OLONDAKA evi viosimbu via Soma Salomone, vi situlula ovisimĩlo omanu va kuete viatiamẽla komuenyo. Omo okuti ka tu kala otembo yalua komuenyo kuenda ka tu pondola oku tateka olofa, tunde osimbu omanu va siata oku lavoka ocina cimue ca velapo. Vokuenda kuanyamo alua, kua siata oku lingiwa akonomuiso atiamẽla koku kala otembo yalua komuenyo.

Kũlĩhĩsa ulandu wa Gilgamesh wa kala o soma yimue yoko Sumeria. Kua lomboluiwa ovohembi alua atiamẽla komuenyo waye. Uhembi umue ndomo wa lomboluiwa kulandu wa Gilgamesh, wa lekisa okuti eye wa linga ungende umue wa kapa kohele omuenyo waye, oco a lilongise oku yuvula oku fa. Pole ka ci tẽlele.

Kocita cakuãla K.K., olonoño vioko China via panga ocina cimue ci tukuiwa hati, “elixir” kuenda va kolelele okuti u pondola oku amisako omuenyo womunu. Ovo va linga ocina cimue coku nyua mua kongelele ohule womerkúrio kuenda ovina vikuavo. Ocili okuti ocina caco, ca koka olofa kolonoño vialua vioko China. Kanyamo 500 O.Y kuenda 1500 O. Y, olonoño vimue vioko Europa via seteka oku pongolola ulu okuti omunu o tẽla oku ina kuenda u kala vetimba momo va simile okuti ulu vetimba liomunu ka u nyõliwa kuenje u kuatisa omunu oku kala otembo yalua komuenyo.

Koloneke vilo olonoño vimue vi kasi oku seteka oku kũlĩha esunga lieci omanu va kukila. Ndeci ekonomuiso lia lingiwa poku sanga o “elixir da vida,” alikolisilo olonoño viaco via siata oku linga, vi eca uvangi wokuti omanu handi va kuete elavoko lioku sanga onjila yimue yi kuatisa oku yuvula oku kuka kuenda oku fa. Pole, onima yipi va siata oku kuata poku linga akonomuiso aco?

Olonoño vina via lilongisa ovina viatiamẽla koselula yomunu, va siata oku lombolola ci soka 300 kasunga lieci omunu a kukila kuenda a fila. Vanyamo asulako, olonoño via tẽla oku linga okuti ovinyama kuenda oloselula viomanu vi kala komuenyo vokuenda kuotembo yalua. Omo liaco, omanu valua okuti olohuasi, va siata oku eca olombongo kolonoño oco va limbuke “esunga lieci tu fila.” Nye ovo va siata oku linga?

Va seteka oku vokiya otembo omunu a kala komuenyo. Olonoño vimue vi sima okuti tua siata oku kuka omo liovina vi pita locimatamata cimue ci tukuiwa hati, telômero, okuti olonepa via sulako violo cromossomos. Ovimatamata viaco, vi teyuila oloselula vietu osimbu vi amamako oku kula. Pole, olonjanja viosi oloselula vi li tepaisa, ovimatamata viaco vi litepulula. Noke oloselula vi liwekapo oku li tepaisa kuenje omunu o kuka.

 Kunyamo 2009, onoño yimue o tukuiwa hati, Elizabeth Blackburn kumue locimunga caye, va limbuka ocimatamata cimue ci tateka oku tepulula kuo telômero pole yi koka okuti oselula yaco yi kuka. Omo liaco, ovo va sukilile oku tava okuti olotelômero “ka vi kuatisa omanu oku kala otembo yalua komuenyo.”

Oloselula vi licita, onjila yikuavo yoku seteka oku tateka ovitangi vi tunda koku kuka. Eci oloselula vietu ka vi tẽla vali oku licita, vi pondola oku kokela ovitangi koloselula vi kasi ocipepi lavio kuenje vi lenda, vi koka evalo ka li piti kuenda ovoveyi akuavo. Olonoño kofeka yo Fransa, via sanga onjila yoku upa oloselula komanu va kuka, va vi lingisa viokaliye kuenje ovio vi fetika vali oku licita kuenda vi pondola oku kala 100 canyamo. Ocimunga culongisi umue o tukuiwa Jean-Marc Lemaître, ca popia okuti upange wavo wa “ecelela okuti oloselula ka vi kuka lonjanga.”

Olonoño vialua vi kasi oku popia okuti ndaño kuli olonjila vialua vioku yuvula oku kuka, omanu ka va pondola oku kala otembo yalua komuenyo. Ocili okuti tunde kocita 19, elavoko lioku kala otembo yalua komuenyo lia livokiya calua. Ocisimĩlo ceci cokuti, omanu va siata oku kala otembo yalua komuenyo momo, va siata oku liyelisa kuenda kuli ovihemba vi tateka omanu oku vela, levi vi sakula ovoveyi alua. Olonoño vimue vi tava okuti anyamo omunu a kala komuenyo a livokiya calua okuti a-a a sokiyiwila ci sule.

Pa pita ale ci soka 3.500 kanyamo tunde eci Mose usonehi Wembimbiliya a popia hati: “Oloneke vietu kulo kilu lieve vi tẽla akui epanduvali kanyamo, pamue, mekonda liongusu, akui ecẽlãla kanyamo. Haimo lumue upami wao upange lika, lesumuo. Momo u nyõleha ndopo kuenje tu taka.” (Osamo 90:10) Ndaño omanu va siata oku likolisilako oku vokiya otembo omunu a kala komuenyo, omuenyo u kasi oku amamako oku kala ndomo Mose a ci popia.

Ca litepa lotembo omanu va kala komuenyo, oviluvo ndeci, o ouriço-do-mar vermelho kuenda ehotio liokalunga, vi pondola oku kala komuenyo ci soka 200 vianyamo. Oviti vimue via lepa calua vi tukuiwa hati o sequóia, vi pondola oku kala olohuluwa vianyamo. Eci tu sokisa anyamo omuenyo wetu, lowu woviluvo via tukuiwa ndeti, ka ca sungulukile hẽ oku lipula hati: ‘Anga hẽ omuenyo ulo woku kala 70 ale 80 kanyamo owo lika?’