a tambulule kapulilo etu citiamela kohali?

 ²⁷ Ululiki wa lekisila olondunge viaye vocikomo cavina eye apanga havio via tatama. Walekisa okuti ocili okuete ocikembe letu poku panga Ongongo ndamuna nda ya pangiwa oku tungamo, poku panga etimba lietu kuenda ovisimĩlo vietu lonjila yi komohisa, loku linga ovina vialua vikuavo kuwa wetu. Eye wa lekisa olondunge vimuamue lonjongole lokueca atambululo kapulilo nda-a: Momo nye Suku aecelela ohali? Nye a ka panga yapa?

[Apulilo Elilongiso]

[Elitalatu kemẽla 5]

Ongongo, lofela yayo yiñuala, ocitumãlo cimue ka ci sokisua ca tu sokiyiwila etu lo Suku yimue yikuete ocikembe letu

[Elitalatu kemẽla 6]

Ongongo yapangiwa lonjongole yocisola, oco yi tekule eci cisukila omuenyo wetu kovaso

[Elitalatu kemẽla 7]

‘Owoño ukuete vali evi viatatama hambi olonjila viosi vituala olondaka Vongongo.’ — Biólogo molecular

[Elitalatu kemẽla 8]

“Iso limoleha okuti liasokiyiwa; kakuli ndaño umue ukualomakina vioku tala ovina ka ci tẽla oku panga cavelapo.” — Astrónomo