1-3. (a) Momo lie upostolo Paulu a temelele calua eci a pitĩla vo Atenai? (b) Nye tu lilongisa poku kũlĩhĩsa ulandu wa Paulu?

 PAULU wa tema calua. Eye o kasi vo Atenai ko Helasi ombala mua longisila olonoño ndeci, Sócrates, Platão kuenda Aristóteles. O Atenai olupale lumue okuti, omanu vaco vakuetavo. Kolonepa viosi ndeci volonembele, povitanda kuenda volokololo, Paulu o mola oviteka vialua, momo va Atenai va fendela olosuku vialua. Paulu wa kũlĩha ndomo Yehova o Suku yocili ya tenda oviteka. (Etu. 20:4, 5) Upostolo waco ukuekolelo, o kuetevo ocisimĩlo ndeci ca Yehova okuti, wa suvuka oviteka!

² Ovina Paulu a mola poku iñila pocitanda ca velapo, viu temisa calua. Eye o mola ulala woviñumañuma pevindi lio konele yonano yocitanda, ocipepi lombundi ya velapo, pa sangiwa etendelo lialua lioviteka via suku Hermes. Pocitanda peyuka atambo. Upostolo waco ukuambili, o ka kundila ndati volupale mueyuka lefendelo lioviteka? Anga hẽ eye o ka likandangiya kesuvu a kuetele oviteka kuenje o ka lekisa esumbilo loku sanga cimue a ka vangula oco a vetiye olonjeveleli viaye? O ka tẽla hẽ oku kuatisa omunu umue oku sanda Suku yocili loku u sanga?

³ Ohundo Paulu a lingila alume va loñoloha vo ko Atenai ndomo ca sonehiwa Kovilinga 17:22-31, ongangu yimue yoku loñoloha, yoku lekisa utate kuenda yolondunge. Poku kũlĩhĩsa ulandu wa Paulu, tu lilongisa ndomo tu popia ovina vi vetiya olonjeveleli vietu loku vi kuatisa oku sokolola kesapulo.

4, 5. Vo Atenai, pi Paulu a kundila kuenda omanu vapi va kalapo?

⁴ Paulu wa nyula o Atenai kunyamo 50 K.K., vokuenda kungende waye wavali wumisionaliu. a Osimbu Paulu a kevelela Sila, la Timoteo va kala oku tunda ko Berea, wa “fetika oku sapela la va Yudea va kala  vosunangonga,” ndeci ca kala ocituwa caye. Eye wa sangavo ocikanjo cimue a ponduile oku sapela lomanu vo ko Atenai ka va kaile va Yudea okuti, “pocitanda.” (Ovil. 17:17) Ocitanda caco ca kala konano yo Akropoli, ca kuata eci ci panda 250 kolometulu vusõvi kuenda 200 kolometulu vupati. Pocitanda caco ka pa endaile lika oku lingiwa olomĩlu; kuenda oco ca velelepo volupale. Elivulu limue li popia okuti, ocitumãlo caco ca kala “ombala yolomĩlu, yopulitika kuenda yovihilahila violupale.” Va Atenai va solele calua oku liongoluilapo, oco va sapele ovina viatiamẽla kovilongua violuali.

⁵ Nda ka ca lelukile ku Paulu oku kuatisa omanu vo pocitanda oku tava kesapulo. Pokati kavo pa kala va Epikuru, la va Stoiku va tiamẽlele kolosikola viovilongua okuti, va li suvukile. b Va Epikuru va tavele okuti, omuenyo wa tukuluka ño. Ocisimĩlo cavo ca teta onimbu catiamẽla komuenyo ca lekisile ndoco: “Ka kuli esunga lioku kuatela Suku usumba; Kolofa, ka kuli evalo; Ocina ciwa ci tẽlisiwa; Ocina cĩvi, oku pandikisa laco.” Va Stoiku va tiamisilile calua utima kesunga kuenda konjila ndomo ovina vi lingiwa, pole, ka va tavele okuti Suku Omunu umue. Ci kaile va Epikuru, ale va Stoiku, ka va tavele kepinduko ndomo olondonge via Kristu via enda oku longisa. Ocili okuti, alongiso viovimunga evi vivali, via litepele calua lalongiso ocili Akristão vocili ana Paulu a siatele oku kunda.

6, 7. Omanu vamue vakuavilongua viesanda va lekisa ocituwa cipi kelongiso lia Paulu? Ocituwa cipi okuti cimuamue comanu tua siata oku sanga kupange woku kunda koloneke vilo?

⁶ Vakuavilongua va Helasi, va lekisa ocituwa cipi kalongiso a Paulu? Vamue va tukula ondaka yi lomboloka “emamõhe,” ale “ukuakunõla olombuto” oco va yi tiamisile kokuaye. (Ovil. 17:18) Catiamẽla kondaka eyi yo Helasi, onoño yimue ya popia hati: “Ondaka yatete ya tiamisiwilile kokanjila kamue ka enda oku nõla olombuto. Noke yeya oku tiamisiwila komanu va enda oku nõla pocitanda ovisupe viokulia, lovina vikuavo ka vi kuete esilivilo. Noke yeya oku tiamisiwila kelimi liocindekaise komanu va enda oku sanda olonumbi, oco va vi pitulule ndaño ka va kuatele elomboloko liavio.” Volondaka vikuavo, alume vaco va loñolohele, va kala oku popia okuti, Paulu wa kala eveke, o pitulula lika olondaka viomanu vakuavo. Pole, ndomo tu ka ci konomuisa, Paulu ka ecelele okuti olonduko viaco viesepu viu sumuisa.

⁷ Eci ca siatavo oku pita koloneke vilo. Etu Tulombangi Via Yehova, tua siatavo oku tukuiwa lolonduko viesepu omo lialongiso etu a kunamẽla Vembimbiliya. Ndeci, alongisi vamue va siata oku longisa okuti, elongiso liovina via tukuluka ño liocili kuenda vamamako oku  popia okuti, omunu wosi wa loñoloha, o tava kelongiso liaco. Volondaka vikuavo, kokuavo omanu vana ka va tava kelongiso liaco, va topa. Alume vaco va loñoloha, va yongola oku tu vetiya oku tava okuti, etu ‘tuakuakunõla olombuto’ omo lioku kunda eci Embimbiliya li popia, loku lekisa ovovangi viovina via lulikiwa. Ocili okuti, ka tu ecelela oku sumuisiwa locituwa caco. Pole, tu vangula lekolelo eci tu teyuila elongiso liokuti, omuenyo voluali, onima yupange Yululiki wa loñoloha okuti Yehova Suku.—Esit. 4:11.

8. (a) Ocituwa cipi vamue va lekisa kupange woku kunda wa Paulu? (b) Eci Embimbiliya li popia okuti Paulu wambatiwa ko Areopago, pamue ci lomboloka nye? (Tala etosi kemẽla 161.)

⁸ Omanu vakuavo va yevelela Paulu pocitanda, va lekisa ocituwa ca litepa. Va enda oku popia vati: “Eye mbi ukuakukunda olosuku viñi.” (Ovil. 17:18) Anga hẽ Paulu wa kala muẽle oku kunda catiamẽla kolosuku viokaliye ku va Atenai? Eci ca kala ocitangi cimue ca kãla, momo ca ivaluisa limue pokati kalundi lia lingiwa ku Socrates okuti, weya oku sombisiwa loku pisiwila olofa, ovita vianyamo a pita. Ka ci tu komõhisa oku kũlĩha okuti, Paulu wambatiwa ko Areopago oco a lombolole alongiso ana ka a kũlĩhĩwile la va Atenai. c Paulu nda wa teyuila ndati esapulo liaye kovaso yomanu ka va kuatele ukũlĩhĩso laumue Wovisonehua?

9-11. (a) Paulu wa sanda ndati oku tumbika ono yefetikilo liombangulo yaye? (b) Tu setukula ndati ongangu ya Paulu kupange woku kunda?

⁹ Ivaluka okuti, Paulu wa temele calua omo lioviteka viosi a muile. Pole, eye ka pisile lonjanga efendelo lioviteka, momo wa likandangiya calua. Lutate walua, Paulu wa sanda oku popia ovina vi vetiya olonjeveleli viaye. Eye wa fetika loku popia hati: “Ene alume vo Atenai, nda limbuka okuti kovina viosi, wa sumbili vali olosuku okuti, vakuene ci sule.” (Ovil. 17:22) Volondaka vikuavo, Paulu wa kala oku popia hati: ‘Nda limbuka okuti wakuetavo calua.’ Lonjila eyi, Paulu lolondunge wa va pandiya omo lioku sola ovina viespiritu. Eye wa limbukilevo okuti, omanu vamue va kala vupeke walongiso esanda, pamue va kuatele utima uwa. Momo Paulu wa kũlĩhĩle okuti, eye muẽle wa kalavo ‘vonumbi kuenda ka kuatele ekolelo.’ —1 Tim. 1:13.

¹⁰ Poku amisako lombangulo kociseveto a tumbikile, Paulu wa  tukula cimue a muile; uvangi u lekisa okuti va Atenai va kala calua vakuetavo, wa situluiwa pocakati cutala umue wa tumbikiwila “Ku Suku ka Kũlĩhĩwile.” Ndomo ca lekisiwa lelivulu limue, “va Helasi lomanu vakuavo, va siatele oku tumbikila ovotala ‘olosuku ka via kũlĩhĩwile’ omo liusumba wokuti, pamue va sumuisa osuku yimue ka ya kongeliwile vefendelo liavo.” Pocakati cutala waco, va Atenai va limbukile okuti, kua kala osuku yimue ovo ka va kũlĩhĩle. Paulu wa tukula uvangi wutala waco, ndono yefetikilo lioku kunda olondaka viwa. Eye wa lombolola ndoco: “Eci vu kasi oku fendela okuti ka wa ci kũlĩhĩli, oco ñasi oku vu kundili.” (Ovil. 17:23) Elomboluilo lia Paulu lia lingiwa lutate, halio lia kuatele unene walua. Eye ka kaile oku kunda catiamẽla kosuku yimue yokaliye, ale yiñi ndeci vamue vo lundila. Eye wa kala oku longisa catiamẽla ku Suku ovo ka va kũlĩhĩle okuti, Suku yocili.

¹¹ Tu setukula ndati ongangu ya Paulu kupange wetu woku kunda? Nda tua luluvala lutate pamue tu ka mola ovina vietavo omunu a wala, ale vievi vi kasi konjo yaye, vocumbo caye colonelẽho, vi situlula  okuti ukuetavo. Pamue tu popia ndoco: ‘Nda limbuka okuti wukuetavo. Ndi sole oku sapela lomanu va lekisa esilivilo kovina viespiritu.’ Poku lekisa utate, loku kapako ovisimĩlo viomunu ukuetavo, tu pondola oku sanga osapi yombangulo yetu. Ivaluka okuti, ka tu kuete ocimãho coku pisa vakuetu lonjanga omo lialongiso avo. Pokati ka vamanjetu, pali valua okuti kosimbu va tavele lutima wosi alongiso etavo liesanda.

12. Paulu wa sanda ndati olonjila via litepa vioku kundila olonjeveleli viaye?

¹² Paulu wa tumbikile ono yoku fetika ombangulo yaye, pole, eye nda wa tẽla hẽ oku amamako oku litunda ciwa poku eca uvangi? Poku kũlĩha okuti olonjeveleli viaye via longisiwa ovilongua viesanda vio Helasi kuenda ka via kũlĩhĩle Ovisonehua, wa sanda olonjila via litepa vioku va kundila. Catete, eye wa lekisa alongiso Embimbiliya okuti, ka tukuile Ovisonehua loku teta onimbu. Vali, wa likongela vombangulo olonjanja vimue poku popia hati, “etu” oco a lekise okuti ka litepele lolonjeveleli viaye. Tatu, wa tukula olonepa vimue vialivulu o ko Helasi, oco a lekise okuti ovina vimue eye a kala oku longisa, via likuatele leci ca sonehiwile valivulu va tavele. Cilo tu kũlĩhĩsi ohundo yi pamisa ya Paulu. Ocili cipi ci kuete esilivilo eye a pitiya catiamẽla ku Suku ka ya kũlĩhĩwile la va Atenai?

13. Nye Paulu a lombolola catiamẽla kono yovailu, lilu lieve kuenda olondaka viaye via pitiya esapulo lipi?

¹³ Suku wa lulika ovailu kuenda ilu lieve. Paulu wa popia hati: “Suku una wa lulika oluali lovina viosi vi kasimo, eye Ñala yo kilu lo posi kuenda ka kala volonembele via tungiwa lovaka.” d (Ovil. 17:24) Ovailu kuenda ilu lieve, ka via tukulukile ño. Suku yocili, eye Ululiki wovina viosi. (Osa. 146:6) Ca litepa lo Atenai ale lolosuku vikuavo vina okuti ulamba wavio wa tambele kolonembele, katambo kuenda kovotala, ka kuli onembele layimue ya pangiwa lovaka omanu yecelela okuti, mu sua Ñala Tõlo wovailu kuenda wilu lieve. (1 Olos. 8:27) Esapulo lia Paulu lia lekisile ciwa okuti, Suku yocili wa velapo oviñumañuma ale olonembele via pangiwa lomanu. —Isa. 40:18-26.

14. Paulu wa lekisa ndati okuti Suku ka tambele komanu?

¹⁴ Suku ka tambele komanu. Afendeli voviteka va siatele oku walisa oviñumañuma viavo lovowalo a tĩla, oku vi yukisa lolombanjaile via tĩla, ale oku eca kokuavio okulia lovinyua ndu okuti, ovio vi sukila  ovina viaco. Pole, vamue vakuavilongua viesanda vio ko Helasi va enda oku yevelela ohundo ya Paulu, pamue va tavele okuti osuku yimue ka yi sukila lacimue comanu. Konepa eyi ovo va tava kolondaka via Paulu viokuti, Suku ka kuatisiwa lovaka omanu “ndu okuti o sukila cimue.” Ka kuli lacimue omanu va pondola oku eca Kululiki. Ocili ceci okuti, Suku eye eca komanu ovina ovo va sukila ndeci, “omuenyo . . . lefuimo kuenda ovina viosi,” oku kongelamo ekumbi, ombela, losi yoku lima. (Ovil. 17:25; Efet. 2:7) Omo liaco, Suku una Ukuakueca ovina viosi, ka tambele komanu vana va kuatisiwa lolombanjaile Viaye.

15. Ndamupi Paulu a lombolola ocitangi ca va Atenai coku litenda okuti va velelepo vana ka va kaile va Helasi kuenda nye tu lilongisila kulandu owu?

¹⁵ Suku wa lulika omanu. Va Atenai va li tendele okuti, va velapo vana ka va kaile va Helasi. Oku litunuila ofeka kuenda ekova, ka ci likuata locili Cembimbiliya. (Esin. 10:17) Paulu wa lombolola ocitangi eci ca tĩla lutate kuenda luloño. Olondaka via Paulu via vetiya olonjeveleli viaye oku sokolola, eci a popia okuti: “[Suku] lomunu umosi, wa sovola olofeka viosi viomanu.” (Ovil. 17:26) Eye wa kala oku tukula ulandu welivulu Liefetikilo watiamẽla ku Adama isia yomanu vosi. (Efet. 1:26-28) Omo okuti omanu vosi vakuacikoti cimuamue, ka kuli ekova, ale ofeka ya velapo vakuavo. Etosi lipi Paulu a yonguile oku pitiya kolonjeveleli viaye? Ulandu owu u tu longisa ocina cimue ci kuete esilivilo lialua. Ndaño pamue tu lekisa utate lesunguluko poku eca uvangi, ka tu pongolola ocili Cembimbiliya oco tu taviwe lomanu vakuavo.

16. Cipi ocipango Cululiki catiamẽla komanu?

¹⁶ Suku o yongola okuti omanu va kala akamba vaye. Vakuavilongua va kala oku yevelela ohundo ya Paulu, ndaño va setekele vokuenda kuotembo yalua oku lombolola lonjila ya suapo ocimãho comuenyo, nda ka va ci tẽlele. Pole, Paulu wa situlula ku va Atenai ocipango ca Suku catiamẽla komanu poku popia okuti, Suku wa lulika omanu  “oco va sande Suku, pole, ndaño vo sandiliya loku papayata, vo sanga, momo eye ka kasi ocipãla lomunu lomunu pokati ketu.” (Ovil. 17:27) Eci ci lekisa okuti, ca tavele oku kũlĩha o Suku yina ka ya kũlĩhĩwile la va Atenai. Handi vali, eye ka kasi ocipãla la vana vo sanda kuenda va yongola oku lilongisa catiamẽla kokuaye. (Osa. 145:18) Limbuka okuti, Paulu wa tukula ondaka “pokati ketu” poku likongelavo ku vana va sukilile oku “sandiliya” Suku “loku papayata.”

17, 18. Momo lie omanu va sukilila oku liyeva okuti va kokiwa la Suku? Nye tu lilongisila konjila ndomo Paulu a lombolola esapulo lonjila ya vetiya olonjeveleli viaye?

¹⁷ Omanu va sukila oku liyeva okuti va kokiwa la Suku. Paulu wa popia okuti, omo lia Suku “tu kuete omuenyo, tu li senga senga, tu kasi komuenyo.” Olonoño vimue vi popia okuti, Paulu wa kala oku tukula olondaka via Epimenides usonehi umue wo kocifuka co Kurete, wo kocita cepandu O.Y., kuenda wa “sumbiwile calua koviholo vietavo lia va Atenai.” Paulu wa lekisa esunga likuavo lieci omanu va sukilile oku liyeva okuti, va kokiwa la Suku ndoco: “Vamue pokati kasonehi vene va popia vati, ‘Letuvo tumãla vaye.’” (Ovil. 17:28) Omanu va sukila oku liyeva okuti va kuete ukamba la Suku, momo eye wa lulika omunu una okuti, kokuaye oko kua tunda omanu vosi. Oco esapulo liaye li vetiye calua olonjeveleli viaye, Paulu lolondunge wa tukula ovinimbu vimue viasonehi via va Helasi va sumbiwile calua. e Ndomo ci  likuata longangu ya Paulu, olonjanja vimue tu tukula olonepa vimue Viulandu, ale vialivulu akuavo a kũlĩhĩwa. Ndeci, oku tukula ulandu wa sunguluka wono yimue ya sumbiwa, pamue ci kuatisa una okuti Hambangiko ya Yehova oku tava okuti, vimue pokati koviholo, lovihilahila, via tunda muẽle ketavo liesanda.

¹⁸ Toke petosi eli liohundo yaye, Paulu wa pitiya ocili ci kuete esilivilo catiamẽla ku Suku, poku vangula luloño ndomo ci likuata lolonjeveleli viaye. Nye upostolo a yonguile okuti oco va Atenai va linga lovina va yevelela? Lonjanga yalua, wa vangula eci catiamẽla kondaka yaco poku amamako lohundo yaye.

19, 20. (a) Paulu wa situlula ndati uveke woku fendela oviteka via pangiwa lomanu? (b) Nye olonjeveleli via Paulu via sukilile oku linga?

¹⁹ Paulu wa lipongiyilile oku vetiya olonjeveleli viaye oku kapako ovina via yeva. Poku tukula vali ovisonehua via va Helasi, wa popia hati: “Omo okuti tumãla va Suku, ka tu ka simi okuti Suku o kasi ndulu, ndopalata, pamue ndewe, ale ocina cimue ca luvikiyiwa kuenda ca sovuiwa lomanu.” (Ovil. 17:29) Omo liaco, nda omanu va lulikiwa la Suku, ndamupi Suku a ponduile oku kala ndoviteka via pangiwa lomanu? Olondaka via Paulu via situlula uveke woku fendela oviteka via pangiwa lomanu. (Osa. 115:4-8; Isa. 44:9-20) Paulu poku popia hati, “[etu] ka tu ka simi,” wa va lungula lonjila yimue ka yi valula.

²⁰ Upostolo Paulu wa va sapuila okuti va sukilile oku linga cimue, poku popia ndoco: “Suku ka kapeleko oloneke viaco vionumbi [ovisimĩlo viokuti Suku o sanjukila vakuakufendela oviteka]; pole, cilo eye o sapuila omanu vosi vo kolonepa viosi okuti, va sukila oku likekembela.” (Ovil. 17:30) Vamue pokati kolonjeveleli, ka va liyevele ciwa poku yeva okuti, va sukilile oku likekembela. Pole, ohundo yi pamisa ya Paulu, ya lekisa okuti Suku eye wa eca omuenyo kokuavo kuenda va sukilile oku sombisiwa Laye. Va Atenai va sukilile oku sanda Suku, oku lilongisa ocili catiamẽla kokuaye, loku ambata omuenyo u litava locili caco. Ku va Atenai, eci ca lombolokele oku limbuka okuti, efendelo lioviteka ekandu kuenda va sukilile oku liwekapo oku ci linga.

21, 22. Paulu wa malusula ohundo yaye lolondaka vipi kuenda vi lomboloka nye kokuetu?

²¹ Paulu wa malusula ohundo yaye lolondaka vi vetiya oku sokolola calua viokuti: “[Suku] wa sokiya eteke lioku sombisa oluali lesunga  vonduko yulume eye a nõla kuenda wa lekisa komanu vosi okuti, wo pindula kuava va fa.” (Ovil. 17:31) Kuiya eteke limue liesombiso. Eli esunga limue lia velapo ovo va kuatele lioku sanda Suku yocili loku u sanga! Paulu ka tukuile onganji yaco ya nõliwa. Pole, Paulu wa tukula cimue ci komõhisa catiamẽla konganji yaco okuti: Wa kala vongongo ndomunu, wa file kuenda wa pinduiwa la Suku!

²² Onjila ndomo Paulu a malusula ohundo yaye, yi kuete esilivilo kokuetu. Tua kũlĩha okuti Onganji ya nõliwa la Suku, Yesu Kristu wa pinduiwa. (Yoa. 5:22) Tua kũlĩhavo okuti Eteke Liesombiso li ka tumãla ohulukãi yanyamo kuenda li kasi ocipepi. (Esit. 20:4, 6) Ka tu kuete usumba Leteke liaco Liesombiso, momo tua kũlĩhavo okuti olio li ka nena asumũlũho alua kafendeli vakuekolelo. Oku tẽlisiwa kuelavoko lietu lioku kuata ekalo liwa kovaso yoloneke, lia kunamẽla kocikomo ca velapo ovikomo viosi okuti, epinduko lia Yesu Kristu!

23. Ovituwa vipi via litepa omanu va lekisa kohundo ya Paulu?

²³ Ohundo ya Paulu ya koka okuti omanu va kuata ovisimĩlo via litepa. Ndeci, “vamue va fetika oku yola epembe” eci va yeva catiamẽla kepinduko. Vamue va lekisa esumbilo, pole, ka va nõlele onjila yimue va popia vati: “Tu ku yevelela vali noke.” (Ovil. 17:32) Pole, vakuavo va kapako eci va yeva momo, pa kala “alume vamue va likongela kokuaye kuenda va tava. Pokati kalume vaco pa kala Dionisio, una wa kala onganji yo ko Areopago kumue lukãi umue o tukuiwa Damarisi kuenda omanu vakuavo.” (Ovil. 17:34) Cimuamue haico ca siata oku li pita letu kupange woku kunda. Omanu vamue pamue va tu yola epembe, vakuavo va tu tata lesumbilo, pole, ka va kapiko eci va kasi oku lilongisa. Pole, tua siata oku sanjuka calua eci vamue va tava kesapulo Liusoma kuenje va linga Olombangi Via Yehova.

24. Nye tu lilongisila kohundo Paulu a lingila ko Areopago?

²⁴ Oku sokolola kohundo Paulu a linga, ci tu longisa ovina vialua ndeci, ndomo tu fetika ombangulo lonjila yiwa haiyo yi vetiya kuenda oku pongolola ombangulo yetu ndomo ci likuata lekalo liolonjeveleli. Handi vali, tu sukila oku lekisa epandi, oku vangula lutate lomanu vana va tiamẽla ketavo liesanda kuenda lalimue eteke ka tu ka pongololi ocili Cembimbiliya oco tu sanjuise omanu. Nda tua setukula ongangu yupostolo Paulu, tu ka kala alongisi vawa kupange woku kunda. Akulu vekongelo va pondola oku kala alongisi va loñoloha vekongelo. Poku ci linga, tu ka lipongiyila oku kuatisa omanu vakuavo oku ‘sandiliya loku sanga Suku.’ —Ovil. 17:27.