1, 2. (a) Ohele yipi Paulu lakamba vaye va liyaka layo ko Efeso? (b) Nye tu lilongisa vocipama cilo?

 VOLOKOLOLO vio Efeso, mu yevala lika oku litetela kuenda onjuela yalua yomanu va lupoka. Ocimunga cimue colondingaĩvi, ca liongolola loku koka ombuanja yalua! Akamba vavali vungende vupostolo Paulu, va kuatiwa loku kokiwa lowiñi. Okololo ya sanjavala yolomĩlu ya posuisiwa lolongunji, yi siala upolokoso osimbu omanu va likongela kowiñi walua haiwo wa tema una u katukila ocila cinene co volupale, mu sua 25.000 komanu. Valua pokati komanu va kalapo ka va kũlĩhĩle eci ca koka ombuanja yaco. Pole, ci molẽha okuti onembele yavo, losuku yavo yi soliwe calua Artemisi, vi kasi kohele. Kuenje va fetika oku kaluka calua okuti ka va liwekapo loku popia ndoco: “Artemisi ya va Efeso eye ukuonene!” —Ovil. 19:34.

² Onjanja eyi Satana o seteka vali oku talavaya locimunga cimue colondingaĩvi olongangala oco a tateke oku kundiwa kuolondaka viwa Viusoma wa Suku. Ocili okuti, oku saluisiwa lungangala, halioko lika etutu lia Satana. Vocipama cilo tu ka konomuisa atutu alua eye a kuama oco a seteke oku imũla upange wetu, lomunga Yakristão vo kocita catete. Ca velapo tu ka lilongisa ceci okuti, atutu aye ka a kuatele onima yiwa, momo “lunene walua ondaka ya Yehova yamamako oku kula kuenda oku yula.” (Ovil. 19:20) Momo lie Akristão vaco va kuatela onima yiwa? Mekonda liasunga amuamue tu kuete koloneke vilo. Ocili okuti, esivayo lieciwa ku Yehova, halietuko. Pole, ndeci Akristão vo kocita catete, tu sukilavo oku linga onepa yetu loku kuama olonumbi tu tambula. Lekuatiso liespiritu lia Yehova, tu ka kuatavo ovituwa vi tu kuatisa oku litunda ciwa kupange woku kunda. Tete, tu konomuisi ulandu wa Apolosi.

3, 4. Nye Akuila la Prisila va limbuka catiamẽla kukũlĩhĩso wa Apolosi kuenda nye va linga?

³ Apolosi wa pitĩla volupale luo Efeso osimbu Paulu a kala oku endako vungende waye watatu wumisionaliu. Apolosi wa kala u Yudea kuenda onyitiwe yolupale lua kemãla luo Alexandria Vegito. Eye wa kuatele ovituwa vialua viwa. Eye wa endavo oku vangula ciwa. Handi vali, eye ka loñolohele lika koku linga olohundo. Eye “wa kũlĩhĩlevo ciwa Ovisonehua.” Wa kuatelevo “ombili yespiritu.” Apolosi omo lioku kuata ombili, wa enda oku vangula lutõi kovaso ya va Yudea vosunangonga. —Ovil. 18:24, 25.

⁴ Akuila la Prisila va yeva ohundo yimue ya Apolosi. Ocili okuti, va kuata esanju lialua poku u yevelela oku longisa lutate “ovina viatiamẽla ku Yesu.” Ovina eye a popia viatiamẽla ku Yesu, via suilepo. Pole, ka pa pitile otembo yalua oco ohueli eyi Yakristão yi limbuke okuti ukũlĩhĩso wa Apolosi, ka wa suilepo. Momo “wa kũlĩhĩle lika epapatiso lia Yoano.” Ohueli yaco yomboka okuti upange wavo wa kala oku tonga olombalaka ndaño va limbuka uloño loku pindisiwa ciwa kua Apolosi, ka va kuatele ocisusu coku u kuatisa. Pole, “vo kovonga kuenda vo lomboluila ciwa onjila ya Suku.” (Ovil. 18:25, 26) Ulume waco wa loñoloha, haeye wa pindisiwa ciwa, ocituwa cipi a lekisa? Citava okuti, wa lekisa vimue pokati kovituwa via velapo Ukristão a sukila oku kuata okuti umbombe.

5, 6. Nye ca lingisa Apolosi oku kala omunu umue o kuete esilivilo kovaso a Yehova kuenda nye tu lilongisila kulandu waye?

⁵ Apolosi omo lioku tava ekuatiso lia Akuila la Prisila, wa kuata esilivilo lialua ndufendeli wa Yehova. Eye wa enda ko Akaya kuna a “kuatisa calua” vamanji. Upange waye woku kunda wa kuatavo onima yiwa ku va Yudea vana va patãlele okuti Yesu ka kaile Mesiya wa likuminyiwa. Luka o lombolola ndoco: “Lonjongole yalua eye wa eca uvangi wokuti va Yudea va lueya loku va lekisa Vovisonehua okuti Yesu eye Kristu.” (Ovil. 18:27, 28) Apolosi wa linga esumũlũho linene! Ocili okuti, eye wa kala limue pokati kesunga liondaka ya Yehova oku amamako oku kula. Nye tu lilongisila kulandu wa Apolosi?

⁶ Umbombe ocituwa cimue ci kuete esilivilo Akristão vosi va sukila oku kuata. Omunu lomunu pokati ketu, wa sumũlũisiwa lolongavelo via litepa ci kaile vina tua citiwa lavio, viulandu womuenyo kuenda vina tua lilongisa. Pole, tu sukila oku kuata umbombe ndaño lolongavelo vialua tu kuete. Nda ka tua ci lingile, ovituwa vietu viwa, vi kala ahonguo etu. Etu nda tua kala ndosi yima ciwa okuti, mu kulila onjunde yepela. (1 Va Kor. 4:7; Tia. 4:6) Pole, nda tua kala  ambombe tu likolisilako oku tenda vakuetu okuti, va velapo etu tu sule. (Va Fil. 2:3) Ka tu temi eci va tu lungula, ndaño oku lekisa olonamãlala eci tu longisiwa la vakuetu. Ka tu kakatela kovisimĩlo vietu muẽle eci tu limbuka okuti ka vi likuata lolonumbi via lingiwa apongoloko viespiritu sandu. Osimbu tu amamako oku lekisa umbombe, tu ka kuata esilivilo kovaso a Yehova kuenda Komõlaye. —Luka 1:51, 52.

7. Paulu la Apolosi va eca ndati ongangu yiwa yoku lekisa umbombe?

⁷ Umbombe u tu kuatisavo oku yuvula esuvu liosi. O tẽla hẽ oku sokolola ndomo Satana a yonguile oku koka olonepele pokati Kakristão vo kocita catete? Eye nda wa kuata esanju lialua nda wa tẽlele okuti vamanji vavali vana va lekisile ombili kocili ndeci, Apolosi la Paulu va kala ovanyãli okuti omo liesepa, va livelisa pokati kakongelo. Eci nda ca leluka oku ci linga. Momo Akristão vamue ko Korindo va fetika oku popia hati: “Ame nda tiamẽla ku Paulu,” osimbu okuti vakuavo va popia vati: “Ame nda tiamẽla ku Apolosi.” Anga hẽ Paulu la Apolosi va vetiya omanu oco va kuate ocituwa caco okuti ca ponduile oku koka olonepele vekongelo? Sio! Momo Paulu wa limbukile ekuatiso lia Apolosi kupange woku kunda okuti, noke wa ecaeca ovikele viupange kokuaye. Apolosi wa enda oku kuama olonumbi via Paulu. (1 Va Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13) Eyi ongangu yimue yiwa yoku lekisa umbombe poku talavaya la vamanjetu!

8. Onjila yipi Paulu a pita poku tiukila ko Efeso kuenda momo lie?

⁸ Paulu wa likuminyile oku tiukila ko Efeso kuenje wa tẽlisa ondaka yaye. a (Ovil. 18:20, 21) Pole, kũlĩhĩsa onjila Paulu a pita oco a tiukile ko Efeso. Eye wa kala ko Antiokea yo Suria. Onjila nda ya leluka, oku pita vo Selukia, oku londa vonaviyu yimue yenda toke ko Efeso. Pole, eye wa linga ungende woku pita “kovaimbo a kasi ocipãla.” Esinyanyẽho limue lia lekisa okuti, ungende wa Paulu ndomo ca lekisiwa Kovilinga 18:23 kuenda 19:1 , wa kala weci ci soka 1.600 kolokilometulu. Momo lie Paulu a nõlela oku kuama onjila ya likonda? Momo wa yonguile oku “pamisa olondonge viosi.” (Ovil. 18:23) Vungende waye watatu wumisionaliu ndeci ca pita lovongende aye avali atete, wo kisikile calua, pole, Paulu wa kolelele okuti, ca kuatele esilivilo oku ci linga. Koloneke vilo, vamanji vakuakunyula akongelo lakãi vavo, va siatavo oku lekisa ocituwa coku lieca olumue. Ka tu pandula hẽ omo liocisola cavo va lekisa lutima wosi?

9. Momo lie ocimunga cimue colondonge ca sukilile oku papatisiwa vali? Nye tu lilongisila kokuavo?

 ⁹ Paulu eci a pitĩla ko Efeso, wa sangako ocimunga cimue ci soka 12 kolondonge via Yoano Upapatisi. Ovo va tambuile epapatiso lia Yoano osimbu okuti, epapatiso liaco ka lia kuatele vali esilivilo. Handi vali, ca molẽhele okuti ovo va kuatele ukũlĩhĩso utito ale ka va kũlĩhĩle lacimue catiamẽla kespiritu sandu. Paulu wa va situluila elomboloko liokaliye kuenda ndeci Apolosi, ovo va lekisa umbombe lonjongole yoku lilongisa. Noke yoku papatisiwa vonduko ya Yesu, va tambula espiritu sandu kuenda olongavelo vioku linga ovikomo. Eci ci lekisa okuti, oku kuama olonumbi viokaliye viocisoko ca Yehova, ci nena asumũlũho. —Ovil. 19:1-7.

10. Momo lie Paulu a tundila vosunangonga loku enda vosikola yimue kuenda ongangu yipi a tu sila kupange wetu woku kunda?

¹⁰ Noke kua pita ulandu ukuavo woku kula. Vokuenda kuolosãi vitatu, Paulu wa kunda lutõi vosunangonga. Ndaño okuti wa va “vetiya oku sokolola kueci catiamẽla Kusoma wa Suku,” vamue va lekisa esino kuenje va linga vakuakulambalala. Omo liaco, eye ka pesile otembo loku vangula la vana va ‘pembula Onjila,’ pole, Paulu wa nõlapo oku vangula lomanu va kala vosikola yimue. (Ovil. 19:8, 9) Vana va yonguile oku kula konepa yespiritu va sukilile oku tunda vosunangonga loku enda toke kosikola yaco. Ndeci Paulu a linga, pamue tu nõlapo oku malusula ombangulo yimue eci tu limbuka okuti omunu wa sangiwa ka yongola oku tu yevelela, ale o yongola ño oku lihoya. Handi kuli omanu valua va sokisiwa ndolomeme va sukila oku yevelela esapulo lietu li pamisa!

11, 12. (a) Paulu wa tu sila ndati ongangu yiwa yoku kal vakuambili koku kunda kuenda koku linga apongoloko ndomo ci likuata lekalo liomanu? (b) Olombangi Via Yehova vi likolisilako ndati oku lekisa ombili koku kunda kuenda koku linga apongoloko ndomo ci likuata lekalo liomanu?

 ¹¹ Paulu citava okuti wa siatele oku vanguila vosikola yaco oloneke viosi oku upisa kowola 11:00 toke vokuenda kuowola 16:00. (Ovil. 19:9) Pamue olowola viaco ovio via kala viwa veteke okuti votembo yimuamue kua tokotele calua kuenda valua va enda oku liwekapo oku talavaya oco va lie loku puyukapo. Nda Paulu wa kuama esokiyo liaco vokuenda kuanyamo osi avali, wa talavaya eci ci pitahãla 3.000 kolowola loku longisa Ondaka ya Suku. b Eli limue pokati kesunga likuavo lieci ondaka ya Yehova yamamako oku kula kuenda oku yula. Paulu wa lekisa ombili kupange waye kuenda wa ponduile oku linga apongoloko ndomo ci likuata lekalo. Eye wa linga apongoloko kesokiyo liaye liupange woku kunda ndomo ci likuata lekalo liomanu vo kocitumãlo caco. Onima yipi a kuata? ‘Olonungi viosi vio voluvumba luo Asia via yeva ondaka ya Ñala, ci kaile va Yudea kuenda va Helasi.’ (Ovil. 19:10) Ocili okuti, eye wa eca uvangi wosi!

¹² Koloneke vilo Olombangi Via Yehova vakuambili kuenda vi pongolola ombangulo ndomo ci likuata lekalo. Etu tu likolisilako oku vangula lomanu votembo kuenda kuna ovo va sangiwa. Etu tu eca uvangi volokololo, povitanda kuenda povitalamẽlo viakãlu. Tu pondola oku sapela lomanu pocakati cotelefone kuenda covikanda. Kupange woku kunda konjo lanjo, tu likolisilako oku sanga omanu valivala ana ci leluka oku va sanga.

13, 14. (a) Yehova wa kuatisa Paulu oku linga nye? (b) Nye omãla va Skewa va linga kuenda valua va tiamẽla ketavo liesanda koloneke vilo, nye va siatavo oku linga?

¹³ Luka o tu sapuila okuti upange woku kunda wa Paulu wa kuata onima yiwa ca piãla enene omo Yehova o kuatisa oku linga “ovikomo vinene.” Poku ambata ño komanu olonanga lovowalo a Paulu, ovo va  ponduile oku sakuiwa kuenda aspiritu ãvi a enda oku tundisiwa. c (Ovil. 19:11, 12) Omanu valua va enda oku komõha calua omo lioku tundisiwa kuolondele. Pole, havosiko va siatele oku ci sanjukila.

¹⁴ “Va Yudea vamue okuti va enda oku ñuala ñuala oku tundisa aspiritu ãvi” va seteka oku setukula ovikomo via Paulu. Vamue pokati ka va Yudea vaco, va seteka oku tundisa olondele poku tukula onduko ya Yesu kuenda ya Paulu. Luka o tukula ulandu womãla epanduvali va Skewa vana va tiamẽlele kepata liovitunda okuti, va sanda oku ci lingavo. Ondele ya va sapuila hati: “Ame nda kũlĩha Yesu kuenda Paulu; pole, ene velie?” Kuenje ulume wa kuatiwile londele yaco, wa va undumũhila loku va tẽhela ndocinyama ca tema kuenje va lemẽhiwa loku tila apõlõla. (Ovil. 19:13-16) Eci ca kala eyulo ‘liondaka ya Yehova,’ momo etepiso lia kala kunene wa eciwile ku Paulu lunene wafendeli vaco vesanda, olono viaco via litepele calua. Omanu valua koloneke vilo, va siata oku wila veyonjo liokuti, oku vilikiya lika onduko ya Yesu, ale oku litukula lika okuti “Akristão,” ci tẽla. Pole, Yesu wa popia okuti vana va linga ocipango ca Isiaye, ovo lika va kuete elavoko liocili lio kovaso yoloneke. —Mat. 7:21-23.

15. Catiamẽla kumbanda kuenda ovina viosi via kongelamo, tu pondola oku setukula ndati va Efeso?

¹⁵ Oku kutisiwa osõi kuomãla va Skewa, kua kokela valua oku sumbila Suku, oku va vetiya oku kala Akristão kuenda oku siapo ovilinga viumbanda. Ovituwa via va Efeso, via vetiyile calua oku linga umbanda. Oku liangula kuenda olonjila vikuavo vioku linga umbanda, via siatele calua ndeci oku singila okuti olonjanja vimue via enda oku sonehiwa. Va Efeso valua va vetiyiwa oku kongela alivulu avo ovombanda loku a timĩhila kovaso yomanu ndaño pamue ondando yaco ya tĩlile calua. d Luka wa popia hati: “Lunene walua ondaka ya Yehova yamamako oku kula kuenda oku yula.” (Ovil. 19:17-20) Eyulo limue linene ocili ca kuata kesanda kuenda kolondele! Omanu vaco va tu sila ongangu yiwa. Momo tu kasivo voluali mueyuka umbanda. Nda tua limbuka okuti tu kuete ocina cimue ci panga onepa kumbanda, tu sukila oku linga ndeci Akristão va Efeso okuti, tu ci siapo lonjanga! Tu kali ocipãla lovina viaco via vĩha ndaño ka ca lelukile.

16, 17. (a) Lombolola ndomo Demetrio a fetika lombuanja ko Efeso. (b) Va Efeso va lekisa ndati upeke konepa yespiritu?

¹⁶ Cilo tu konomuisa etutu lia Satana lia tukuiwa kefetikilo liocipama cilo. Luka wa soneha ndoco: “Kua votoka onjuela yalua mekonda Lionjila.” Eye ka kaile oku ci piãlisapo. e (Ovil. 19:23) Ulume umue ukuakutela ovina viopalata o tukuiwa Demetrio eye wa fetika ocitangi caco. Eye wa tẽla oku vetiya vakuavo vakuakutela poku va ivaluisa tete okuti, onganyu yavo ya tambele koku landisa oviteka. Eye wamisako loku popia okuti, esapulo Paulu a kala oku kunda, ka lia sungulukile kolomĩlu viavo, momo Akristão ka va kalele oku fendela oviteka. Kuenje wa vetiya olonjeveleli viaye via kuatele epela omo liolupale luavo kuenda ofeka yavo poku va lungula okuti, osuku yavo Artemisi lonembele ya kũlĩhĩwile koluali luosi yina va Efeso vo tumbikilile, via kala kohele yoku “pumba ulamba waye.” —Ovil. 19:24-27.

¹⁷ Ovina Demetrio a vangula via kuata onima eye a yonguile. Vakuakutela opalata va fetika oku pitulula olonjanja vialua olondaka viokuti, “Artemisi ya va Efeso eye ukuonene!” kuenje volupale mueyuka ombuanja okuti, opo pa fetikila oku sokiyiwa kuocimunga colondingaĩvi ca tukuiwa kefetikilo liocipama cilo. f Paulu omo liocituwa coku lieca olumue, wa yonguile oku iñila vocila caco oco a vangule lowiñi, pole, olondonge via lipilika oco ka ka ci linge okuti o kala ocipãla lohele. Ulume umue o tukuiwa Alexandro wa talama kovaso yowiñi kuenda wa seteka oku vangula. Omo okuti wa kala u Yudea, pamue wa yonguile oku lombolola etepiso li kasi pokati ka va Yudea kuenda Akristão vaco. Alomboluilo aco, nda ka a kuatele elomboloko lalimue kowiñi. Eci va limbuka okuti eye u Yudea, va fetika oku kaluka vati: “Artemisi ya va Efeso eye ukuonene!” oco olondaka via Alexandro ka vi ka yevale vali. Onjuela yaco yamamako vokuenda kuolowola vivali. Oku upisa kotembo yaco, upeke wetavo ka wa pongolokele. Ndaño muẽle koloneke, vilo upeke waco wa siata oku kokela omanu oku linga ovina ndu okuti, ka va sokolola vali. —Ovil. 19:28-34.

18, 19. (a) Usonehi wo volupale wa tulumũla ndati ocimunga colondingaĩvi ko Efeso? (b) Afendeli va Yehova olonjanja vimue va siata oku teyuiwa ndati lolombiali kuenda ovituwa vietu vi tu kuatisa ndati oco tu teyuiwe?

 ¹⁸ Oku sulako, usonehi wo volupale wa tulumũla owiñi. Usonehi waco haeye wa sumbiwile wa lungula ocimunga caco okuti Akristão ka va ponduile oku koka ohele konembele kuenda kosuku yavo. Paulu lakamba vaye, ka va lingile lacimue cĩvi konembele ya Artemisi kuenda kua kala olonumbi viombonge va sukilile oku lekisa oco ku potoluiwe ovitangi viaco. Citava okuti elomboluilo lia va vetiya vali, lioku va ivaluisa okuti ovo va kala kohele yoku pumba ocali co Roma omo lioku liongolola kuavo ka kua sungulukile. Kuenje eye wa tepa tepa owiñi. Ndeci owiñi waco wa temẽle lonjanga yalua, haico owo wa tulumũhavo omo liolondaka violondunge havio via sunguluka. —Ovil. 19:35-41.

¹⁹ Eyi hayoko onjanja yatete ulume umue ukualondunge haeye wa kuatele omoko yimue kombiali a kuatisa olondonge via Yesu kuenda ka ponduile oku kala omunu wa sulako. Upostolo Yoano vocinjonde a kuata wa mola okuti koloneke via sulako, ovina via pama violuali lulo vi sokisiwa losi, via ponduile oku ina elambalalo lialua lia Satana lioku ñualelapo olondonge via Yesu. (Esit. 12:15, 16) Kua siata muẽle oku pita ovina viaco. Kovitangi vialua, olonganji ka vi kuete ocame via nõlapo oku teyuila omoko Yolombangi Via Yehova yoku liongolola oco vi fendele loku kunda olondaka viwa lelianjo komanu vakuavo. Ocili okuti, ovituwa tu lekisa, vi pondola oku kuatisa kayulo aco. Ocituwa ca Paulu citava okuti ca vetiya olombiali vio ko Efeso oku lekisa ocikembe kuenda esumbilo kokuaye omo va yonguile okuti eye o kolapo. (Ovil. 19:31) Ocituwa cetu cesumbilo kuenda coku kala vakuacili, vi sukilavo oku vetiya vana tu sapela lavo. Ka tua kũlĩhĩle onima yi pondola oku iyililako vokuenda kuotembo yalua.

20. (a) O liyevite ndati omo liondaka ya Yehova ya yula kocita catete haeyo yi kasi oku amamako oku yula koloneke vilo? (b) Nye o nõlapo oku linga catiamẽla kayulo a Yehova o koloneke vilo?

²⁰ Ka ci komõhisa hẽ oku mola ndomo “ondaka ya Yehova yamamako oku kula kuenda oku yula” kocita catete? Ci sanjuisavo oku mola ndomo Yehova a kasi oku tu ĩha ayulo amuamue koloneke vilo. O yongolavo hẽ oku kuatisa oku kuata ayulo aco ndaño lonjila yimue yitito? Nda oco, lilongisila kovolandu tua konomuisa. Kala embombe, kuama olonumbi viocisoko ca Yehova, amamako oku talavaya lutima wosi, yuvula umbanda, linga cosi o tẽla oco wece uvangi pocakati covituwa viove vioku kala ukuacili kuenda ukuesumbilo.