1, 2. Ungende upi Paulu a laikele oku linga kuenda citava okuti wa sakalalele lovina vipi?

 “O KA SOMBISIWA la Kaisare.” Paulu ka liwekapo oku sokolola kolondaka evi via nguluvulu Festo, momo vi ka kuata esilivilo lialua kokuaye kovaso yoloneke. Paulu o kasi ale vokayike vokuenda kuanyamo avali kuenje ungende unene a ka linga woku enda ko Roma, u ka lomboloka oku fuima olofela vikuavo. (Ovil. 25:12) Pole, ovina Paulu a ivaluka kovongende a linga vokalunga, mua kongela ovina vialua okuti, ofela yi talala ya tulumũha kuenda oku mola oku iñila kuekumbi, ci sule. Omo liaco, ocisimĩlo coku linga ungende waco oco a ende kovaso ya Kaisare, citava okuti ca vetiya Paulu oku sokolola lutate kovina a laika oku pita lavio.

² Paulu wa liyaka ale ‘lohele vokalunga’ olonjanja vialua okuti, wa puluka olonjanja vitatu oku vomba kuenda wa pita uteke umosi lutanya vokalunga. (2 Va Kor. 11:25, 26) Handi vali, ungende owu u ka litepa calua lovongende wumisionaliu a enda oku linga eci ka kalele omandekua. Paulu o ka linga ungende ndomandekua vocinãla calua ci pitahãla 3.000 kolokilometulu oku tunda ko Kaisarea toke ko Roma. Anga hẽ eye o ka puluka okuti ka lemẽhiwa vungende waco? Ndaño o ka pitĩla ciwa, o ka pisiwila hẽ olofa eci a pitĩla ko Roma? Ivaluka okuti, eye o ka sombisiwa lombiali ya velapo yoluali lua Satana yo kotembo yaco.

3. Nye Paulu a nõlelepo oku linga kuenda nye tu konomuisa vocipama cilo?

³ Noke liovina viosi wa tanga viatiamẽla ku Paulu, o sima hẽ okuti eye wa pumba elavoko omo lieci ca ponduile oku pita laye? Ocili okuti, sio! Ndaño Paulu wa kũlĩhĩle okuti wa laikele oku liyaka lovitangi, eye ka kũlĩhĩle ndomo ovio via laikele oku kala. Oco hẽ eye nda wa ecelela okuti esanju liaye li tunda kupange woku kunda li totomisua lasakalalo a kokiwa lovina eye ka ponduile oku tateka? (Mat. 6:27, 34) Paulu wa kũlĩhĩle okuti, ocipango ca Yehova ceci okuti, o talavaya lapuluvi osi oco a kunde olondaka viwa Viusoma wa Suku komanu vaño oku kongelamo olombiali. (Ovil. 9:15) Paulu wa nõlelepo oku ambata omuenyo u litava locikundi a tambula ndaño okuti wa laikele oku liyaka lovitangi. Eci hẽ hacoko tua  nõlapo oku linga? Omo liaco, tu kuami Paulu vungende owu u kuete esilivilo lialua kuenda tu kũlĩhĩsi ndomo tu kuatisiwa longangu yaye.

4. Vonaviyu yipi Paulu a fetikila ungende waye kuenda velie va kala laye?

⁴ Paulu lolomandekua vikuavo, va kala oku laviwa la kesongo umue kolohoka u Roma o tukuiwa Juliu, wa nõlelepo oku londa vonaviyu yimue ya vakualomĩlu okuti, ya pitĩlile ko Kaisarea. Onaviyu yaco ya tundile ko Andrometeo etapu limue lia kala kohulo yokalunga kutakelo wo Asia Menor, konele yikuavo yolupale luo Mitulene, kocifuka co Lesbos. Oku tunda vo Kaisarea, onaviyu yaco ya laikele oku enda konano noke kutakelo loku talayama oco yi longolole loku ambata ovina vioku landisa. Olonaviyu viaco ka via pangiwile oco olongende vi endelamo vi liyeve ciwa ca piãla enene olomandekua. (Tala okakasia, “ Ovongende a Lingiwa Vokalunga Kuenda Olonjila Via Vakualomĩlu.”) Ci sanjuisa ceci okuti Paulu hayeko lika wa kala Ukristão vocimunga caco colomandekua. Vamanji vavali Akristão va kala la Paulu okuti Aristarko kuenda Luka. Luka eye wa soneha ulandu waco. Ka tua kũlĩhĩle nda akamba vaco vavali vakuekolelo va Paulu ovo muẽle va feta opasasi yavo, ale va linga ungende waco ndoloñuatisi via Paulu. —Ovil. 27:1, 2.

5. Ukamba upi Paulu a kuata ko Sidono kuenda nye tu lilongisilako?

⁵ Noke lioku pita eteke limosi vokalunga kuenda oku linga ungende weci ci soka 110 kolokilometulu oku endela konano, onaviyu ya talama vo Sidono kohulo yokalunga ko Suria. Ci molẽha okuti Juliu ka tatele Paulu ndomandekua yaño, momo Paulu wa kala onyitiwe yo Roma kuenda eko liaye ka lia situluiwile. (Ovil. 22:27, 28; 26:31, 32) Juliu wa ecelela okuti Paulu o loka posi oco a ka nyule vamanji. Ocili okuti vamanji va kuata esanju lialua poku tata upostolo noke lioku kala vokayike vokuenda kuotembo yalua! Ove hẽ o tẽla oku sokolola kapuluvi o pondola oku yekisa locisola kuenje lonjila eyi o pamisiwavo? —Ovil. 27:3.

6-8. Ungende wa Paulu wa enda ndati oku upisa ko Sidono toke ko Kinido? Paulu wa kuata apuluvi api oku kundila omanu?

⁶ Noke lioku tunda vo Sidono, onaviyu yamamako oku lamanẽla kohulo yokalunga kuenda ya pita vo Kilikiya ocipepi lo Tarso volupale Paulu a citiwila. Luka ka popele nda onaviyu ya talama ndaño mua kongelele etosi liokuti, ‘olofela via tu tateka.’ (Ovil. 27:4, 5) Ndaño ndoco, tu pondola oku sokolola Paulu oku talavaya lapuluvi osi oco a kunde olondaka viwa. Ocili okuti Paulu wa eca uvangi kolomandekua kuenda komanu vakuavo va kala oku lingila kumosi ungende, oku kongelamo vana va kala oku endisa onaviyu, asualali kuenda vana va sangiwa katapu ana onaviyu ya enda oku talama. Anga hẽ tua siatavo oku talavaya lapuluvi tu kuete oco tu kunde?

 ⁷ Oku sulako onaviyu ya pitĩla vo Mura okuti, etapu li kasi kohulo yombuelo yo Asia Menor. Kocitumãlo caco, Paulu lolongende vikuavo va londa vonaviyu yikuavo oco va pitĩle oku va loña okuti, ko Roma. (Ovil. 27:6) Kotembo yaco, o Egito oyo ya enda oku eca olomema vialua ko Roma kuenda olonaviyu via va Egito via siatele oku tuta ovilemo viaco, via enda oku talama vo Mura. Oko Juliu a sanga onaviyu yimue, kuenje wa lingisa okuti asualali lolomandekua va linga layo ungende. Onaviyu yaco, citava okuti ya kala yinene oku yi sokisa la yina va linga layo tete ungende. Oyo yambatele otiliku yalua yi kuete esilivilo leci ci soka 276 komanu oku kongelamo vakuakuendisa, asualali, olomandekua, citava okuti la vakuavo va kala oku enda ko Roma. Omo lioku londa vonaviyu yikuavo, etendelo liomanu vana Paulu a ponduile oku kundila, lia livokiya kuenje eye wa talavaya ciwa lepuluvi liaco.

⁸ Ovo va laikele oku talama vo Kinido kombuelo yo Asia Menor. Nda olofela vi ecelela, onaviyu yimue ya ponduile oku linga ungende wocinãla ceteke limosi. Pole, Luka o lombolola okuti, ‘noke yoku enda evando oloneke vialua, va pitĩla vo Kinido lohali yalua.’ (Ovil. 27:7a) Noke ca tĩlile calua oku linga ungende waco. (Tala okakasia, “ Olofela vi Tateka Vio Mediterraneo.”) Sokolola ndomo omanu va kala oku linga ungende va liyeva eci onaviyu ya fetika oku vomba omo liofela yalua kuenda ovava a kala oku tumõha calua.

9, 10. Ovitangi vipi va liyaka lavio ocipepi lo Kurete?

⁹ Oku upisa vo Kinido usongui wonaviyu wa kala oku sokiya oku amamako lungende oku endela kutakelo, pole, Luka ombangi ya mola ovina viosi o lombolola okuti, “ofela ya tu tateka oku amisako lungende.” (Ovil. 27:7b) Onaviyu poku tunda  vocifuka, ya tinduka vakimba ohulo yokalunga kuenje ofela yalua ya tunda konano, ya sindila onaviyu konele yo kombuelo lonjanga yalua. Ndeci ocifuka co Kupro ca teyuilile onaviyu ya kala kohulo yokalunga kofela yalua, onjanja eyi ocifuka co Kurete ca lingavo ocina cimuamue. Noke lionaviyu oku pita kocitumãlo ca lepa calua co Salimone, konele yutundilo ko Kurete, ekalo lia pongolokelepo kamue. Momo lie? Momo onaviyu ya pitĩlile ale konele yombuelo yocifuka kuna ofela yi sikila omo liaco, ya teyuiwa kolofela vialua. Sokolola ekavuluko omanu va kala vonaviyu va yeva vokuenda kuotembo yimue! Pole, osimbu onaviyu yamamako vokalunga, vakuakuendisa va kuata asunga oku sakalala omo okuti okuenye kua kala ale oku pitĩla.

¹⁰ Luka o lombolola lonjila ya suapo okuti, “eci tua tunda kohulo yokalunga lohali yalua [okuti ko Kurete], tua pitĩla kocitumãlo ci tukuiwa Etapu Liwa.” Ndaño va kala oku teyuiwa kofela longongo ya pama, ka ca lelukile oku pandeka onaviyu. Pole, kesulilo va sanga ocimalẽho ku kapiwa olonjundo vocifuka cimue citito citava okuti vocikanjo cimue, osimbu ka va pitĩlile kohulo yokalunga oku endela konano. Va kalako otembo yiñami? Luka wa popia okuti, pa pitile ale “oloneke vialua,” pole, ekalo liotembo ndomo ci likuata lokalendaliu, ka lia va kuatisile. Kosãi Yenyenye Linene ale ya Mbalavipembe, oku linga ungende wo vokalunga ca kokele ohele yalua. —Ovil. 27:8, 9.

11. Onumbi yipi Paulu a eca ku vana va kala vonaviyu, pole, onjila yipi ya nõliwapo?

¹¹ Olongende vimue citava okuti via pinga ku Paulu ovisimĩlo viaye omo okuti wa lingaile ungende lonaviyu Vokalunga ko Mediterraneo. Eye wa popia okuti ka ca sungulukile onaviyu oku amamako lungende. Nda va ci linga, nda wa kala “wohali lepese lialua” kuenda citava okuti nda va pumbavo ovimuenyo. Pole, ukuakuendisa la muẽle anaviyu, va yonguile oku amamako lungende momo pamue va sima okuti, va sukilile oku sanga lonjanga yalua ocitumãlo cimue ca koka. Ovo va vetiya Juliu, kuenje omanu valua va simĩle okuti va sukilile oku seteka oku pitĩla ko Foinike okuti etapu limue lia kala naito kovaso yohulo yokalunga. Citava okuti etapu liaco lia kala ocitumãlo cimue cinene, hailio lia velelepo oku pitilako okuenye. Eci kua pita ofela yimue ya tulumũha yina ya tunda kombuelo ya kala ndu okuti ka yi lingi cimue, ya teya onaviyu. —Ovil. 27:10-13.

12. Ovitangi vipi via pita lonaviyu noke lioku sia o Kurete kuenda vakuanaviyu va seteka ndati oku yuvula ocilunga?

¹² Pole, kua molẽha ocitangi cikuavo cokuti: “kueya ehunguhungu linene liofela” ya tunda konano. Votembo yimue ovo va sanga eteyuilo konyima yo ‘yokacifuka ka tukuiwa Kaluda’ ka sangiwa ocinãla ci soka 65 kolokilometulu locitumãlo ci tukuiwa Etapu Liwa. Pole, onaviyu handi ya kala kohele yoku ambatiwa kombuelo toke eci yi litusola veseke lialua ocipepi lo Afrika. Omo liesakalalo lioku ci yuvula, vakuanaviyu va  lowisa okawato ka kala oku kokiwa lonaviyu. Eci ca kisika alikolisilo alua, momo citava okuti vokawato kaco, mueyukile ovava alua. Kuenje ovo va likolisilako oku pamisa osi yonaviyu, poku yi kuta lovikolo ale lalienge oco avaya ka a ka litepe tepe. Noke va lowisa ovimalẽho ndeci, onanga yinene kuenje va linga cosi oco onaviyu yamameko oku endela kuna ku kasi oku tundilila ofela loku pita vehunguhungu. Sokolola ndomo ocitangi eci ca kokele usumba! Ndaño lalikolisilo aco, ka ca tẽliwile, momo onaviyu yamamako oku ‘tuñunyiwa lehunguhungu liofela.’ Keteke liatatu, ovo va imba ovimalẽho vionaviyu vokalunga loku sima okuti, pamue va telela kilu liovava. —Ovil. 27:14-19.

13. Citava okuti lipi lia kala ekalo liomanu vonaviyu mua endela Paulu vokuenda kuehunguhungu?

¹³ Omanu va kala vonaviyu citava okuti va kuata usumba walua. Pole, Paulu lakamba vaye va kuatele ekolelo. Momo Ñala wa likuminyile ku Paulu okuti eye wa laikele oku eca uvangi ko Roma. (Ovil. 19:21; 23:11) Ungelo umue wa laikele oku tõlisa ohuminyo yaco noke. Pole, vokuenda kuolosemana vivali, luteke kuenda lutanya, ehunguhungu liamamako. Omo liombela yamamako kuenda alende alua a sitika ekumbi lolombungululu, ukuakuendisa ka kũlĩhĩle ndomo a limbuka ocitumãlo va kala, ale koku onaviyu ya kala oku endela. Lomue wa sokoluile oku lia. Ndamupi omunu umue a ponduile oku sokolola oku lia omo liombambi, ombela, lutima uselula kuenda usumba?

14, 15. (a) Paulu poku vangula lomanu va kala vonaviyu, momo lie a tukuila elungulo a va ĩhile tete? (b) Nye tu lilongisila kesapulo lielavoko Paulu a pitiya komanu vaco?

¹⁴ Paulu wa talama pokati kavo. Wa tukula elungulo a ecele tete, pole, ka ci lingile ndu a popia okuti, ‘ame nda ku lunguli.’ Pole, wa ci popela oco a lekise okuti ovitangi va kala oku liyaka lavio uvangi wokuti, ci kuete esilivilo oku kapako olondaka viaye. Noke wa popia hati: “Cilo, ndu peyi siti kuati utõi, momo lomue pokati kene o ka fa, pole, onaviyu lika yi ka nyolẽha.” (Ovil. 27:21, 22) Citava okuti, olondaka evi via sanjuisa calua omanu va kalamo! Citava okuti Paulu wa sanjukilevo calua omo Yehova a ecele kokuaye esapulo lielavoko oco a li pitiye komanu. Ci kuete esilivilo oku ivaluka okuti, Yehova wa kapako omuenyo womunu lomunu. Omanu vosi kokuaye va kuete esilivilo. Upostolo Petulu wa soneha ndoco: “Yehova . . . ka yongola okuti umue o nyõliwa, puãi, o yongola okuti vosi va likekembela.” (2 Pet. 3:9) Omo liaco, ci kuete esilivilo oku likolisilako oku pitiya esapulo lielavoko liatiamẽla ku Yehova ketendelo liomanu tu pondola oku sanga. Ovimuenyo viomanu, vi kasi kohele.

¹⁵ Paulu wa ecele uvangi komanu valua va kala vonaviyu watiamẽla ‘kelavoko liohuminyo Suku a lingile.’ (Ovil. 26:6; Va Kol. 1:5) Cilo, omo liohele yalua yoku vomba, Paulu wa ponduile oku eca kokuavo esunga lioku kuata elavoko lioku popeliwa lonjanga yalua. Eye wa popia hati:  “Kuteke wa pita ungelo umue wa Suku una ndi fendela . . . wa talama ponele yange, kuenje wa popia hati: ‘Ku ka yokoke a Paulu. O ka talama kovaso a Kaisare kuenda tala! Suku wa ku ĩha vosi va endela kumue love vonaviyu.’” Paulu wa va lembeleka poku va sapuila hati: “Omo liaco, kuati utõi ene alume, momo nda kolela Suku okuti, ci ka lingiwa ndeci va ndi sapuila. Kuenje tu sukila oku imbiwa kocifuka cimue.” (Ovil. 27:23-26)

16, 17. (a) Vepuluvi lipi Paulu a likutilila kuenda onima yipi yeyililako poku ci linga? (b) Olondaka Paulu a popele via tẽlisiwa ndati?

¹⁶ Noke lioku pita olosemana vivali lusumba, vepuluvi onaviyu ya kala oku sindiwa lofela vocinãla ci soka 870 kolokilometulu, vakuakuendisa va fetika oku sima okuti, onaviyu ya kala oku amela ocipepi longongo momo va yeva okuti akimba a kala oku veta veta kohulo. Oku upisa konyima yonaviyu, ovo va fetika oku imba olonjundo vokalunga, oco vi tateke onaviyu oku ambatiwa lofela okuti, onyima yaco yamamako oku tiamisiwila kongongo ya kolapo nda ekalo lia ecelele oku pandeka onaviyu kohulo yokalunga. Vepuluvi eli, ovo va seteka oku tila vonaviyu, pole, va  tatekiwa lasualali eci Paulu a popia hati: “Vu popeliwa lika nda omanu ava va siala vonaviyu.” Omo okuti cilo akimba a tepuluka Paulu wa vetiya vosi oco va lie loku va kolisa vali okuti, va laikele oku yovuiwa. Kuenje Paulu “wa eca olopandu ku Suku kovaso ya vosi.” (Ovil. 27:31, 35) Poku linga ohutililo yaco yolopandu, Paulu wa sia ongangu ku Luka, ku Aristarko kuenda Kakristão vo koloneke vilo. Olohutililo o lingila powiñi via siata hẽ oku pamisa loku lembeleka vakuene?

¹⁷ Noke liohutililo ya Paulu, “vosi va kuata utõi kuenda va fetikavo oku lia.” (Ovil. 27:36) Kuenje ocilemo vonaviyu ca tepuluka momo va imba ovina vimue vokalunga loku ecelela okuti, onepa yo kosi yonaviyu ka yendi calua kosi yovava poku amela kohulo yokalunga. Eci kua ca, vakuakuendisa va teta olonjundo kuenda va kutulula ovipando via kala konyima yonaviyu oco ci leluise oku ñuala kuonaviyu, osimbu vakuakuendisa va seteka oku yi sakisa ocipepi lohulo. Poku ci linga, onepa yo kovaso yonaviyu ya sakatela, citava okuti veseke ale volonata kuenje onyima yonaviyu ya fetika oku tetoka omo liongusu yalua yakimba okalunga. Asualali vamue va yonguile oku ponda olomandekua viosi oco ka vi ka tile, pole, Juliu wa va tateka. Eye wa vetiya vosi oku liteva ale oku telela kilu liovava oco va pitĩle kohulo yokalunga. Olondaka Paulu a popele, via tẽlisiwa. Ci soka 276 komanu va puluka. Ocili okuti, “vosi va pitĩla kongongo lomuenyo.” Pole, pi ovo va kala? —Ovil. 27:44.

18-20. Omanu vo ko Melita va lekisa ndati “ohenda yalua” kuenda ocikomo cipi Suku a linga pocakati ca Paulu?

¹⁸ Vana va puluka, va kala vocifuka co Melita kombuelo yo Sisilia. (Tala okakasia, “ O Melita ya Kala pi?”) Omanu va kala vocifuka caco okuti va vanguile elimi likuavo, va lekisa “ohenda yalua” kokuavo. (Ovil. 28:2) Ovo va siakãla ociyokola cimue oco ci kuatise ovingendeleyi via yulile haivio via kala oku luluma omo liombambi. Ondalu ya va kuatisa oku yotela, ndaño lombambi kuenda ombela. Ca ecelelavo okuti ku lingiwa ocikomo cimue.

 ¹⁹ Oco ci kuatise vosi, Paulu wongolola olohũi vimue, loku vi kapa vondalu. Poku ci linga, onyõha yimue yi kuete owule, ya molẽha kuenda yo lumana loku kakatela keka liaye. Va Melita va simĩle okuti, ca kala ekangiso limue lia tunda ku Suku. a

²⁰ Omanu vo vocifuka caco va mola Paulu oku lumaniwa lonyõha, va simĩle okuti, “o lenda.” Ndomo ca lekisiwa lelivulu limue, ondaka kelimi liatete yi sangiwa palo, yi tiamisiwila “kupange wa vakuakusakula.” Ka ci tu komõhisa nda ondaka eyi yeya vovisimĩlo via “Luka ndotolo o soliwe.” (Ovil. 28:6; Va Kol. 4:14) Ndaño ndoco, Paulu poku takumũla eka liaye, wa inasi onyõha kuenje ka yo lingile lacimue.

21. (a) Olondaka vipi via suapo vi sangiwa vonepa eyi yulandu wa Luka? (b) Ovikomo vipi Paulu a linga kuenda ca vetiya omanu vo ko Melita oku linga nye?

²¹ Ohuasi yimue ya kuatele ovisenge vialua yi tukuiwa Popiliu, ya kalavo vocikanjo caco. Citava okuti eye wa kala ombiali ya velapo yo Roma vo Melita. Luka wo tukula okuti ulume “wa velapo vocifuka,” loku tukula onduko yimuamue ya sangiwa kovina vivali via sonehiwa vio Melita. Eye wa yekisa Paulu lakamba vaye vokuenda kuoloneke vitatu konjo yaye. Pole, isia ya Popiliu wa kala oku vela. Onjanja eyi, Luka wa lombolola vali lonjila ya suapo ekalo liomunu wa kala oku vela. Eye wa soneha okuti ulume waco, wa kala oku “vela ombambi kuenda ocipulukãlo,” poku tukula olondaka violondotolo lonjila ya suapo, oco a lombolole uvei. Paulu wa likutilila loku kapa ovaka aye kulume waco kuenje wa sakuiwa. Omo liocikomo eci ca sanjuisa calua omanu, valua va nena olombei vikuavo oco vi sakuiwe. Ovo va nenavo olombanjaile oco vi kuatise Paulu lakamba vaye. —Ovil. 28:7-10.

22. (a) Ulongisi umue wo Kosikola ya Velapo, wa pandiya ndati ulandu wa Luka watiamẽla kungende wo ko Roma? (b) Nye tu ka kũlĩhĩsa vocipama ci kuãimo?

²² Ovina via pita konepa eyi yungende wa Paulu tua konomuisa cilo, via koleliwa kuenda via suapo. Ulongisi umue wo Kosikola ya Velapo wa popia hati: “Ulandu wa Luka . . . umue pokati kovolandu a suapo a lomboluiwa Vembimbiliya liosi. Ovina via lomboluiwa viatiamẽla kovongende a lingiwa vokalunga kocita catete, via suapo kuenda elomboluilo liekalo lio Mediterraneo kutakelo, via suapo calua” okuti, ulandu waco soketi wa kunamẽlele vovina via sonehiwa vokalivulu kamue keteke leteke. Citava okuti Luka eye wa soneha ovolandu aco osimbu a kala oku linga ungende lupostolo. Lonjila eyi, onepa ya kuamamo yungende, yo kuatisavo oku soneha ovina vialua. Nye ca laikele oku pita la Paulu kumue lakamba vaye eci va ka pitĩla ko Roma? Tu ka ci kũlĩhĩsa.