Elias Hutter kuenda Embimbiliya a Pongolola Kelimi Lio Heveru

O tẽla oku tanga ovina via sonehiwa kosimbu kelimi lio Heveru? Citava okuti ku ci tẽla. Ocili okuti lalimue eteke wa muile Embimbiliya limue kelimi lio Heveru. Pole, kocita 16 kua kala onoño yimue o tukuiwa hati, Elias Hutter okuti wa sandeka Ambimbiliya avali kelimi lio Heveru. Oku lilongisa ovina viatiamẽla kokuaye, ci ka ku kuatisa oku limbuka esilivilo Liembimbiliya o kuete konjo.

Elias Hutter wa citiwa kunyamo wo 1553 kolupale luo Görlitz lu kasi ocipepi lofeka yo Alemanya, o Polônia kuenda o Repúblika Tcheka. Hutter wa lilongisa alimi okutundilo kosikola ya Velapo yo Luterana volupale luo Jena. Eci a kuata 24 kanyamo, eye wa linga ulongisi welimi lio Heveru kosikola yimue ya Velapo volupale luo Leipzig. Omo lionjongole yaye yoku mioñolola elongiso, wa ikula osikola yimue volupale luo Nuremberg kuna olondonge via enda oku lilongisa elimi lio Heveru, lio Helasi, lio Latim kuenda lio Alemão. Ovina viaco ka via endaile oku longisiwa kolosikola vikuavo via Velapo viokotembo yaco.

“NDOMO EMBIMBILIYA LIACO LIA SONEHIWA”

Kunyamo wo 1587 Hutter wa soneha Embimbiliya limue kelimi lio Heveru okuti cilo lia kũlĩhĩwa hati, Otestamento Yale. Osapi Yembimbiliya liaco ya kala yokuti: Derekh ha-Kodesh yi lomboloka okuti, “Elila li Kola” yopiwa kelivulu lia Isaya 35:8. Onjila ndomo eye a soneha, yi situlula olondaka usonehi umue a popia viokuti: “Ondaka londaka onjila ndomo Embimbiliya liaco lia sonehiwa.” Pole Embimbiliya liaco lia kuata esilivilo momo lia kuatisa olondonge oku lilongisa elimi lio Heveru.

Oco tu kuate elomboloko liesunga lieci Embimbiliya Hutter a soneha kelimi lio Heveru lia kuatela esilivilo, kũlĩhĩsa ovitangi vivali omunu umue a pondola oku liyaka lavio poku lilongisa elimi lio Heveru li sangiwa Vembimbiliya. Catete, omunu ka kũlĩhĩle ololetala viaco momo lia litepa lalimi akuavo kuenda cavali, olondaka viatete levi via sulako vi koka okuti ka ci leluka oku limbuka olondaka viaco. Kũlĩhĩsa ondaka kelimi lio Heveru נפשׁ okuti (ya pongoluiwa hati, ne’phesh), yi lomboloka “omuenyo.” Kelivulu lia Esekiele 18:4 ondaka yatete yokuti ה (ha), leyi ya sulako yokuti הנפשׁ (han·ne’phesh ) oku vi kongela vi lomboloka “omuenyo.” Omunu wosi okuti wa siata lika oku tukula ondaka yokuti הנפשׁ (han·ne’phesh) kokuaye ondaka yaco ya litepa londaka yokuti, נפשׁ (ne’phesh).

Hutter oco a kuatise olondonge, wa talavaya lonjila yimue yilikasi yoku pa olokopia. Eye wopa olokopia lololetala via leluka kuenda vikuavo via litepele. Olondaka via velapo, via enda oku kopialiwa lololetala via leluka. Olondaka viatete levi via sulako via enda oku kopialiwa lonjila yimue ya litepa. Eci ca kuatisa olondonge oku lilongisa elimi liaco momo va kũlĩhĩle olondaka via velapo kelimi lio Heveru. Onjila yimue, ya kuamiwa katosi a sangiwa vo Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas com Referências. * Olondaka via velapo vi tekãvelua kuenda olondaka viatete levi via sulako via sonehiwa lololetala via leluka. Olondaka via velapo lialitalatu, a lekisa ololetala Hutter a soneha lavio Embimbiliya kelimi lio Heveru kelivulu lia Esekiele 18:4 kuenda onjila yimuamue ya sonehiwavo vocinimbu cimuamue Vembimbiliya Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas com Referências petosi li sangiwa vombuelo yemẽla.

“OTESTAMENTO YOKALIYE” KELIMI LIO HEVERU

Hutter wa sandekavo onepa yimue yi tukuiwa hati o Testamento Yokaliye kueci ci soka 12 kalimi. Onepa yaco ya sandekiwa kunyamo wo 1599 volupale luo Nuremberg kuenda ya kũlĩhĩwa okuti Poliglota de Nuremberg. Hutter wa yonguile oku kongelamo onepa yimue Yovisonehua vio Helasi kelimi lio Heveru. Pole eye wa popia hati: Ndaño nda feta olombongo vialua oco li pongoluiwe kelimi lio Heveru, nda ka lia tẽlisiwile. Omo liaco eye wa nõlapo oku pongolola eye muẽle o Testamento yokaliye oku upa kelimi lio Helasi loku yi soneha kelimi lio Heveru. Hutter omo okuti ka lingile vali ovopange akuavo, wa malusula oku pongolola onepa yaco Yembimbiliya vokuenda kunyamo umosi!

Vakuakulilongisa va pongoluile ale Ambimbiliya amue Otestamento Yokaliye kelimi lio Heveru. Limue pokati Kambimbiliya aco, lia pongoluiwa vokuenda kunyamo wo 1360 lulume umue o tukuiwa hati, Simon Atoumanos. Yikuavo ya pongoluiwa kunyamo wo 1565 lulume umue o tukuiwa hati Oswald Schreckenfuchs okuti wa kala onoño yimue ukuakukonomuisa Embimbiliya. Ambimbilliya aco lalimue eteke a sandekiwa kuenje cilo a nyelela.

Catiamẽla konjila ndomo o Testamento yokaliye ya pongoluiwa la Hutter, onoño yimue ukuakukonomuisa Embimbiliya kelimi lio Heveru o tukuiwa hati, Franz Delitzsch wa popia ndoco: “Onjila ndomo eye a pongolola Embimbiliya kelimi lio Heveru ya lekisa okuti eye wa kũlĩle ciwa elimi liaco, okuti ka ca siatele pokati Kakristão. Citava oku kolela kupange waco momo Hutter wa tukula olondaka via suapo.”

UPANGE UMUE U KUETE ESILIVILO

Hutter ka lingile ohuasi omo liupange waye woku pongolola momo Ambimbiliya a pongolola ka a landisiwile calua. Pole, upange eye a linga wa kuata esilivilo lialua okuti handi u kasi toke cilo. Kunyamo wo 1661 Otestamento Yokaliye eye a pongoluila kelimi lio Heveru, ya konomuisiwa kuenda ya sandekiwa la William Robertson, kuenje kunyamo wo 1798 Richard Caddick wa lingavo upange umuamue. Hutter poku pongoluila kelimi lio Helasi wa pongolola lutate olonduko viokuti, Kyʹri·os (Ñala), The·osʹ (Suku) kuenda “Yehova” (יהוה, JHVH) valivulu a tukuiwa hati, Ovisonehua vio Heveru ale vovisonehua vina okuti vi tukula Yehova. Ocina caco ciwa momo Ambimbiliya alua ka a tukula “Yehova,” onduko ya Suku. Pole Embimbiliya lia pongoluiwa la Hutter li eca uvangi wokuti onduko ya Suku yi sukila oku tukuiwa Vovisonehua vio Helasi.

Olonjanja viosi eci o sanga onduko ya Suku, Yehova Vovisonehua vio Helasi ale katosi a sangiwa vo Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas com Referências, ivailuka alikolisilo Elias Hutter a linga kuenda Embimbiliya eye a pongoluila kelimi lio Heveru.