Nye olonoño vialua vi popia? Olonoño vialua vi tava kelongiso liokuti ovina via tukuluka ño, vi popia okuti, omuenyo wa fetikila kolohulo viovava a tãi, ale kosi yokalunga ci pitahãla olohuluwa vivali vianyamo. Va sinyanyẽha okuti, asĩla amue a likongela olumue vovava aco, noke a linga ovina via lisetahãla lotulombunje tumue kuenje tua linga olomolekula noke tua fetika oku li cita. Ovio vi tava okuti, oviluvo viosi palo posi, via tukuluka ño oku upisa koselula yimue, ale koloselula evi viatete.

Pole, olonoño vikuavo via sumbiwa calua vina vi tavavo okuti, ovina via tukuluka ño, ka vi tava kocisimĩlo eci. Vi sinyanyẽha okuti, oloselula viatete, ale olonepa via velapo violoselula, via tunda vesanjavalo liovailu. Momo lie vi simĩla ndoco? Momo ndaño lalikolisilo alua, toke cilo olonoño ka via tẽlele oku lekisa uvangi wovisimĩlo viavo viokuti, omuenyo wa fetikila kolomolekula ka vi kuete omuenyo. Kunyamo 2008, Alexandre Meinesz Ulongisi wo Biologia, wa popia eci catiamẽla kocitangi eci. Eye wa popia okuti, vokuenda kuanyamo 50 a sulako, “ka kua sangiwile uvangi laumue wocili u lekisa  oku tukuluka ocipikipiki kuomuenyo vongongo oku upisa komolekula yimue kuenda ka kuli onjila layimue ya mioñoluiwa kuloño yi tu ambata konele yaco.”¹

Nye ovovangi a lekisa? Etambululo liepulilo liokuti “Oloñaña vi tunda pi?” uvangi umue wocili kuenda wa koleliwa. Oviendalomuenyo vi tunda voviendalomuenyo vikuavo. Anga hẽ vepuluvi limue kosimbu ocihandeleko eci ca lueyiwa? Anga hẽ omuenyo nda wa tukuluka ocipikipiki kasĩla amue ka a kuete omuenyo? Nda ca pituluiwa olonjanja viñami?

Vakuakukonomuisa va lekisa okuti, oco oselula yamameko lomuenyo, olomolekula vitatu vi sukila oku talavayela kumosi ndeci: O ADN (okuti ácido desoxirribonucleico), o ARN (ácido ribonucleico) kuenda ovina vi pamisa etimba. Koloneke vilo, ka kuli olonoño vialua vi pondola oku popia okuti oselula yimue yi kuete omuenyo haiyo ya suapo ya li panga oyo muẽle oku upisa kasĩla amue a tengiwa okuti ka a kuete omuenyo. Oco hẽ esinyanyẽho lipi li pondola oku lekisa okuti o ARN kuenda ovina vi pamisa etimba via li panga ovio muẽle? a

Olonoño vialua vi tava okuti, omuenyo wa tukuluka ocipikipiki omo lioseteko yimue ya lingiwa onjanja yatete kunyamo 1953. Kunyamo waco, Stanley L. Miller, wa tẽla oku panga olo aminoasido vimue (okuti, asĩla a velapo violonepa viovina vi pamisa etimba) poku tokekisa ongusu yociliakulo volofela via tengiwa, cina va tavele okuti, oco ca kala ilu liongongo yatete. Handi vali, olo aminoasido via sangiwavo vewe limue. Anga hẽ asituluilo a lingiwa ndeti a lekisa okuti olo aminoasido viosi via ponduile oku tukuluka ño lonjila ya leluka?

Robert Shapiro ulongisi umue wa kemãla wuloño wo química wo Kosikola ya Velapo ko Nova Yorke, wa popia hati: “Asonehi vamue va sima okuti, olonepa viosi viatiamẽla komuenyo okuti olo aminoasido, via sukilile oku pangiwa lulelu ndeci violoseteko via Miller okuti, via kala vovawe. Pole, haicoko ca lingiwa.”² b

Tua konomuisa omolekula yo ARN. Oyo yi kuete olomolekula vitito vi tukuiwa okuti, olonucleotideo. Onucleotideo, omolekula yimue ya litepa lominoácido yimue kuenda ya tĩlapo vali. Shapiro wa popia hati: “Ka kuli onucleotideo yimue ya limbukiwa ndonima yoloseteko via lingiwa longusu yociliakulo, ale kekonomuiso lia lingiwa lovawe.”³ Eye handi wamisako ndoco: “Esinyanyẽho liomolekula yimue yo ARN lioku li panga oyo muẽle oku upisa kelitokeko ka lia sokiyiwile liasĩla a sulemo, litito calua okuti, nda ca lingiwile, ndaño muẽle onjanja yimosi lika konepa yimue yongongo, nda ca lekisa ulandu wosande yalua.”⁴

Nye ci popiwa catiamẽla kolomolekula viovina vi pamisa etimba? Ovio vi pondola oku sokiyiwa eci ci soka lika 50, ale olohuluwa vialua violo aminoasido via tokekisiwa vulala umue. Voselula, ocina cimosi ci pamisa etimba okuti ci talavaya ciwa, mu sangiwa 200 kolo aminoasido. Ndaño muẽle voloselula viaco, mu sangiwa olohuluwa via litepa viovina vi pamisa etimba. Esinyanyẽho liokuti ocina cimosi ci pamisa etimba ci kuete lika 100 kolo aminoasido ca li panga oco muẽle mulo vongongo, olokonda vi lekisa okuti, pamue cimosi lika oco ca li panga pokati kolohuluwa vikuãla.

Umue ukuakukonomuisa o tukuiwa Hubert P. Yockey una o tava kelongiso liokuti ovina via tukuluka ño, o kuete ocisimĩlo cikuavo. Eye wa popia hati: “Ka citava okuti omuenyo wa fetikila lika ‘kovina vi pamisa etimba.’”⁵ O ARN yi sukiliwa oco ku pangiwe ovina vi pamisa etimba. Pole, ovina vi pamisa etimba via kongeliwavo voku pangiwa kuo ARN. Tu pondola oku popia okuti, ci kaile ovina vi pamisa etimba, ale olomolekula vio ARN, via tukulukila ocipikipiki pocitumãlo cimuamue kuenda votembo yimuamue, ndaño ka kuli uvangi waco u ci lekisa. Lipi nda lia kala esinyanyẽho liavio vioku li kuatisa, oco vi linge omuenyo umue u li tekula owo muẽle haiwo wa koka? Ondotolo yimue yi tukuiwa Carol Cleland c, ya tiamẽla ko Instituto de Astrobiologia yo Nasa okuti o (Administracão Nacional de Aeronáutica e Espaço) ya popia ndoco: “Poku (sinyanyẽha okuti, pamue kua tengiwa ovina vi pamisa etimba kuenda o ARN), ocisimĩlo caco ci molẽha ndu okuti, ka ca suilepo.” Pole, ndaño ndoco eye wamisako loku popia hati: “Valua vakuakukonomuisa va sinyanyẽha okuti, omo okuti va kuete elomboloko lioku licita kua tamba kovina vi pamisa etimba kuenda o ARN ndomo ca sokiyiwa tete, ocitangi celitokeko liovina viaco, ci ka tetuluiwa lonjila yimue.” Oku popia kovisimĩlo viokaliye viatiamẽla koku tukuluka ño kuovina via velapo vi panga onepa vomuenyo, eye wa popia hati: “Lomue wa tẽla oku eca elomboluilo lia suapo ndomo ovina viaco via pita.”⁶

Momo lie ovovangi aco a kuetele esilivilo? Sokolola kovitangi vakuakukonomuisa va siata oku liyaka lavio vana va tava okuti, omuenyo wa tukuluka ño. Ovo va limbuka olo aminoasido vimue vi sangiwavo voloselula vi kasi lomuenyo kuenda volohondo viavo vioku lingila akonomuiso, va panga olomolekula vikuavo pocakati coloseteko via sokiyiwa ciwa, haivio vi lavuluiwa. Vokuenda kuotembo, va lavoka oku panga olonepa viosi vi sukiliwa, oco va pange oselula yimue. Ocitangi cavo ci sokisiwa locitangi conoño yimue yongolola ovina vimue via lulikiwa, kuenje o vi pongolola utale, o pelastiku, o silikone, ovikolo viutale, noke o vi tunga omakina yimue. Kuenje omakina yaco, yi sokiyiwa ciwa oco yi pange olokopia viomakina yaco muẽle. Poku ci linga, onoño yeca uvangi upi? Uvangi wokuti, omunu umue wa loñoloha, o pondola oku panga omakina yimue yi komõhisa.

Cimuamue haico, nda olonoño via tẽlele oku panga oselula yimue, ocili okuti nda ca komõhisa calua, pole,  nda ca eca hẽ uvangi wokuti oselula ya li panga oyo muẽle? Citava okuti, olonoño nda via eca uvangi ukuavo, ale haicoko?

Nye o sima? Ovovangi osi ovoloño tu kuete, a lekisa okuti oviendalomuenyo, vi tunda lika koviendalomuenyo vikuavo. Oku tava okuti oselula yimue ya li panga oyo muẽle oku upisa kasĩla ka a kuete omuenyo, ci sukila oku kuata ekolelo lialua.

Lovovangi a lekisiwa ndeti, o sima okuti ca sunguluka oku tava kocisimĩlo eci? Osimbu kua tambuluile, tu konomuise ndomo oselula ya pangiwa. Eci ci ka ku kuatisa oku kũlĩhĩsa nda ovisimĩlo viatiamẽla kefetikilo liomuenyo via tukuiwa lolonoño vimue via sunguluka, ale ovolandu wuhembi, ndeci olonjali vimue via siata oku linga poku lombolola oku ku tunda oloñaña.