1. Ekolelo lipi Paulu lakamba vaye va kuete kuenda momo lie?

 TU KASI kunyamo 59 K.K., onaviyu yimue okuti onanga yo kovaso yi kuete oviluvialuvia “Viomãla va Sewusi,” citava okuti onaviyu yimue yinene yoku ambatela olomema yi tunda vocifuka co Melita ko Mediterraneo toke ko Italia. Vonaviyu yaco mu endela upostolo Paulu okuti omandekua yi kasi oku laviwa lakamba vaye Akristão okuti, Luka kuenda Aristarko. (Ovil. 27:2) Ca litepa la vakuanaviyu ceci okuti, akundi vaco ka va sandi eteyuilo komãla vosuku yo Helasi Sewusi okuti olonjamba Kastore kuenda Polux. (Ovil. 28:11) Pole, Paulu lakamba vaye, va fendela Yehova o Suku yina ya situluila ku Paulu okuti wa laikele oku eca uvangi wocili ko Roma loku talama kovaso ya Kaisare. —Ovil. 23:11; 27:24.

2, 3. Onaviyu ya endela Paulu, ya pita pi kuenda helie wa kuatisa Paulu vungende waye wosi?

² Noke lioloneke vitatu, eci va talama vo Surakuso olupale lumue lua posoka luo Sisilia okuti oku velapo kualio ku panda oku lisoka lo Atenai kuenda o Roma, onaviyu ya enda ko Regio konele yombuelo yohulo yo Italia. Kuenje lekuatiso liofela yi tunda kombuelo, onaviyu ya enda eci ci soka 320 kolokilometulu toke ketapu lio Italia lio Puteoli, (ocipepi loku ku sangiwa o Napolis koloneke vilo) okuti, ya enda lonjanga yalua loku pitĩla ketapu keteke liavali. —Ovil. 28:12, 13.

³ Paulu cilo, o kasi konepa ya sulako yungende waye ko Roma, kuna a ka talama kovaso ya Mbiali Nero. Vokuenda kungende waye wosi, “Suku yelembeleko liosi,” wa siata oku kala la Paulu. (2 Va Kor. 1:3) Ndomo tu ka ci konomuisa, ekuatiso liaco ka lia tepulukile ndaño muẽle Paulu, ka pumbile ombili yoku kala omisionaliu.

4, 5. (a) Paulu lakamba vaye va tambuiwa ndati ko Puteoli kuenda momo lie va ecela elianjo lialua ku Paulu? (b) Akristão vana va kasi volokayike, va pondola oku kuatisiwa ndati omo liovituwa viavo viwa?

⁴ Ko Puteoli Paulu lakamba vaye, va ‘sangako vamanji kuenda va  va pinga oco va kale lavo oloneke epanduvali.’ (Ovil. 28:14) Akristão vaco va lekisa ongangu yiwa yoku yekisa akombe! Tua kolela okuti vamanji vaco, omo liocituwa cavo coku yekisa akombe, va sumũlũisiwa calua okuti, evetiyo va tambula ku Paulu kuenda kakamba vaye li sule. Pole, momo lie va ecela elianjo lialua komandekua ya kala oku laviwa? Citava okuti ovituwa viwa upostolo a lekisa, via vetiya olondavululi vio ko Roma oku u kolela.

⁵ Cimuamue haico koloneke vilo okuti, afendeli va Yehova va kasi volokayike olonjanja vialua va tambula elianjo kuenda ovikele omo lioku lekisa ovituwa Viakristão. Ndeci ko Romenia, ulume umue wa tambula ekangiso lioku kala vokayike 75 kanyamo omo lioku nyana, wa fetika oku lilongisa Ondaka ya Suku kuenje wa linga apongoloko kekalo liomuenyo waye. Omo liekalo liaye, asongui volokayike vo wĩha ocikele coku landa ovina vi sukiliwa vokayike, muna mua kongelele oku enda volupale okuti ka laviwa. Handi vali, ocina ca velapo ceci okuti, ovilinga vietu viwa vieca esivayo ku Yehova. —1 Pet. 2:12.

6, 7. Vamanji ko Roma va lekisa ndati ocisola ci komõhisa?

⁶ Oku tunda vo Puteoli, Paulu lakamba vaye citava okuti, va linga ungende woku endela posi ci soka 50 kolokilometulu toke volupale luo Kapua muna va pita Vonjila yo Apiu etapalo lienda ko Roma. Oku upisa vetapalo liaco lia kemãla okuti lia kanduiwa lovawe anene, ca tavele oku mola olonepa vimue via posoka vio vokati ko Italia lovina vimue vio Vokalunga ko Mediterraneo. Etapalo liaco, lia pitile pokati kovisave via kala eci ci soka 60 kolokilometulu  lo Roma kuenda mua sangiwile Ocitanda co Apiu. Luka wa soneha okuti, eci vamanji ko Roma “va yeva ovina viatiamẽla kokuetu,” vamue veya toke Pocitanda co Apiu osimbu okuti vakuavo va kala oku kevelela Polonjo Vitatu okuti, ocitumãlo cimue olongende via endaile oku puyukila ocinãla ci soka 50 kolokilometulu lo Roma. Ocili okuti, ocisola cimue ci komõhisa! —Ovil. 28:15.

⁷ Ocitanda co Apiu, ka ca kaile ocitumãlo cimue ca koka komanu vana va kava noke lioku linga ungende umue wa tĩla. Usonehi u Roma Horacio wa soneha okuti, Vocitanda caco “mueyukile vakualonaviyu kuenda va muẽle viovitumãlo viaco va kala vakuamanya.” Eye wa soneha okuti, “ovava o pocitumãlo caco, a vĩhile calua.” Eye ka tavelevo oku lila kocitumãlo caco! Ndaño lovitangi viaco, pole, vamanji va tunda ko Roma, va kevelela lesanju Paulu la vana va kala laye oku u sindikila konepa ya sulako yungende waye.

8. Momo lie Paulu a panduila Suku poku “mola” vamanji?

⁸ Ulandu u lekisa okuti: “Eci Paulu a va mola, wa pandula Suku kuenda wa kuata utõi.” (Ovil. 28:15) Eci Paulu a mola vamanji vaco vakuacisola, citava okuti wa kũlĩhĩle vamue pokati kavo, kuenje wa pamisiwa kuenda wa kuata esanju lialua. Momo lie Paulu a panduila Suku? Eye wa kũlĩhĩle okuti, ocisola cocili ci panga onepa kepako liespiritu. (Va Gal. 5:22) Koloneke vilo, espiritu sandu li vetiyavo Akristão oco va likolisileko lutima wosi oku kuatisa vakuavo kuenda oku va lembeleka eci va sukila. —1 Va Tes. 5:11, 14.

9. Tu lekisa ndati ocituwa ndeci ca vamanji va lisanga la Paulu?

⁹ Ocili okuti espiritu sandu li vetiya vamanji oku lekisa ocituwa coku yekisa vamanji vakuakunyula akongelo, olomisionaliu kuenda vakuavo va kasi kupange wotembo yosi. Momo valua pokati kavo va linga alikolisilo alua, oco va kuatise kupange wa Yehova. Lipula ndoco: ‘Anga hẽ ndi pondola oku kuatisa manji o nyula akongelo lukãi waye nda ohueli, vosemana yepasu poku va yekisa? Ndi pondola hẽ oku sokiya oku talavaya lavo kupange woku kunda?’ Poku ci linga citava okuti o ka tambula asumũlũho alua. Ndeci, sokolola esanju vamanji ko Roma va kuata poku yeva Paulu lakamba vaye oku lombolola ovolandu a pamisa va li pita lao. —Ovil. 15:3, 4.

10. Ekalo lipi upostolo Paulu a kuata ko Roma kuenda nye a linga noke lioku pitĩla kuaye?

¹⁰ Eci ocimunga colongende ca pitĩla vo Roma, “va ecelela okuti Paulu o kala lesualali limue oku u lava.” (Ovil. 28:16) Olonjanja  vialua, vana va enda oku kapiwa vokayike ko konjo va siatele oku kutiwa lelienge kesualali oco ka va ka tile. Ndaño Paulu wa kutiwile kondavululi yimue, handi wa kala ukundi wolondaka viwa Viusoma kuenda elienge ka lio tatekele oku vangula. Omo liaco, noke lioku puyuka lika oloneke vitatu tunde eci a pitĩla kungende waye, eye wa kovonga alume va kemãla va Yudea va kala ko Roma, oco a li lekise kokuavo loku va ĩha uvangi.

11, 12. Paulu poku vangula la va Yudea vo ko Roma wa seteka ndati oku imũla olonepele via kala pokati kavo?

¹¹ Paulu wa popia hati: “Ene a vamanji, ndaño okuti sia lingile cimue cĩvi komanu, ale koviholo via vakukululu yetu, nda linga omandekua tunde ko Yerusalãi toke eci nda eciwa peka lia va Roma. Kuenje noke yoku linga ekonomuiso limue, ovo va yonguile oku ngeca, momo ka va ndi sangele leko lia sesamẽla oku fa. Pole, eci va Yudea va patãla, nda kisikiwa oku pinga ku Kaisare oco a kũlĩhe ocitangi cange, pole, sia ci lingilile omo ñuete cimue coku pindika ofeka yange.” —Ovil. 28:17-19.

¹² Paulu poku vangula la va Yudea vaco loku va tukula okuti “vamanji,” eye wa seteka oku tumbika efetikilo liombangulo yaye oco a va vetiye loku imũla olonepele viosi via kala pokati kavo. (1 Va Kor.  9:20) Eye wa lekisavo okuti ka kaile ko Roma oco a pise va Yudea, pole, weya oku pinga ku Kaisare oco a kũlĩhe ocitangi caye. Momo va Yudea va kala ko Roma ka va kũlĩhĩle epingilo Paulu a linga. (Ovil. 28:21) Momo lie va Yudea va kala ko Yudea ka va sapuilileko va Yudea va kala ko Roma? Elivulu limue li popia hati: “Vonaviyu mua endela Paulu, citava okuti oyo ya pitĩla tete ko Italia noke liokuenye kuenda nda ka ca tẽliwile okuti olonumiwa violombiali via va Yudea ko Yerusalãi, ale muẽle ukanda umue watiamẽla kocitangi caco u pitĩla tete.”

13, 14. Paulu wa lekisa ndati esapulo Liusoma kuenda tu setukula ndati ongangu yaye?

¹³ Kuenje Paulu wa lekisa esapulo Liusoma lonjila yimue ya ponduile oku vetiya onjongole yolonjeveleli viaye va Yudea. Eye wa popia hati: “Eli olio esunga lieci ndo pañinyili oco ndu moli, loku vangula lene okuti, mekonda lielavoko lia va Isareli, nda kutiwa lalienge a-a.” (Ovil. 28:20) Ocili okuti, elavoko liaco lia kuata elitokeko la Mesiya kuenda Usoma waye ndomo ca enda oku sandekiwa lekongelo Liakristão. Akulu va Yudea va tambulula vati: “Tu yongola oku yeva ovisimĩlo viove, momo catiamẽla kocisoko caco, tua kũlĩha okuti, kolonepa viosi va ci patãla.” —Ovil. 28:22.

¹⁴ Nda tu kuete epuluvi lioku kunda olondaka viwa, tu setukuli Paulu poku vangula ovina vi vetiya oku sokolola, ale oku linga apulilo a vetiya onjongole yolonjeveleli vietu. Valivulu Raciocínios à Base das Escrituras, Kuatisiwa Losikola Yupange Wakristão kuenda Litumbika Koku Tanga Kuenda Koku Longisa, mu sangiwa olonumbi vialua viwa vi tu kuatisa. O kasi hẽ oku talavaya ciwa lalivulu aco?

15. Atosi api akuãla a situluiwa kupange woku kunda wa Paulu?

¹⁵ Keteke lia sokiyiwile, va Yudea “valua veya” toke pocitumãlo Paulu a kapiwile vokayike. Kuenje Paulu wa fetika oku “eca uvangi wosi watiamẽla Kusoma wa Suku, loku seteka oku va tavisa ku Yesu poku tukula Ocihandeleko ca Mose kuenda Kovaprofeto, tunde omẽle toke koñolosi.” (Ovil. 28:23) Kupange wa Paulu woku kunda kua situluiwa atosi akuãla. Liatete, eye wa tiamisila utima Kusoma wa Suku. Liavali, wa seteka oku tavisa olonjeveleli viaye lonjila yimue yi vetiya. Liatatu, eye wa va longisa pocakati Covisonehua. Liakuãla, eye wa lieca lutima wosi poku eca uvangi “tunde omẽle toke koñolosi.” Ocili okuti, wa tu sila ongangu yiwa! Yipi ya kala onima yuvangi  waco? “Omanu vamue va fetika oku tava, pole, vakuavo ka va tavele. Luka wa popia hati, omanu va lipatãla pokati kuenje “va fetika oku tunda.” —Ovil. 28:24, 25a.

16-18. Momo lie Paulu ka komõhele locituwa cĩvi va Yudea vo ko Roma va lekisa kuenda tu liyeva ndati nda esapulo tu kunda ka li taviwa?

¹⁶ Ocituwa caco ka ca komõhisile Paulu, momo ca likuatele leci ocitumasuku Cembimbiliya ca popele kuenda eye wa muile ale ocituwa caco tete. (Ovil. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Omo liaco, komanu vana ka va tavele kesapulo, osimbu va kala oku tunda, Paulu wa va sapuila hati: “Espiritu sandu lia sapuila vakukululu yene pocakati cuprofeto Isaya, hati: ‘Kuende komanu ava kuenda va sapuila siti: “Oku yeva vu ka yeva, pole, ka vu kuata elomboloko, oku vanja vu ka vanja, pole, ka vu ci limbuka. Momo utima womanu ava wa tindila.”’” (Ovil. 28:25b-27) Ondaka kelimi liatete ya pongoluiwa okuti “oku tindila,” yi lomboloka utima wa “lẽla” okuti u tateka esapulo Liusoma oku iñila vokati kawo. (Ovil. 28:27) Eci ocina cimue ci sumuisa!

¹⁷ Poku malusula, Paulu wa popia okuti, ca litepa lolonjeveleli viaye va Yudea ceci okuti, ‘vakualofeka va ka yeva muẽle.’ (Ovil. 28:28; Osa. 67:2; Isa. 11:10) Ocili okuti, upostolo wa kũlĩhĩle eci a kala oku vangula momo wa muile valua vakualofeka oku tava kesapulo Liusoma! —Ovil. 13:48; 14:27.

¹⁸ Ndeci Paulu a linga, ka tu sukila oku kuatela ocikumbiti omanu omo va likala olondaka viwa. Momo tua kũlĩha okuti, valua ka va ka sanga onjila yi tuala komuenyo. (Mat. 7:13, 14) Pole, nda omanu vakuotima wa sunguluka va nõlapo oku kuama efendelo liocili, tu sukila oku sanjuka loku va tambula ciwa. —Luka 15:7.

19. Nye Paulu a linga osimbu a kala vokayike ko konjo?

¹⁹ Luka o malusula ulandu waye lesanju lialua poku popia hati: “[Paulu] wamamako oku kala vonjo a fetela anyamo avali kuenje wa enda oku tambula locisola vosi veya kokuaye, wa va kundila Usoma wa Suku loku va longisa ovina viatiamẽla ku Ñala Yesu Kristu lutõi walua okuti, lomue wo tateka.” (Ovil. 28:30, 31) Eyi ongangu yimue yiwa yoku yekisa, yekolelo kuenda yoku lekisa ombili!

20, 21. Lombolola ndomo upange woku kunda wa Paulu ko Roma wa kuatisa vakuavo.

²⁰ Umue pokati komanu wa tambula Paulu lesanju lialua, ulume umue o tukuiwa Onesimo upika una wa tila ko Kolosai. Paulu  wa kuatisa Onesimo oku linga Ukristão kuenje Onesimo wa linga ‘manji wa koleliwa haeye o soliwe’ la Paulu. Paulu wo tukula okuti, ‘omõlange una okuti, nda linga isiaye.’ (Va Kol. 4:9; File. 10-12) Citava okuti Onesimo wa sanjuisa calua Paulu! a

²¹ Vakuavo va kuatisiwavo longangu yiwa ya Paulu. Ku va Filipoi eye wa soneha ndoco: “Ovina via pita lame via siata oku kuatisa oku sandula olondaka viwa, momo olondavululi via soma yo Roma kuenda omanu vosi vakuavo va yeva okuti ndumandekua omo lia Kristu. Kuenje cilo vamanji valua vu Ñala va kolela omo lialienge a ndi kuta kuenda ovo va kasi oku lekisa vali utõi wosi woku vangula ondaka ya Suku okuti, ka va kuete usumba.” —Va Fil. 1:12-14.

22. Paulu wa talavaya ndati ciwa lotembo yaye osimbu a kala vokayike ko Roma?

²² Paulu osimbu a kala vokayike ko Roma, wa talavaya ciwa lotembo poku soneha ovikanda vi kuete esilivilo okuti koloneke vilo, vi panga onepa Kovisonehua vio Helasi. b Ovikanda viaco, via kuatisa Akristão vo kocita catete vina via tiamisiwilile kokuavo. Tu kuatisiwavo lovikanda via Paulu, momo alungulo a sonehiwamo a tu kuatisa calua koloneke vilo ndeci kotembo via sonehiwa. —2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Ndeci Paulu a linga, Akristão valua koloneke vilo va siata oku lekisa ndati ovituwa via sunguluka ndaño va kapiwa vokayike lekambo liesunga?

²³ Otembo eye a yovuiwa vokayike okuti ka ya tukuiwile velivulu Liovilinga, Paulu wa kala ale vokayike ci soka anyamo akuãla okuti,  anyamo avali ko Kaisarea kuenda anyamo avali ko Roma. c (Ovil. 23:35; 24:27) Pole, eye wamamako lovisimĩlo via sunguluka poku linga ovina viosi via likuatele lepondolo liaye kupange wa Suku. Cimuamue haico okuti afendeli valua va Yehova koloneke vilo, ndaño va kapiwa vokayike lekambo liesunga omo liekolelo liavo, va kasi oku amamako lesanju kuenda oku kunda. Kũlĩhĩsa ulandu wa manji Adolfo wa kapiwa vokayike ko Espanya omo ka yonguile oku panga onepa kopulitika. Kesongo umue ukualohoka wo sapuila hati: “Ove wa tu komõhisa calua, tua lingisa okuti omuenyo wove vokayike u tĩla calua, pole, olonjanja viosi eci tu tĩlisa calua omuenyo wove, esanju liove li livokiya loku lekisa esumbilo poku sapela letu.”

²⁴ Vokuenda kuotembo ovo va kolelele calua manji Adolfo okuti, epito liohondo yaye yo vokayike lia kalaile upulule. Asualali va siatele oku enda vohondo yaye yokayike loku linga apulilo atiamẽla Kembimbiliya. Umue pokati kasualali wa enda oku iñila vohondo ya manji Adolfo oco a tange Embimbiliya osimbu manji Adolfo a kala ndondavululi. Lonjila eyi, omandekua oyo ya enda oku lava “esualali”! Ongangu eyi yiwa Yolombangi Via Yehova vakuekolelo, yi tu vetiya oku ‘kuata utõi oco tu kunde ondaka ya Suku okuti ka tu kuata usumba’ ndaño vekalo limue lia tĩla calua.

25, 26. Osimbu ka pa pitile 30 kanyamo, upostolo Paulu wa mola oku tẽlisiwa kuocitumasuku cipi ci komõhisa? Eci ci sokisiwa ndati lovina via siata oku pita koloneke vietu?

²⁵ Elivulu Liovilinga, li lombolola ovolandu a komõhisa atiamẽla Kakristão okuti va likolisilako calua oco va kunde olondaka viwa! Kuenje olio li malusula longangu yi pamisa ya Paulu yoku “kundila Usoma wa Suku” komanu vosi va enda oku u nyula eci a kala vokayike ko konjo. Kocipama catete tu tangako ocikundi Yesu a eca kolondonge viaye eci a vi sapuila hati: “Eci espiritu sandu liya kokuene vu ka tambula unene, vu ka linga olombangi viange vo Yerusalãi, vo Yudea yosi kuenda vo Samaria toke kasulilo o kilu lieve.” (Ovil. 1:8) Osimbu ka pa pitile 30 kanyamo, esapulo Liusoma lia kala ale oku “kundiwila komanu vosi va kasi vemẽhi lilu.” d (Va Kol. 1:23) Ocili okuti, owu uvangi wunene wespiritu lia Suku! —Sak. 4:6.

²⁶ Koloneke vilo, espiritu liaco lia siatavo oku eca unene kovisupe violombuavekua kuenda ‘kolomeme vikuavo’ oco vamameko oku “eca uvangi wosi watiamẽla Kusoma wa Suku” kueci ci pitahãla 240 kolofeka! (Yoa. 10:16; Ovil. 28:23) Ove hẽ o kasi oku likolisilako oku linga cosi o tẽla kupange waco?