1-3. (a) Stefano o liyaka locitangi cipi ci linga usumba kuenda ocituwa cipi a kasi oku lekisa? (b) Apulilo api tu konomuisa?

 STEFANO o kasi kovaso yekanga. Vohondo yimue yi kuete esilivilo lialua, citava okuti ocipepi lonembele ko Yerusalãi ci soka 71 kalume va tumãla kolomangu via ñualapo ocingonja. Ombonge yaco okuti Ekanga Linene, ya liongolola oco yi sombise Stefano. Olonganji viaco, vi kuete unene walua havio via kemãla kuenda valua pokati kavo ka va sumbilile Stefano ondonge ya Yesu. Ocili okuti omunu wa kovonga Ekanga liaco, Ocitunda Cinene Kayafa una wa kalavo usongui Wekanga Linene, eci ombonge yaco ya velapo ya va Yudea ya pisila Yesu Kristu olofa osimbu ka kua pitile olosãi vimue. Anga hẽ Stefano wa saluka?

² Cilo, kocipala ca Stefano kuli ocina cimue. Olonganji via vandekela sũi kocipala caye kuenda vi limbuka okuti ocipala caye ca kala “ndocipala cungelo.” (Ovil. 6:15) Omo okuti ovangelo va siata oku pitiya esapulo lia Yehova Suku, va kuete esunga lioku kuata utõi, oku tula utima kuenda vakuambembua. Cimuamue haico ci kasi oku pita la Stefano okuti, ndaño muẽle olonganji viaco vi kuete onya yalua, via ci limbukavo. Nye co kuatisa oku tula utima?

³ Omo okuti Tuakristão, tu pondola oku lilongisa ovina vialua ketambululo liepulilo eli. Tu sukilavo oku kũlĩha esunga lieci Stefano a kalela oku liyaka locitangi eci ca tĩla ndeti. Eye wa tẽlele oku teyuila ndati ekolelo liaye? Volonjila vipi tu pondola oku u setukula?

4, 5. (a) Momo lie Stefano a kuatela esilivilo lialua vekongelo? (b) Volonepa vipi Stefano ‘eyukile ocali ca Suku lunene’?

⁴ Tua kũlĩhĩsa ale okuti, Stefano wa kala oku kuatisa calua ekongelo lia sokiyiwa ndopo. Vocipama ca pita celivulu lilo, tua lilongisa okuti eye wa kala umue pokati kalume epanduvali ambombe va tava  lonjanga ocikele ovapostolo va ecele kokuavo coku kuatisa. Handi vali, umbombe waye u tu komõhisa calua poku ivaluka olongavelo ulume waco a tambula ku Yehova. Kovilinga 6:8, tu tangako okuti eye wa tambuile unene woku linga “ovikomo vialua lolondimbukiso” kuenda ndeci ovapostolo vamue, eye “weyukile ocali ca Suku lunene.” Eci ci lomboloka nye?

⁵ Citava okuti Stefano wa enda oku tata omanu lohenda, lesumbilo kuenda lonjila yi vetiya. Onjila ndomo a vangula, yi lekisa okuti wa enda oku vetiya calua olonjeveleli viaye. Valua pokati kavo, va tavele okuti eye wa kala ukuacili kuenda ovina a kala oku va longisa via laikele oku va kuatisa calua. Stefano weyukile lunene walua, momo espiritu lia Yehova lia kala laye. Eci ci lekisa okuti lumbombe eye wa ecelela oku songuiwa lespiritu liaco. Stefano ka li tunuile omo liolongavelo kuenda ovoloño a kuatele, pole, wa enda oku eca esivayo liosi ku Yehova, loku lekisa okuti wa kapeleko omanu a enda oku sapela lavo. Omo liaco, ka ci tu komõhisa nda ovanyãli vaye vo tendele ndomunu umue o koka ohele ketavo liavo!

6-8. (a) Alundi api avali ovanyãli va Stefano va votola kuenda momo lie? (b) Momo lie ongangu ya Stefano yi kuetele esilivilo Kakristão vo koloneke vilo?

⁶  Vepuluvi limue, alume valua va lihoya la Stefano, pole, “ka va tẽlele oku tamalãla lolondunge viaye kumue lespiritu a kala oku vangula lalio.” a Lonyeño yalua ovo “vuyombeki va vetiya” omanu vamue oku lundila ondonge eyi ka yi kuete eko, ya Kristu. Ovo va “tutuminya omanu” ndeci, akulu, vakuavisonehua, kuenje Stefano wambatiwa Kekanga Linene. (Ovil. 6:9-12) Ovanyãli vo lundila ovina vivali viokuti: oku popia etonãi Suku kuenda Mose. Eye wa ponduile oku linga ndati ovina viaco?

⁷ Ovanyãli va popia okuti Stefano wa popia etonãi Suku omo lioku vangula catiamẽla “kocitumãlo eci ci kola” okuti—onembele yo Yerusalãi. (Ovil. 6:13) Ovo va lekisavo okuti wa popia atonãi Mose omo lioku vangula catiamẽla Kocihandeleko ca Mose, poku pongolola oviholo via eciwile la Mose. Eli lia kala elundi limue linene, momo va Yudea vo kotembo yaco va velisilepo calua onembele, ovina vitito Viocihandeleko ca eciwile ku Mose kuenda oviholo vialua via enda oku vanguiwa vina va vokiyile Kocihandeleko caco. Omo liaco, elundi liaco lia lombolokele okuti, Stefano wa kala ulume umue o koka ohele haeye wa sesamẽlele oku pondiwa!

 ⁸ Ci sumuisa calua omo okuti, omanu vakuetavo va siata oku kuama olonjila vimuamue oco va kokele ovitangi kafendeli va Suku. Ndaño muẽle koloneke vilo, ovanyãli vakuetavo olonjanja vimue va tutuminya asongui vopulitika oku lambalala Olombangi Via Yehova. Nye tu linga eci tu lundiliwa? Tu pondola oku lilongisa calua kongangu ya Stefano.

9, 10. Nye vakuakupisa va popia catiamẽla kohundo Stefano a lingila kovaso Yekanga Linene kuenda nye tu sukila oku ivaluka?

⁹ Ndomo ca tukuiwa kefetikilo liocipama cilo, eci Stefano a lundiliwa wamamako locipala combembua ndeci cungelo umue. Kayafa wa ñualela kokuaye loku u pula hati: “Ovina evi hẽ viocili?” (Ovil. 7:1) Ya kala onjanja ya Stefano yoku vangula. Kuenje oco a linga!

¹⁰ Vamue vakuakupisa, ka va tava kohundo Stefano a linga okuti ndaño wa yi linga vokuenda kuotembo yalua, ka yi tambulula alundi vo lingila. Omo liaco, Stefano wa tu sila ongangu yonjila ndomo tu ‘teyuila’ olondaka viwa. (1 Pet. 3:15) Ivaluka okuti Stefano wa lundiliwa okuti wa popia etonãi Suku poku vangula catiamẽla konembele kuenda oku popia etonãi Mose omo lioku vangula catiamẽla Kocihandeleko ca eciwile ku Mose. Onjila ndomo Stefano a teyuila olondaka viwa, ya tepiwa volotembo vitatu viulandu wo Isareli kuenda yi tõlisa atosi amue. Tu kũlĩhĩsi otembo lotembo yulandu waco.

11, 12. (a) Stefano wa talavaya ndati ciwa lulandu wa Avirahama? (b) Momo lie ulandu wa Yosefe wa kuatela esilivilo lialua kohundo ya Stefano?

¹¹ Otembo yasongui vepata. (Ovil. 7:1-16) Stefano wa fetika oku vangula catiamẽla ku Avirahama, una va Yudea va sumbilile calua omo liekolelo liaye. Stefano poku tukula ulandu ovo va kolelele, wa tõlisa okuti Yehova “Suku ukuolamba,” wa molẽha onjanja yatete ku Avirahama ko Mesopotamia. (Ovil. 7:2) Ocili okuti, ulume waco wa kala ocingendeleyi Vofeka Yohuminyo. Avirahama ka kuatele onembele yimue ndaño Ocihandeleko ca eciwile ku Mose. Oco hẽ omunu o pondola oku tamalãla ndati loku popia hati ekolelo ku Suku li sukila oku tamba lika kovina evi?

¹² Yosefe ukuacitumbulukila ca Avirahama, wa soliwilevo calua lolonjeveleli via Stefano, pole, Stefano wa va ivaluisa okuti vamanji va Yosefe, asongui vovikoti via va Isareli, va lambalalele ulume waco ukuesunga kuenda vo landisa ndupika. Ndaño ndoco, Suku wa talavaya laye oco a yovole va Isareli konjala. Ocili okuti, Stefano wa enda oku mola ovina via kuatele elitokeko via Yosefe la Yesu Kristu, pole,  wa yuvula, oku linga esokiso liaco oco olonjeveleli viaye viamameko oku u yevelela vokuenda kuotembo ya ecelela.

13. Oku kũlĩhĩsa ulandu wa Mose ca tambulula ndati alundi a lingiwa ku Stefano kuenda ca kuatisa oku lombolola osapi yipi?

¹³ Otembo ya Mose. (Ovil. 7:17-43) Stefano wa vangula ovina vialua viatiamẽla ku Mose okuti—ca lekisa olondunge, momo valua pokati ka vana va pangele onepa Kekanga Linene, va kala va Sadukeo okuti ka va tavele kalivulu osi Embimbiliya ka a sonehiwile la Mose. Ivaluka okuti, Stefano vo lundilile okuti wa popia atonãi Mose. Ovina Stefano a popia via kala etambululo lia suapo kalundi aco, momo via lekisa okuti wa sumbilile calua Mose kuenda Ocihandeleko. (Ovil. 7:38) Eye wa lekisavo okuti Mose ka taviwilevo la vana eye a seteka oku popela. Omanu va likala Mose eci a kuata 40 kanyamo kuenda noke yeci ci pitahãla 40 kanyamo, omoko yaye yoku songola ya kapiwile voseteko olonjanja vialua. b Lonjila eyi, Stefano wa lombolola osapi yimue yi kuete esilivilo lialua yokuti: Omanu va Suku olonjanja vialua va enda oku likala vana va nõliwile la Yehova oco va va songuile.

14. Stefano vohundo a linga poku tukula ulandu wa Mose, atosi api a lombolola?

¹⁴ Stefano wa ivaluisa olonjeveleli viaye okuti Mose wa popele hati, ko Isareli kua laikele oku katuka uprofeto umue wa ponduile oku sokisiwa la Mose. Helie wa laikele oku kala uprofeto waco kuenda wa ponduile oku tambuiwa ndati? Stefano wa nõlapo oku eca atambululo apulilo a-a kesulilo liohundo yaye. Tete wa lombolola etosi likuavo lia velapo liokuti: Mose wa lilongisile okuti, osi yosi yi pondola oku kola, ndeci ca pita losi yocisapa ca taima kuna Yehova a sapelele laye. Omo liaco, anga hẽ tu fendela lika Yehova kocitumãlo cimosi ndeci onembele yi kasi ko Yerusalãi? Tu ci kũlĩhĩsi.

15, 16. (a) Momo lie otavernakulu ya kalela ocina cimue ci kuete esilivilo kohundo ya Stefano? (b) Momo lie Stefano a tukuila onembele ya Salomone vohundo yaye?

 ¹⁵ Otavernakulu kuenda onembele. (Ovil. 7:44-50) Stefano wa ivaluisa ekanga okuti, osimbu ka kua kaile onembele yimue vo Yerusalãi, Suku wa handelekele Mose oco a tunge otavernakulu yimue okuti, ya kala ndombalaka yoku fendelelamo ya tavele oku yambata. Omo liaco, helie wa ponduile oku linga osiata yoku popia okuti otavernakulu ya kala yitito oku yi sokisa lonembele, nda okuti Mose wa enda oku fendelelamo?

¹⁶ Noke eci Salomone a tunga onembele vo Yerusalãi, wa vetiyiwa oku popia ocina cimue ci kuete esilivilo lialua vohutililo a linga. Stefano poku tukula olondaka vimue via Salomone wa popia hati: “Fũ ka kala volonjo via tungiwa lovaka.” (Ovil. 7:48; 2 Asa. 6:18) Ndaño Yehova o pondola oku talavaya lonembele yimue, pole, oco a tẽlise ocipango caye, ka ca tambele kokuayo. Momo lie afendeli vaye nda va simĩla okuti efendelo liocili lia tamba kocitumãlo cimue ca tungiwa lovaka omanu? Stefano wa malusula ohundo yaye lolondaka vi vetiya poku tukula elivulu lia Isaya viokuti: “Ilu ocalo cange kuenda osi ociliatelo colomãhi viange. Onjo yipi vu ka ndi tungila? oco Yehova a popia. Ale, pi ku kasi ocitumãlo cange cepuyuko? Siti eka liange olio lia panga ovina viosi evi?”—Ovil. 7:49, 50; Isa. 66:1, 2.

17. Ohundo Stefano a linga, (a) ya situlula ndati ocituwa ka ca sungulukile colonjeveleli viaye? kuenda (b) ya eca ndati etambululo kalundi vo lingila?

¹⁷ Poku kũlĩhĩsa ohundo Stefano a linga kovaso Yekanga Linene, ku tava hẽ okuti eye wa situlula luloño ocituwa ka ca sungulukile ca vana vo lundila? Eye wa lekisa okuti, Yehova ka kakatela koviholo, pole, o lekisa esunguluko kuenda o tẽlisa ocipango caye volonjila via litepa. Vana va velisilepo calua onembele ya posoka yo ko Yerusalãi, kovihilahila kuenda koviholo vina via vokiyiwa Kocihandeleko ca Mose, ka va limbukile ocimãho cocili Cocihandeleko caco kuenda conembele! Volondaka vikuavo, ohundo ya Stefano ya votola epulilo limue li kuete esilivilo lialua liokuti: Oku pokola ku Yehova hayoko hẽ onjila ya velapo yoku sumbila Ocihandeleko kuenda onembele? Omo liaco, Stefano lolondaka viaye, wa eca uvangi uwa woku teyuila ovilinga viaye, momo wa pokuile ku Yehova lonjila ya sunguluka.

18. Volonepa vipi tu sukila oku setukula Stefano?

¹⁸ Nye tua lilongisa kohundo ya Stefano? Eye wa kũlĩhĩle calua Ovisonehua. Cimuamue haico okuti, tu sukila oku kala vakuambili poku tanga Ondaka ya Suku nda tu yongola “oku talavaya ciwa londaka yocili.” (2 Tim. 2:15) Tu pondolavo oku lilongisa konjila ndomo Stefano a tata omanu, poku kala vakuesumbilo kuenda oku lekisa utate poku vangula. Ndaño okuti olonjeveleli viaye via kala  vakuesuvu lialua, eye wa sandiliya oku popia ovolandu ovio via tavele, loku vangula ovina omanu vaco va velisilepo calua toke votembo ya ecelela. Handi vali, Stefano wa lekisa esumbilo kokuavo poku tukula alume va kuatele ovikele okuti “va isia.” (Ovil. 7:2) Etu tu sukilavo oku vangula ocili Condaka ya Suku “loku omboka kuenda lesumbilo liocili.”—1 Pet. 3:15.

19. Stefano wa pitiya ndati lutõi esapulo liesombiso lia Yehova kovaso Yekanga Linene?

¹⁹ Ocili okuti, ka tu liwekapo oku sandeka ocili Condaka ya Suku omo liusumba woku sumuisa omanu. Ka tu pongololavo asapulo eyambulo a Yehova oco tu sanjuise omanu. Stefano wa sia ongangu yiwa yoku ci linga. Ocili okuti, eye wa kũlĩhĩle okuti, ovovangi osi eye a kala oku lekisa kovaso Yekanga Linene, ka a ponduile oku kuata onima yiwa kolonganji vakuavitima via tindila. Omo liaco, lekuatiso liespiritu sandu, eye wa malusula ohundo yaye poku lekisa utõi wokuti, olonganji viaco via kala nda vakukululu yavo vana va likala Yosefe, Mose kuenda ovaprofeto vosi. (Ovil. 7:51-53) Ocili okuti, olonganji viaco Viekanga Linene, via pondele Mesiya una okuti oku iya kuaye palo posi kua popiwile ale la Mose kuenda lovaprofeto vosi. Omo liaco, va lueyele calua Ocihandeleko ca Mose.

20, 21. Nye olonganji via linga poku yeva olondaka via Stefano kuenda Yehova wo pamisa ndati?

²⁰ Olondaka viocili Stefano a situlula, via kokela olonganji oku tema calua. Omo okuti ka va ci solele, va fetika oku likeleketela ovayo Stefano. Ulume waco ukuekolelo, wa limbukile okuti ka laikele oku tatiwa lohenda ndeci ca pita la Cime caye Yesu.

²¹ Stefano wa sukilile utõi oco a liyake lovitangi via laikele oku iya. Ocili okuti, eye wa pamisiwa calua locinjonde Yehova a eca kokuaye vepuluvi liaco. Stefano wa mola ulamba wa Suku kuenda Yesu o tãi kondio ya Yehova! Osimbu Stefano a kala oku lombolola ocinjonde, olonganji via li sitika vovatũi. Momo lie? Otembo yimue konyima, Yesu wa sapuilile kekanga liaco okuti, wa kala Mesiya kuenda ndopo wa laikele oku kala kondio ya Isiaye. (Mar. 14:62) Ocinjonde ca Stefano, ca lekisa okuti Yesu wa vanguile ocili. Ocili okuti, Ekanga Linene lia pakuile muẽle Mesiya loku u ponda! Vosi yavo vamela ku Stefano vepuluvi limuamue oco vo sasõle lovawe toke kolofa. c

22, 23. Volonepa vipi olofa via Stefano via kala ndevi via Cime caye kuenda Akristão vo koloneke vilo va pondola oku kuata ndati ekolelo ndeli lia Stefano?

 ²² Volonepa vialua, Stefano wa fa lonjila yimue ndeci Cime caye a fa okuti, lombembua kuenda lekolelo liocili ku Yehova, loku ecela vana vo ponda. Eye hati: “A ñala Yesu, tambula omuenyo wange,” citava okuti wa ci popela omo handi a ponduile oku mola vocinjonde Mõlomunu la Yehova. Ocili okuti, Stefano wa kũlĩhĩle olondaka vielembeleko via Yesu viokuti: “Ame ndi pinduko haime ndi muenyo.” (Yoa. 11:25) Oku sulako, Stefano wa likutilila ku Suku londaka yolukandi hati: “A Yehova, ku ka va pisile ekandu eli.” Noke yoku popia olondaka viaco, wa pekela kolofa.—Ovil. 7:59, 60.

²³ Ndomo ca sonehiwa, Stefano eye wa pondiwa tete pokati kolondonge via Kristu. (Tala okakasia, “ Oku ‘Pondiwa Omo Lietavo’ Lonjila Yipi?” kemẽla  54.) Ci sumuisa calua ceci okuti, haeyeko wa laikele oku sulako. Toke muẽle koloneke vilo, afendeli vamue va Yehova va siata oku pondiwa lasongui vetavo, vakuapulitika olongangala kuenda ovanyãli vakuavo olongangala. Ndaño lovitangi viaco, tu kuete esunga lioku kuata ekolelo ndeli lia Stefano. Yesu wa linga ale Osoma kuenda o kasi oku talavaya lunene walua a tambula ku Isiaye. Lacimue ci ko tateka oku ka pindula olondonge viaye vakuekolelo.—Yoa. 5:28, 29.

24. Saulu wa kuatisa ndati kolofa via Stefano kuenda ovina vipi via siwa lolofa viulume waco ukuekolelo?

²⁴ Saulu wa mola ovina viosi via pitako. Eye wa tavele okuti Stefano o pondiwa kuenda wa kala oku lava ovowalo a vana va kala oku u sasõla. Noke wa linga usongui wa vana va kala oku lambalala calua. Pole, olofa via Stefano via ponduile oku ivalukiwa vokuenda kuotembo yalua. Ongangu yaye ya laikele oku pamisa Akristão vakuavo oku amamako lekolelo, loku yula ndeci eye a linga. Handi vali, Saulu noke yanyamo amue, weya oku kũlĩhĩwa okuti Paulu, wa ponduile oku livela calua omo a panga onepa koku sasõla Stefano. (Ovil. 22:20) Ndaño eye wa kuatisa koku ponda Stefano, noke weya oku pitĩla petosi lioku popia hati: “Nda kala ukuakupopia Suku atonãi, ukuakulambalala kuenda ukuakutondala.” (1 Tim. 1:13) Ocili okuti, Paulu lalimue eteke a ivalele Stefano kuenda ohundo yi vetiya calua a linga keteke liaco. Olohundo vimue kuenda ovisonehua via Paulu, via lombolola olosapi via tukuiwa vohundo ya Stefano. (Ovil. 7:48; 17:24; Va Hev. 9:24) Noke Paulu wa lilongisa ciwa oku kuama ongangu yekolelo kuenda yutõi ya siwa la Stefano ulume umue “weyukile ocali ca Suku lunene.” Ku votuiwa epulilo eli: Anga hẽ tu ka lingavo ovina vimuamue?