1, 2. Ekumbi li lekisa ndati unene wa Yehova woku lulika?

 OVE hẽ onjanja yimue wa kala ale ocipepi londalu vuteke umue wombambi? Citava okuti wa yotisile ovaka ove kilu liondalu ocinãla cimue ca sunguluka oco o yeve owuya. Vepuluvi limue nda wamelele calua kondalu, nda kua tẽlele oku kalako otembo yalua omo liowuya. Nda wa kalelevo ocipãla, ofela ya talala yuteke nda ya ku kokela ombambi.

² Kuli “ondalu” yimue yi tokotisa etimba lietu vokuenda kutanya. “Ondalu” yaco yi kasi ocinãla ci soka 150 kolohuluwa violokilometulu longongo! a Oco tu yeve owuya wekumbi li kasi ocinãla calua, ca sukila unene walua! Pole, ongongo yi ñuala ñuala kolonele viekumbi lia sanya calua vocinãla cimue ca sunguluka. Nda ekumbi lia kaile ocipepi calua longongo, ovava nda a takata kuenda nda lia kaile ocipãla calua, ovava a kasimo nda a linga ocikokoto. Omo liaco, nda ekumbi lia kaile ocipepi calua ale ocipãla, vongongo nda ka muli oviendalomuenyo. Ocinyi cutanya ci kuete esilivilo kovimuenyo vi sangiwa mulo vongongo, ka ca vĩhisa kuenda ci sanjuisa.—Ukundi 11:7.

3. Ekumbi li tu longisa nye?

³ Ndaño okuti omuenyo womanu wa tambavo kekumbi, valua va u tenda ndocina cimue ño ca siata keteke leteke. Kuenje ka va tẽla oku lilongisilako ocina cimue ca velapo. Catiamẽla ku Yehova, Embimbiliya li popia hati: “Ove wa panga ocinyi kuenda ekumbi.” (Olosamo 74:16) Ocili okuti ekumbi li vetiya oku eca esumbilo ku Yehova “una wa Panga ilu, longongo.”  (Olosamo 19:1; 146:6) Ekumbi, limue pokati koviluvo ka vi tendiwa vi kasi kilu okuti, li tu longisa eci catiamẽla kunene wa piãla woku lulika wa Yehova. Tu konomuisa vimue pokati koviluvo viaco vi kasi kilu kuenje tu ka tiamisila utima kongongo loviendalomuenyo via litepa vi kasimo.

4, 5. Nye ci sua vekumbi kuenda oku li sokisa lolombungululu vikuavo anga hẽ oluo lunenepo vali?

⁴ Ndomo wa ci kũlĩha ale, ekumbi olumbungululu lumue. Olio li molẽha ndu okuti linene calua oku li sokisa lolombungululu viuteke momo li kasi vali ocipepi letu. Unene upi olio li kuete? Vocakati cekumbi mua tokota eci ci soka 27.000.000 voku sanya kuaco. Ove nda wa ponduile oku upa vocakati cekumbi okacimuanyuila kamue ka soka ndutue wofunyete, loku ka nena mulo vongongo okuti ka kala ocinãla ka ci pitahãla 140 kolokilometulu lono yowuya waco, nda lomue wa kolapo! Vosengundu losengundu, ekumbi lieca owuya wa lisoka lowu woku totãla kuolohuluwa vialua viatenda anene ovoyaki.

 ⁵ Ekumbi linene calua okuti vokati kalio ongongo nda ya iñilamo ci soka 1.300.000 kolonjanja. Anga hẽ ekumbi olumbungululu lunenepo vali pokati kolombungululu vikuavo? Sio, olonoño vi tukula ekumbi okuti olumbungululu lumue lutito luevala liyeluluka. Upostolo Paulu wa soneha okuti “olumbungululu lolumbungululu lua litepa kulamba.” (1 Va Korindo 15:41) Espiritu sandu olio lika lia kuatisa upostolo Paulu oku soneha okuti, olondaka evi viocili. Kuli olumbungululu lunene calua okuti, nda lua kapiwile pocitumãlo cekumbi, ongongo nda ya kala vokati kalio. Nda kua lingiwile ocina cimuamue lolumbungululu lunenepo vali, oluo nda lua pitĩla toke pocitumãlo cocengele Saturno okuti—ndaño ocengele caco ci kasi ocipãla calua longongo kuna ombalãu yina yi lupuka calua ci pitahãla 40 kolonjanja okuti olusolo lu sule, oco yi pitĩleko ya tumãla anyamo akuãla!

6. Embimbiliya li lekisa ndati okuti etendelo liolobumbungululu lialua calua kovaso omanu?

 ⁶ Ndaño okuti olombungululu vinene, ocina cimue ci komõhisa vali etendelo liavio. Embimbiliya li lekisa okuti ka kua kũlĩhĩwile etendelo liolombungululu momo ca tĩla oku vi tenda ndeci “eseke liokalunga.” (Yeremiya 33:22) Eci ci lekisa okuti kuli olombungululu vialua okuti, evi tu pondola oku mola vi sule. Pole, nda usonehi umue Wembimbiliya ndeci Yeremiya wa petuile ovaso, loku seteka oku tenda olombungululu luteke, nda wa tenda lika olohulukãi vitatu okuti olio etendelo tu pondola oku mola lika kuteke umue kuli olombungululu. Eci ci sokisiwa letendelo liolomema vieseke liokalunga okuti, epupu limue lieka. Ocili ceci okuti, ka ci tẽliwa oku sokolola etendelo liolombungululu ndeci ci pitavo leseke liokalunga. b Kuli hẽ umue o tẽla oku tenda olombungululu?

7. Nye olonoño vi sinyanyẽha catiamẽla kolombungululu vi sangiwa vocengele cetu kuenda voluali luosi muli oviengele viñami?

⁷ Kelivulu lia Isaya 40:26, ku tambulula hati: “Petuili ovaso ene kilu kuenda vanji. Helie wa lulika olombungululu viosi? Una o vi songuila ndolohoka, poku vi tenda lumosi, lumosi; eye o vi tukula viosi kolonduko.” Kolosamo 147:4, ku popia hati: “Eye o tenda olombungululu.” Liñami “etendelo liolombugululu”? Epulilo eli ka lia lelukile oku li tambulula. Vakuakukũlĩhĩsa olombungululu olokonda va panga via lekisa okuti, vocengele cetu ci tukuiwa Via Láctea muli eci ci pitahãla 100 kolohuluwa violohuluwa violombungululu. c Pole, ocengele cetu cimue pokati koviengele vikuavo muli olombungululu vialua. Oco hẽ, kuli oviengele viñami? Vakuakukũlĩhĩsa  olombungululu va sinyanyẽha okuti kuli ovita violohuluwa lovita vitatu violohuluwa vioviengele. Ci molẽha okuti omunu handi ka tẽla oku tukula etendelo lia suapo lioviengele ca piãla enene liolombungululu vi kasi voviengele viaco. Pole, Yehova wa kũlĩha etendelo lia suapo liolombungululu. Handi vali, eye eca onduko yimue kolumbungululu lolumbungululu!

8. (a) Tu pondola oku kuata ndati ocisimĩlo cimue catiamẽla kunene wocengele Via Láctea? (b) Yehova o pokuisa oku lisengasenga kuolombungululu pocakati cocina cipi?

⁸ Poku sokolola ndomo oviengele violombungululu vinene calua, esumbilo tu kuetele Yehova li livokiya. Olokonda via lingiwa viatiamẽla kocinãla Cocengele Via Láctea, citava okuti ci soka 100.000 kanyamo ocinyi. Sokolola ño handi ociliakulo cocinyi ci lupuka 300.000 kolokilometulu vosengundu yimue. Ociliakulo caco nda cambata 100.000 kanyamo oco ci yoke ocengele cetu! Handi vali, kuli oviengele vinenepo vali okuti, cetu ci sule. Embimbiliya li popia okuti, Yehova o yala “ovailu” ndonanga. (Olosamo 104:2) Eye o pokuisa oku lisengasenga kuoviluvo viaco. Oku upisa kolumbungululu lutito toke kocengele cinene, viosi vi lisengasenga pocakati covihandeleko via tumbikiwa havio vi kapiwako la Suku. (Yovi 38:31-33) Kuenje olonoño vimue via siata oku sokisa oku lisengasenga kuolombungululu viaco ndomiluko yimue ka ya lelukile. Lonjila eyi, sokolola ku Una wa lulika ovina viaco. Omo liaco, ku vetiyiwa hẽ oku lekisa esumbilo liocili ku Suku o kuete unene walua woku lulika?

9, 10. Volonjila vipi unene wa Yehova u situluiwa vocihandeleko cekalo liekumbi, vocengele Júpter, congongo kuenda cosãi?

⁹ Unene wa Yehova u limbukiwavo vonjo yetu okuti, ongongo. Eye wa tumbika lutate ongongo pocitumãlo cimue ca sunguluka. Olonoño vimue vi tava okuti, voviengele vialua ka mu pondola oku kala oviluvo vi kuete omuenyo ndeci ocengele cetu. Onepa yalua yocengele Via Láctea, ka ya pangiwile oco mu kale oviluvo vi kuete omuenyo. Vocakati cocengele  mueyuka olombungululu. Ocinyi caco calua enene okuti pamue olombungululu via siata oku li tusula. Kolongave viocengele ka ku sangiwa ovina vialua vi sukiliwa oco vi kuatise omuenyo. Ocihandeleko cekalo liekumbi ci kasi pocitumãlo ca sunguluka pokati kolongave viaco.

¹⁰ Ongongo yi kuatisiwa loku teyuiwa locengele cimue cinene ci kasi ocipãla ci tukuiwa okuti—Júpter. Ci pitahãla olohulukãi kolonjanja okuti ongongo yi sule, ocengele Júpter ci kuete ongusu yalua. Lonima yipi? Ocengele caco ci nãla ale ci tindula ovina vi pita vesanjavalo lilu. Olonoño vi sinyanyẽha okuti, nda ka ca kaile ocengele Júpter, vongongo nda mua lokila olosolo vialua vi pitahãla 10.000 kolonjanja okuti cilo ci sule. Pole, ongongo yetu ya sumũlũisiwa lolumbungululu lumue lulikasi okuti, Osãi. Olumbungululu luaco ka lua posokele lika, pole, luecavo “ocinyi kuteke” kuenda lu kuatisa ongongo oku kala pocitumãlo cimue ndu okuti ca yenduka haico ca koka. Oku yenduka kuaco ku koka ovovo a ecelela oku kuata omuenyo vongongo.

11. Ofela yongongo ya lulikiwa ndati oco yi kale ndociyepelo ci teyuila?

¹¹ Unene wa Yehova woku lulika u limbukiwilavo kovina viosi a lulika mulo vongongo. Kũlĩhĩsa eci catiamẽla kesanjavalo lina li kasi ndociyepelo cinene. Vekumbi mu tunda olosongo viocinyi vi kuatisa levi vi nyõla. Eci olosongo viaco vi veta vonepa yinene yesanjavalo, onepa yolosongo vina vi nyõla vi pongolola ofela yaño okuti yi linga o ozônio. Ndonima, o ozônio yaco yi nala onepa yalua yolosongo vina vi nyõla. Omo liaco, ocengele cetu congongo ci kuete ociteyuilo calio ndosapilinyu!

12. Oku ñuala ñuala kuovava vesanjavalo ku lekisa ndati unene wa Yehova woku lulika?

¹² Ofela ya tu ñuala, yi tu ĩha ovina tu sukila kuenda yecelela okuti oviluvo vikuavo voluali vi kuata omuenyo. Ocina cikuavo ci komõhisa catiamẽla kofela, oku ñuala ñuala kuovava. Vunyamo wosi ekumbi li takatisa eci ci pitahãla 400.000 vialitulu ovava volokalunga palo posi. Ovava aco a pongoloka alende ana olofela vi sanduila kolonepa viosi. Noke ovava aco  a yelisiwa, a loka ndombela, ndocikokoto ale ndociwe, oco a yukise olono viovava. Eci ci li kuata leci ca sonehiwa Kukundi 1:7 ndoco: “Olondui viosi vi lupukila vokalunga, pole, okalunga ka keyuka. Olondui vi tiukila kocitumãlo via tunda, oco vi lupuke vali.” Yehova eye lika o pondola oku lulika oku ñuala ñuala kuaco kuovava.

13. Ovikũla kuenda ilu lieve vi situlula ovovangi api atiamẽla kunene wa Yehova woku lulika?

¹³ Kolonepa viosi ku sangiwa omuenyo, kuli uvangi wunene Wululiki. Oku upisa koviti vio sekoya via lepa calua okuti osapalalo yi kuete 30 kovilondelo yi sule, toke kovikũla vitito vi muiwa lolomakina okuti vi sangiwa vokalunga havio vi vokiya ofela tu fuima, vi eca uvangi wunene wa Yehova woku lulika. Osi yeyuka lovina vi kasi lomuenyo ndeci, olonjambu, ombutukuma, apuka okuti viosi vi likuete omunga oco vi kuatise koku kula kuovikũla. Eli olio esunga lieci Embimbiliya li popela okuti, osi yi kuete “ongusu.”—Efetikilo 4:12 etosi.

14. Upi unene u sangiwa vokati ko átomo yimue?

¹⁴ Ocili okuti, Yehova “eye Una wa panga ongongo lunene waye.” (Yeremiya 10:12) Unene wa Yehova tu u limbukilavo kovina vitito a lulika. Ndeci, ohuluwa yolo átomo ka ya li sokele lutele wesinga liomunu. Ndaño o átomo yimue ya vokiyiwile toke kutunga wonjo yi kuete 14 kolosapalalo, vokati kayo nda ya lisoka lika lekelewa liomongua oku pitila vocilondelo epanduvali kolosapalalo. Omo liaco, utito wo vokati ko átomo, owo ono yongusu yi komõhisa yi tunda koku totãla kuetenda limue!

15. Poku tukula ovinyama viñi viñi nye Yehova a yonguile oku longisa Yovi?

¹⁵ Tu limbukavo uvangi wunene woku lulika wa Yehova poku vanja ovina a lulika oku kongelamo ovinyama via li tepa vi sangiwa palo posi. Pokati kovina vialua vi sivaya Yehova vi sangiwa Kolosamo 148 kocinimbu 10, mua kongela “ovinyama viovusenge kuenda ovinyama viovimbo.” Oco ku lekisiwe esunga  lieci omunu a sukilila oku sumbila Ululiki, Yehova onjanja yimue wa sapuilile Yovi catiamẽla kovinyama ndeci, ohosi, ongombe yovusenge, onyani, Ongeve kuenda o Canjangombe (citava okuti ca setahãla ongandu). Nye Yehova a yonguile oku popia ku Yovi? Nda okuti omanu va komõha lovinyama viaco, anga hẽ ka va pondola oku komõha vali Lululiki wovinyama viaco?—Yovi, ocipama 38-41.

16. Nye ci ku komõhisa catiamẽla kolonjila vimue via lulikiwa la Yehova?

¹⁶ Olosamo 148:10, vi tukulavo “olonjila.” Sokolola kolonjila vi kasi kilu lieve! Yehova wa sapuila Yovi catiamẽla konjila yi tukuiwa okuti o ombo “yi yola okavalu lukuakuendelako.” Ndaño onjila yaco ka yi tẽla oku palãla, yi kuete eci ci soka 2.5 kolometulu vutunga, oyo yi lupuka 65 kolokilometulu vowola yimosi, loku eca ananga a soka 4.5 kolometulu! (Yovi 39:13, 18) Onjila yikuavo yi tukuiwa [albatroz], yi pita otembo yomuenyo waye wosi loku palãla kolonepa viokalunga. Onjila yaco yi kuete olometulu 3 vutunga oyo yi pondola oku palãla olowola vimue okuti ka yi veta veta avava. Pole, ca litepa lo kacinjonjo okuti ka kuete lika utunga u tẽla 5 kolosentimetulu. Oyo yi pondola oku veta veta avava eci ci soka 80 kolonjanja vosengundu yimosi! O kacinjonjo ka pondola oku talama vilu ndelikopitulu kuenda ka pondola oku tiukila konyima osimbu ka palãla.

17. Ocimuandu ci tekãvelua ci kuete utunga upi? Petosi lipi tu pondola oku pitĩla poku sokolola kovinyama via lulikiwa la Yehova?

¹⁷ Olosamo 148:7 vi popia hati: ‘Oviluvo vinene viokalunga,’ vi sivayavo Yehova. Kũlĩhĩsa eci catiamẽla kocinyama ci tendiwa voluali luosi okuti oco cinene povali ci tukuiwa okuti ocimuandu ci tekãvelua. Ociluvo caco okuti ci liteva ‘valondo osi ovava,’ ci pondola oku pitahãla 30 kolometulu vusõvi. Ci pondola oku sokisiwa locilemo ci soka 30 kolonjamba vinene. Elimi liocimuandu caco li kuete ocilemo conjamba yimosi. Utima wayo wa lisoka lekãlu limue litito. Utima waco u tutula lika 9 kolonjanja vekukutu limosi okuti, ca litepa lutima wokacinjonjo u tutula 1.200 kolonjanja vekukutu. Limue pokati kesipa liocimuandu linene calua okuti, omõla umue o pondola  oku likokela vokati kalio. Ocili okuti, utima wetu u tu vetiya oku pitulula olondaka via sulako vielivulu Liolosamo viokuti: “Cosi ci fuima, ci sivaye Yehova.”—Olosamo 150:6.

18, 19. Lipi etendelo lia suapo liovina vi kasi lomuenyo via lulikiwa la Yehova? Ovina via lulikiwa vi tu longisa nye catiamẽla komoko Yaye yoku viala?

¹⁸ Unene wa Yehova woku lulika u tu longisa nye? Ovina vialua via lulikiwa vi tu komõhisa. Ukualosamo umue wa komõha, hati: “A Yehova, ovopange ove alua cimue! . . . Ilu lieve lieyuka lovina wa panga.” (Olosamo 104:24) Olondaka evi viocili! Olonoño via limbuka ale ci pitahãla ohuluwa yimosi yapata vioviluvo vi kasi lomuenyo palo posi; pole, kuli ovisimĩlo via litepa viatiamẽla ketendelo lia suapo liapata a kasiko. Omesele yimue pamue yi sima okuti, oku luvikiya kuaye ku kasi loku tepuluka. Pole, ca litepa la Yehova ceci okuti, unene, ale uloño waye woku luvikiya loku lulika ovina via litepa, ka u tepuluka.

¹⁹ Onjila ndomo Yehova a talavaya lunene waye woku lulika, yi tu longisa okuti o kuete omoko yoku viala. Ondaka “Ululiki,” yi tepisa Yehova lovina vikuavo vi sangiwa voluali okuti, ovina viosi vi kasimo via “lulikiwa.” Ndaño muẽle Omõla wongunga wa Yehova, una wa kala “ndomesele ya loñoloha”  vokuenda kuotembo yoku lulika ovina, Vembimbiliya lalimue eteke a tukuiwile okuti Ululiki. (Olosapo 8:30; Mateo 19:4) Pole, eye wa tukuiwa okuti, “uveli woviluvo viosi.” (Va Kolosai 1:15) Ocikele ca Yehova coku kala Ululiki, ceca kokuaye lika omoko yilikasi yoku lekisa unene woku viala ovaili longongo yosi.—Va Roma 1:20; Esituluilo 4:11.

20. Konepa yipi Yehova a puyuka noke yoku malusula oku lulika ovina mulo vongongo?

²⁰ Anga hẽ Yehova wa liwekapo oku talavaya lunene waye woku lulika? Embimbiliya li popia okuti Yehova “keteke liepanduvali wa puyuka kupange waye wosi a linga.” (Efetikilo 2:2) Upostolo Paulu wa lekisa okuti ‘eteke’ liepanduvali, li lomboloka olohuluwa violohuwa vianyamo okuti, handi lia kala oku amamako koloneke viaye. (Va Heveru 4:3-6) Anga hẽ Yehova poku “puyuka,” ci lomboloka okuti wa liwekapo oku talavaya? Sio, Yehova ka la liwekapo oku talavaya. (Olosamo 92:4; Yoano 5:17) Oku puyuka kuaye ku lomboloka okuti, eye wa mala oku linga ovopange aye oku lulika ovina viatiamẽla kongongo. Pole, ovopange aye oku tẽlisa ocipango caye, a kasi oku amamako okuti ka a tatekiwa. Vovopange aco mua kongela oku sonehiwa Kuovisonehua vi Kola kuenda oku lulikiwa ‘kuociluvo cokaliye’ okuti, ci ka lomboluiwa Vocipama 19.—2 Va Korindo 5:17.

21. Unene woku lulika wa Yehova u ka kuatisa ndati omanu vokuenda kuotembo yosi?

²¹ Eci eteke lia Yehova lioku puyuka li pitĩla kesulilo, eye o ka popia hati, “ca posoka calua,” ovina viosi a linga viatiamẽla kongongo ndeci a popele kesulilo liateke epandu oku lulika. (Efetikilo 1:31) Tu sukilavo oku kevelela ndomo Yehova a ka nõlapo oku talavaya lunene waye noke liovina viaco. Ndaño ndoco, tua kolela okuti onjila ndomo Yehova a talavaya lunene waye woku lulika, yi kamamako oku tu komõhisa. Vokuenda kuotembo yosi, tu ka lilongisa ovina vialua viatiamẽla ku Yehova pocakati coviluvo viaye. (Ukundi 3:11) Osimbu tuamamako oku lilongisa catiamẽla kokuaye, esumbilo lietu li livokiya kuenda ukamba Lululiki wetu wa Velapo u pamisiwa.