Nye olonoño vialua vi popia? Olonoño vialua vio biologia kuenda vikuavo, vi sima okuti o ADN lolonumbi viayo okuti ka via situluiwile, via tukulukila kovolandu ka a sovekiwile a pita vokuenda kuanyamo alua. Ovio vi tava okuti, ka kuli uvangi u lekisa upange womolekula eyi, volonumbi oyo yi kuete, ale oku pitiya ndomo oyo yi talavaya.¹⁷

Nye Embimbiliya li popia? Embimbiliya li popia okuti, oku pangiwa kuolonepa via litepa vietimba kuenda epuluvi via pangiwa, vi kasi ndu okuti, via sonehiwa “velivulu” lia Suku. Tala ndomo Soma Daviti a vetiyiwa oku popia catiamẽla kondaka yaco oku yi tiamisila ku Suku hati: “Ovaso ove a ndi mola osimbu sia citiwile; olonepa vialio viosi via sonehiwile velivulu liove ndomo ci likuata loloneke ovio via pangiwa, osimbu handi ovio ka via kaileko.”—Olosamo 139:16.

Nye ovovangi a lekisa? Nda elongiso liokuti ovina via tukuluka ño liocili, o ADN yi sukila oku kuata ovovangi a lekisa okuti, ya tukuluka ño. Pole, nda Embimbiliya olio lia suapo, o ADN yi sukila oku kuata ovovangi a suapo a lekisa okuti, ya pangiwa lomunu umue wa liongotiya ciwa haeye wa loñoloha.

Nda ku popiwa catiamẽla ko ADN volondaka via leluka, ci leluka oku kuata elomboloko liaco kuenda li komõhisa. Omo liaco, tu nyuli vali vokati koselula yimue. Onjanja eyi, tu ka nyula oselula yimue yomunu. Sokolola ndu okuti,  o kasi oku enda vonjo yoku seleka ovina viosimbu ya sokiyiwila oku longisa catiamẽla konjila ndomo oselula yaco yi talavaya. Onjo yaco yosi, okopia yoselula yomunu, pole, yinene calua okuti yi soka 13.000.000 kolonjanja. Usõvi walio u sokisiwa locila cimue cinene mu iñila 70.000 komanu.

Ove wiñila vonjo yaco, kuenje o komõha loku popia hati: Ocitumãlo eci ci komõhisa kuenda ceyuka lovina via litepa haivio ka via kũlĩhĩwile! Ocipepi loselula, o sanga ocakati okuti, olumbala lumue lusõvi ndosapalalo yimue yi kuete 20 kovilala. Ove, oko wenda.

O pita pepito limue liocimbaka cocakati kuenje o vanja volonele viaco. Noke o lisanga leci ci soka 46 kolo kromosomo okuti, via sokiyiwa volombandeki vivali via lisetahãla. Ovio via litepa kutunga; ombandeki yimue ya vivali okuti ovio vi panda vutunga wove, vi kuete utunga wosapalalo yi kuete 12 kovilala (1). O kromosomo lo kromosomo, yi molẽha ndu okuti, yi kuete elitokeko limue pokati, kuenje yi kala ndololinguisa vivali via litokeka kosungu yimue. Votembo yimuamue, ovio via neta calua ndocisingi cuti umue. O mola eci ci kasi ndovikolo volo kromosomo viaco. Osimbu wamẽla ocipepi, o limbuka okuti, ukolo lukolo wa tandavekua wa tepiwa lovikolo via miũha. Pokati kovikolo viaco, pali ovikolo vikuavo vitito via tandavekua (2). Anga hẽ ondunda yalivulu? Sio; apumbu a kapiwa kilu liapumbu akuavo okuti, a linga olongunji. Ove o nãla limue pokati kapumbu aco kuenje olio li muñuluha lulelu. Ove o komõha poku mola okuti, olio li kuete otulombala tutito tua ñualapo ndahotio (3), tuongotiyiwavo ciwa. Pokati kotulombala tuaco, pa sangiwa cimue ca velapo calua okuti, ci kasi ndukolo umue usõvi calua. Ocina caco nye?

Tu tukula ño onepa eyi yo kromosomo okuti, ukolo. Owo u kuete eci ci panda olosentimetulu 3 vupamo. Ukolo waco wa muñiwa ciwa volombunge (4) okuti, via linga olumbala kilu lialumbala a ñualapo ndahotio. Alumbala aco, a limuñila kocikuatelo cimue ci vi kuatisa oku kala povitumãlo viavio. Vonjo yovina viosimbu, o sangamo evaya limue mua sonehiwa okuti, ukolo wa muñiwa lonjila yongotiyiwa ciwa. Kuenje nda wa ponduile oku nalũla ongenge yukolo wo kromosomo lo kromosomo, owo nda wa li nalũla toke eci ci soka onepa yimue yongongo! a

Elivulu limue liuloño lia popia okuti, onjila yaco yoku ongotiya, “elinga limue li komõhisa liuloño.”¹⁸ Ocisimĩlo cokuti, ka kua kaile utungi la umue welinga liaco, ca sunguluka hẽ kokuove? Vonjo yovina viosimbu, nda mua kaile ovenda yimue yinene lolohuluwa viovikuata vioku landisa okuti vi kapiwa  lonjila yimue ci leluka oku vi sanga, nda wa popia okuti lomue wa vi ongotiya? Ocili okuti, sio! Omo liaco, oku sokisa leci oselula yi panga, oku ongotiya ovenda yaco, nda ca leluka calua.

Vevaya likuavo mua sonehiwa okuti o sukila oku kuata onepa yimue yukolo loku yi konomuisa ocipepi (5). Poku pitisa ukolo waco pokati kovimuine viove, o limbuka okuti, ukolo waco ka wa siatele calua. Owo u kuete ovikolo vivali via limuña kuenda via tokekiwa lotulombueti tutito tu kuete epuluvi limuamue pokati katuo. Ukolo waco u tu ivaluisa osikata yimue ya litieña ndosikata yehotio (6). Kuenje o limbuka okuti, o kasi oku kuata ocindekaise comolekula yo ADN okuti, olio elimbu limue linene liomuenyo!

Omolekula yimosi lika yo ADN yongotiyiwa ciwa lolombunge viaco kuenda ovikuatelo, vi linga o kromosomo. Ovilondelo viosikata via kũlĩhĩwa ndolombandeki vivali via velapo (7). Nye ovio vi linga? Cosi eci ci kuete esilivilo lipi? Evaya likuavo li eca elomboluilo lia leluka.

Evaya lia lekisa okuti, elumbu lio ADN, li kasi kovilondelo viayo okuti, otulombueti tua tokekisua volonele vivali viosikata. Sokolola kosikata eyi ndeti ya miũha haiyo ya tepiwa pokati. Konele lonele, kuli olonepa viovilondelo. Kuli lika olonepa vikuãla viovilondelo viaco.  Olonoño via tukula olonepa viaco okuti, A, T, G, kuenda C. Olonoño via komõha calua poku limbuka okuti, oku kuama ulala wololetala viaco, ci pitiya olonumbi pocakati condimbukiso.

Pamue wa kũlĩha okuti, ondimbukiso Morse ya luvikiyiwa kocita 19, oco omanu va sapele pocakati cotelégrafu. Ondimbukiso yaco ya kuatele lika “ololetala” vivali: etosi limosi kuenda etayo. Ndaño ndoco, nda ya kuamiwa oco ku sonehiwe olondaka vialua. O ADN, yi kuete ondimbukiso yololetala vikuãla. Ulala ndomo ololetala—A, T, G, kuenda C—vi molẽha, vi linga “olondaka” tu tukula hati, kodons. Olo kodons, via sokiyiwa “vovolandu” a tukuiwa okuti, ucitue. Ucitue lucitue, u kuete eci ci soka 27.000 kololetala. Ucitue waco kuenda apuluvi alua a kasi pokati kavio, via sokiyiwa “vovipama” okuti, olo kromosomo. Oco ku sokiyiwe “elivulu” liosi, ku sukiliwa 23 kolo kromosomo, ale o genoma okuti—ulandu wesetahãlo lietimba limue. b

O genoma yi sokisiwa lelivulu limue linene. Elivulu liaco li pondola oku kuata ovolandu añami? Vocosi, o genoma yomunu ya sokiyiwa leci ci soka olohuluwa vitatu violombandeki vivali via velapo, ale ovilondelo vosikata yo ADN.¹⁹ Sokolola elivulu limue lia tepiwa okuti, onepa lonepa yi kuete eci ci pitahãla ohulukãi kamẽla. O genoma, nda ya yukisa 428 violonepa viaco. Omo okuti oselula loselula yi kuete olokopia vivali vio genoma, nda kua sukiliwa 856 kolonepa vielivulu liaco. Nda wa sonehele likaliove ulandu wosi wo genoma, nda wa talavaya eci ci soka 80 kanyamo okuti, ku puyuka!

Ocili okuti, upange waco woku soneha, nda ka wa kuatele esilivilo ketimba liove. Nda wa tẽla oku kapa ndati ovita vialivulu anene calua kueci ci soka 100 kolohuluwa vitatu voloselula vi muiwa lika lomakina? Oku kongela pamosi ulandu wakahandangala, ocina cimue ka ci kasi vepondolo lietu.

Ulongisi umue wo biologia haeye wuloño wolokomputador wa popia hati: “Okanguto kamosi ko ADN, nda ka sanjavalisiwile nda ka sua vocinãla ci panda olosentimetulu vivali okuti, ka seleka ovolandu alua ndeci a sua vohuluwa yimosi yolohuluwa vitatu [vialonga ovisikilo].”²⁰ Eci ci lomboloka nye? Ivaluka okuti o ADN, yi kuete ucitue, ale olonumbi vioku panga etimba liomunu. Oselula loselula, yi kuete olonumbi viosi. O ADN yi seleka alomboluilo alua okuti okanguto kamosi lika ko ADN, nda ka kuata olonumbi vioku panga etendelo liomanu va kasi lomuenyo koloneke vilo okuti, ci soka 350 kolonjanja! O ADN, yepanduvali kolohuluwa viomanu va kasi lomuenyo cilo voluali, pamue nda ya tẽla lika okanukuvila kamue pokanguto kaco.²¹

Ndaño okuti uloño u kasi oku livokiya koku panga ovimalẽho vitito vioku selekamo olonumbi, ka kuli ocimalẽho lacimue ca pangiwa lomunu ci sokisiwa lo ADN. Ndaño ndoco, tu pondola oku yi sokisa lelonga limue liovisikilo.  Sokolola okuti: Pamue elonga liovisikilo li tu komõhisa omo lionjila ndomo lia pangiwa okuti, li kuete onepa yimue yi nina kuenda oku talavaya kualio. Ocili okuti, omanu va loñoloha ovo va li panga. Nda tua ngalavalele olonumbi vi kuete esilivilo haivio vi kuete elitokeko velonga liovisikilo oco li pangiwe, oku semũlũiwa kuomakina yimue ka ya lelukile, nda ka ca pongoluile ocilemo celonga liaco. Ndaño ndoco, olonumbi nda ovio onepa ya velapo vali velonga liaco. Nda kua tavele hẽ okuti kua kala umue ukuavisimĩlo via loñoloha wa eca olonumbi viaco? Nda ka ca sukilile hẽ okuti umue o lulika olonumbi viaco?

Huvekeko oku sokisa o ADN lelonga liovisikilo, ale lelivulu limue. Elivulu limue li lombolola catiamẽla ko genoma liti: “Oku sokisa o genoma lelivulu limue, hupopiko wocindekaise. Esokiso limue liocili. Velivulu mu sangiwa olonumbi vi kuete olondimbukiso . . . O genoma yi kuetevo.” Usovoli waco wamisako ndoco: “O genoma elivulu limue lia loñoloha, momo li pondola oku li kopiyala olio muẽle kuenda oku li tanga olio muẽle.”²² Eci ci tu vetiya oku sokolola onepa yikuavo yatiamẽla kesilivilo lio ADN.

Osimbu o kasi vekalo liohã, o lipula nda ocakati ka ci lisengi ndeci onjo yoku seleka ovina viosimbu. Noke, o mola ocikuata cikuavo. Kilu liocitalikilo cimue covindalasa kua kapiwa ocindekaise co ADN, kuenje kuli evaya mua sonehiwa ndoco: “Sĩla Polumbutãu Oco o Tale.” Ove o sĩla polumbutãu waco kuenje ondaka yimue yi lombolola ndoco: “O ADN yi linga ovopange avali a velapo calua. Watete u tukuiwa okuti, ‘oku kopiyala.’ O ADN yi sukila oku kopiyaliwa, oco oselula loselula yokaliye, yi kuate olonumbi vimuamue viesetahãlo. Tala ocindekaise ci kuãimo.”

Omakina yimue ka ya lelukile, yi pita pepangu limue liocitalikilo. Ocili okuti, eci catiamẽla kolomakina vialua via tokekisiwa kolomakina vikuavo. Omakina yi kakatela ko ADN kuenda yi fetika oku endelamo  ndeci omboyo yendela kupanga walio. Oyo yi lupuka calua, oco o tale eci oyo yi kasi oku linga, noke o mola okuti konyima yayo, ka kuli lika omolekula yimosi, pole, kuli vivali via suapo vio ADN.

Ondaka yi lombolola ndoco: “O kasi oku tala onjila yimue ya leluka calua yeci ci pita vokuenda kuoku kopiyaliwa kuo ADN. Ocimunga cimue colomolekula ci tukuiwa okuti olo enzima, ci ñuala ñuala vo ADN, loku yi tepa volonepa vivali, kuenje vi talavaya lulala umue wa velapo oco ku pangiwe ulala ukuavo wokaliye wombandeki. Ka tu pondola oku lekisa olonepa viosi via kongeliwa voku kopiyaliwa kuo ADN ndeci, ocimalẽho cimue citito ci pita kovaso yomakina yoku kopiyala kuenda yi tepa o ADN lonjila yimue okuti, olonepa vivali vi ñuala ñuala lelianjo okuti, ka vi li muñi calua. Ka tu pondolavo oku lekisa ndomo o ADN yi ‘kũlĩhĩsiwa’ olonjanja vialua. Akulueya, a limbukiwa kuenda a semũlũiwa lonjila ya suapo haiyo yi komõhisa.”—Tala ulala watendelo  kemẽla 16 kuenda 17.

Ondaka yamisako ndoco: “Ocina tu pondola oku lekisa ciwa, onjanga ndomo ku lingiwa ovina viosi. Wa mola hẽ ndomo omakina ya kala oku lupuka calua, ale sio? Ocili okuti, omakina yolo enzima yendela ‘kupanga’ wo ADN volupesi lu soka 100 kovilondelo, ale kolombandeki vivali via velapo, vosengundu yimosi.²³ ‘Ovipanga’ viaco nda via sokele ndevi viomboyo, ‘omakina’ yaco nda yenda eci ci soka 80 kolokilometulu vowola. Vapuka, olomakina viaco vitito vioku kopiyala, vi pondola oku enda lonjanga yalua ci pitahãla olonjanja ekũi okuti, eci ci sule! Voselula yomanu, ovita violohoka violomakina viaco vioku kopiyala, vi talavaya volonepa via litepa ‘viupanga’ wo ADN. Ovio vi kopiyala o genoma yosi ci soka lika olowola ecelãla.”²⁴ (Tala okakasia “Omolekula Yimue yi Pondola Oku Tangiwa Loku Kopiyaliwa,” kemẽla 20.)

Olomakina vioku kopiyala o ADN, ka vi kalako vali kuenje ku molẽha omakina yikuavo. Oyo yendelavo vulala wo ADN, pole, levando lialua. Kuenje o mola ukolo wo ADN oku iñila ponepa yimue yomakina yaco kuenda u tundila konele yikuavo okuti, ka ku piti epongoloko lalimue. Pole, ulala umue wukolo wokaliye u tundila konepa yikuavo yepangu yomakina ndu okuti, ucĩla umue. Nye ci kasi oku pita?

Ondaka yi lombolola ndoco: “Upange wavali wo ADN u tukuiwa okuti, oku pitiya eci ca sonehiwa. O ADN lalimue eteke yi tunda vocitumãlo cayo ca koka okuti, ocakati. Omo liaco, ucitue, lolonumbi vioku panga ovina viosi vi pamisa etimba vi sangiwa vetimba liove, vi tangiwa ndati loku talavaya lavio?  Omakina yolo enzima, yi sanga etosi limue vo ADN, muna ucitue umue u talavaya lolondimbukiso viasĩla a tunda kosamua yocakati coselula. Kuenje omakina yaco, yi talavaya lomolekula yi tukuiwa okuti, ARN (ácido ribonucleico), oco yi linge okopia yimue yucitue waco. O ARN, ya lisetahãla calua lukolo umue wo ADN, pole, ka ya lisokele calua. Upange wayo oku sanga olonumbi ka via lomboluiwile vucitue. O ARN yi sanga olonumbi viaco osimbu yi kasi vokati komakina yolo enzima, noke yi tunda vocakati kuenda yi loña vo ribosomo yimue, muna olonumbi viaco vi ka talavayiwa lavio oco ku pangiwe ocina cimue ci pamisa etimba.”

Osimbu o tala ocindekaise, o komõha lonjo yaco yoku seleka ovina viosimbu kuenda ovilinga via vana va sokiya loku tunga olomakina viaco. Pole, nye ci popiwa nda ovina viosi vi kasi vonjo yaco vi fetika oku li senga senga okuti, vi lekisa ovopange alua a lingiwa votembo yimuamue voselula yimue yomunu? Ocili okuti, nda ca komõhisa calua!

Kuenje o limbuka okuti, upange wosi wa lingiwa lolomakina vitito haivio ka via lelukile, u kasi o ku lingiwa vepuluvi lilo leci ci pitahãla 100 colohuluwa vitatu violoselula viove! O ADN yove yi tangiwa, yeca olonumbi vioku panga ovita violohulukãi viovina via litepa vi pamisa etimba, vina vi sangiwa vetimba liove, lolo enzima viaco, oloselula, ovimatamata kuenda vikuavo. Vepuluvi lilo, o ADN yove, yi kasi oku kopiyaliwa loku kũlĩhĩsiwa okuti, ocimunga cimue colonumbi ci pongiyiwa oco ci tangiwe koselula loselula yokaliye.

Tu tiukili kepulilo liosapi: ‘Pi kua tunda olonumbi evi viosi?’ Embimbiliya li lekisa okuti, “elivulu” liaco lovina via sonehiwamo, via tunda Kusovoli umue okuti, wa velapo omanu. Emalusuilo lilo, anga hẽ ka li silivila vali, ale ka li pangi onepa kuloño?

Sokolola kueci ci kuãimo: Anga hẽ omanu, nda va tẽla oku tunga onjo yimue yoku seleka ovina viosimbu ndeyi tua mala oku lombolola? Nda va setekele oku ci linga, ocili okuti, nda va liyaka lovitangi vialua. Toke cilo, ka kua kũlĩhĩwĩle calua catiamẽla ko genoma yomanu kuenda ndomo yi talavaya. Olonoño handi vi kasi oku seteka oku kũlĩhĩsa oku ku kasi ucitue wosi kuenda ovopange a-o, ndaño okuti ucitue onepa yimue lika yitito yo ADN. Nye ci popiwa kolonepa visõvi ka vi kuete ucitue? Olonoño via enda oku tukula olonepa viaco visõvi okuti, o “ADN ka yi silivila,” pole, koloneke vilo, via siata oku pongolola ocisimĩlo cavo catiamẽla kondaka eyi. Olonepa viaco, pamue vi lavulula ndomo kuenda toke petosi ucitue u talavayiwa lawo. Ndaño okuti olonoño via ponduile oku panga o  ADN ya sokapo kuenda olomakina vi yi kopiyala loku konomuisa, anga hẽ nda via tẽla oku yi lingisa okuti yi talavaya ndeci o ADN yocili?

Onoño yimue ya kũlĩhĩwa calua yi tukuiwa Richard Feynman, ya soneha olondaka vimue vevaya limue li tekãva osimbu ka file ndoco: “Ocina si tẽla oku lulika, ka ci ndomboloka.”²⁵ Umbombe eye a lekisa, ka wa siatele kuenda eci eye a popia, uvangi umue wocili catiamẽla ko ADN. Olonoño ka vi tẽla oku lulika o ADN lolonumbi viosi vi sangiwamo vioku linga olokopia, loku pitiya eci ca sonehiwa kuenda ka vi tẽla oku kuata elomboloko liayo lonjila ya suapo. Pole, ndaño ndoco, vimue pokati kavio handi vi tava okuti, ovina viosi via tukuluka ño. Anga hẽ, ovovangi osi tua konomuisa, a kuete muẽle elitokeko lemalusuilo lilo?

Vamue va lilongisa calua, va pitĩla petosi liokuti, ovovangi a suñamẽla konele yikuavo. Ndeci, onoño yi tukuiwa Francis Crick, una wa kuatisa koku limbuka ndomo olonepa vivali vio hélise yo ADN vi kasi, wa pitĩla petosi lioku popia okuti, omolekula eyi ya liongotiya calua oco yi tukuluke ño. Eye wa lekisa ocisimĩlo cokuti, vana ka va tiamẽlele palo posi haivo va loñoloha, citava okuti ovo va tumisa o ADN, oco yi kuatise koku sovola omuenyo palo posi.²⁶

Vanyamo a pita, onoño yimue ya kũlĩhĩwa calua Antony Flew, una wa teyuilile ocisimĩlo cokuti ka kuli Suku vokuenda 50 kanyamo, wa pongolola ocisimĩlo caye. Eci a kuata 81 kanyamo, wa popia hati, citava okuti umue wa loñoloha eye wa kuata upange woku lulika omuenyo. Momo lie a pongoluila ocisimĩlo caye? Eye wa lilongisa o ADN. Eci vo pula nda ocisimĩlo caye cokaliye ka ci likuata leci colonoño vikuavo, Flew wa tambulula ndoco: “Ci vala calua. Vokuenda kuomuenyo wange wosi, nda siata oku songuiwa lonumbi yokuti . . . [oku] kuama ovovangi kuosi o-o a ku songuila.”²⁷

Nye o sima? Nye ovovangi a lekisa? Sokolola okuti, o sanga ohondo yimue yolokomputador vokati konjo yoku tungila ovina. Okomputador yimue yi kasi oku linga upange wocipama cimue ci lavulula ovopange osi o vonjo yaco. Handi vali, ocipama caco, otembo yosi ci tumisa olonumbi ndomo ku pangiwa, loku semũlũla omakina lomakina. Oyo yi lingavo olokopia viayo muẽle, loku vi kũlĩhĩsa. Nda wa pitĩla petosi lipi? Anga petosi liokuti okomputador kuenda ocipama caco via li panga ovio muẽle, ale via pangiwa lomanu vakuavisimĩlo via loñoloha, haivo va liongotiya ciwa? Ocili okuti, ovovangi a situlula ovina viaco.