Kunyamo 1920 osimbu handi olonjali viange ka via kuelele, oco via fetika oku lilongisa ocili. Ame nda citiwa kefetikilo liunyamo 1939. Eci nda kala handi umalẽhe ko Inglaterra, nda enda oku kuama olonjali viange kolohongele kuenje noke nda lisonehisa oku panga onepa Kosikola Yupange Wakristão. Ndivaluka ndomo nda liyeva onjanja yatete oku londa kokasia yimue oco ndi lepe povali kamue poku linga ohundo yange yatete. Nda kuatele epandu kanyamo kuenda nda luluma calua oku mola akulu vosi ndomo va ndi luluvala.

Oco ndi litunde ciwa kupange woku kunda, Isiange wa enda oku ndi sonehelako olondaka vioku fetika ombangulo. Eci nda totola onjanja yatete kepito limue lika wange, nda kuatele ecelãla kanyamo. Nda sanjuka eci omunu nda sanga a tanga olondaka viange vioku fetika ombangulu, noke lonjanga yalua wa tava elivulu losapi hati, “Seja Deus Verdadeiro!” Ame nda lupuka toke ku isiange oco ndu ci lomboluile. Upange woku kunda kuenda olohongele via nenela esanju kuenda ca ñuatisa oku kuata ocimãho coku iñila kupange ulikasi.

Nda fetika oku sola calua ocili, eci isiange a nyiha Utala umue Wondavululi. Nda fetika oku sola orevista lorevista nda enda oku tambula. Ekolelo liange ku Yehova lia livokiya kuenje nda sokolola oku litumbika kokuaye.

Kunyamo 1950 epata lietu lia endele kohongele yofeka losapi hati, “Aumento da Teocracia” ya lingiwa ko Nova York. Eci ca kala keteke 3 Vokuãla kosãi Yenyenye osapi yaco yeteke yeyi, “Eteke Liolomisionaliu.” Keteke liaco, Manji Carey Barber, okuti noke weya oku panga onepa Kosungu Yolombangi Via Yehova, wa linga ohundo yepapatiso. Noke wa pinga ku vana va kapapatisiwa  oku tambulula apulilo avali kesulilo liohundo yaye, nda votoka loku tambulula hati, “Oco!” Nda kuatele lika 11 kanyamo, pole, nda limbuka okuti nda eca enanga lia velapo. Nda kala lusumba woku iñila vovava momo sia tẽlele oku liteva. Manji a siange wa ndi sindikila toke pocitumãlo coku papatisiwa loku ndembeleka okuti, tula utima cosi ci kala ciwa. Kuenje ca lingiwa lonjanga yalua okuti nda liyeva okuti olomahi viange ka via lambele kosi yovava. Eci nda iñila vovava manji umue wa ngeca kumanji ukuavo, manji ukuavo eye wa ndi mbotuila kosi yovava kuenje ukuavo wa ndi votola. Eteke liaco lia kala eteke limue lia velapo, Yehova wamamako oku suñamisa olonjila viange.

Eci nda liwekapo oku tanga, nda nõlapo oku kala ukundi wotembo yosi, pole, alongisi vange va kala oku mbetiya oco ndi linge osikola ya velapo. Nda kala oku lekisa kokuavo okuti njongola oku linga osikola ya velapo; pole, nda limbuka okuti nda nda ci linga sia amamako oku kala vocili momo ca sukilile oku tiamisila utima kelilongiso liaco, noke nda nõlapo oku liwekapo. Nda ceca peka lia Yehova pocakati cohutililo kuenje lesumbilo lialua nda sonehela alongisi vange poku va sapuila okuti si yongola vali oku linga osikola yaco. Omo okuti nda kolelele Yehova, nda iñila kupange wakundi votembo yosi.

Kosãi Yevambi Linene yunyamo 1957, nda iñila kupange wotembo yosi kolupale luo Wellingborough. Nda pinga ku va manji ko Betele yo Londres oco va numiseko manji umue ukundi wotembo yosi wa loñoloha oco a kale lame. Manji Bert Vaisey eye va numisako kuenje eye wa ñuatisa oku kuata esokiyo liwa liupange woku kunda. Vekongelo mua kala vamanji akãi epandu vakuka kuenda Manji Vaisey lame. Oku pongiya loku panga onepa kolohongele viosi ca nyiha apuluvi alua oku pamisa ukamba wange la Yehova kuenda oku lekisa ekolelo liange.

Noke lioku kala otembo yimue vokayike omo lioku likala oku enda kusualali, nda li sanga la Barbara manji umue ukãi okuti wa kala ukundi o likasi. Tua kuela kunyamo 1959, kuenje tua nõlelepo oku enda kocitumãlo cosi tu tumiwa. Tete, tua tumiwa konano yo Lancashire kofeka yo Inglaterra. Noke kosãi ya Susu yunyamo 1961, tua lalekiwa oku enda kosiko yosãi yimosi okuti Osikola Yupange Wusoma, ko Betele yo ko Londres. Noke lioku malusuiwa kuosikola, nda tambula ocikele cimue sia lavokaile okuti, coku nyula akongelo. Vokuenda kuolosemana vivali, nda pindisiwa lamanji umue wa kala ale kupange woku nyula akongelo okuti wa loñolohele calua, kolupale luo Birmingham kuenje Barbara vo ecelela oco a ndi kuame. Noke tua tiukila kocikele cetu kalupale o Lancashire kuenda Cheshire.

Osimbu tua kala kepuyuko kosãi Yenyenye 1962, tua tambula ukanda umue wa tunda ko filiale. Vukanda waco mua endela ocicapa coku lisonehisa Kosikola yo Gileada! Noke yoku likuti- lila catiamẽla konepa yaco, ame la Barbara tua soneha ocicapa kuenda tua yi tuma lonjanga ko filiale ndomo ca tumiwa. Noke yolosãi vitãlo tua  lipongiyila oku linga ungende ko Brooklyn, Nova Yorke oco tu ka linge osikola 38 yo Gileada, okuti elilongiso limue Liembimbiliya li lingiwa volosãi ekũi.

Kosikola yo Gileada tua lilongisa calua catiamẽla Kondaka ya Suku, kocisoko kuenda ku vamanji koluali luosi. Eci handi tua kala vanyamo 20, tua lilongisa calua kolondonge vikuavo via pitavo kosikola yaco. Lia kala esumũlũho linene oku talavaya eteke leteke kumosi la Manji Fred Rusk umue pokati kalongisi vetu. Ocina cimue eye a tukula vali esukila lioku eca elungulo lesunga, loku kũlĩhĩsa okuti elungulo liaco lia kunamela Vovisonehua. Pokati ka vana va linga olohundo vokuenda kuosikola yaco va kala vamanji va loñolohẽle calua ndeci Nathan Knorr, Frederick Franz, kuenda Karl Klein. Kuenda tua lilongisa calua kumbombe wa Manji A. H. Macmillan, wa tu longisa ndomo Yehova a kuatisa afendeli vaye vokuenda kuotembo ya tĩla vamanji va pita kunyamo 1914 toke kunyamo 1919!

Kesulilo liosikola Manji Knorr wa sapuila Barbara lame okuti wa tumiwi ko Burundi ko Afrika. Tua enda vohondo yalivulu o ko Betele oco tu konomuise velivulu lio Anuário okuti tu kũlĩha etendelo liakundi va kala ko Burundi kotembo yaco. Pole, tua komoha omo okuti ka tua tẽlele oku mola etendelo liakundi va kala ko Burundi! Etu tu enda kocitumãlo kuna okuti ka kua kaile akundi kuenje tua enda ko Afrika. Tua sakalalele calua! Pole, oku likutilila lutima wosi ca tu kuatisa oku tulumũha.

Kocikele cetu cokaliye kua kala ovina vilua via litepele lovina tua pita lavio ndeci, otembo, ovituwa kuenda elimi. Tua sukilile oku lilongisa o Fransesi. Tua liyakavo locitangi coku kuata ocitumãlo coku kala. Noke liloneke vivali tua pitĩla, manji Harry Arnott tua kalela kumosi Kosikola yo Gileada weya oku tu nyula, eci a tambula ocikele caye ko Zambia. Eye wa tu kuatisa oku sanda onjo yimue okuti yeya oku kala onjo yatete yolomisionaliu. Kuenje tua fetika oku lambalaliwa lombiali yofeka yaco okuti ka va kũlĩhĩle eci catiamẽla Kolombangi via Yehova. Pole, tua kuata esanju kocikele cetu, noke olombiali via tu sapuila okuti ka tua ponduile oku kunda nda ovo ka va ecele omoko yaco. Tua sukilile oku tunda kuenda oku ikisa ofeka yikuavo okuti ko Uganda.

 Tua kuata esakalalo oku enda ko Uganda omo vocicapa cetu ka tua kuatele o vistu pole, tua kolelele ku Yehova. Manji umue wo Kanada okuti wa kala oku talavaya vocikanjo muli esukila liakundi ko Uganda, wa lombolola ekalo lietu kukuenje umue welombe kuenje va tu ĩha olosãi vimue oco tu tambule ovicapa vi tu ecelela oku kala vofeka. Epuluvi liaco tua tambula, lia lekisa okuti Yehova wa kala oku tu kuatisa.

Ocitangi tua liyaka laco ko Uganda, ca tilile vali okuti co ko Burundi ci sule. Upange woku kunda ko Uganda ka walaliwekapo ndaño okuti kua kala lika 28 kakundi. Vocikanjo caco tua sangamo omanu valua va vangula Ongelesi. Pole, noke tua limbuka okuti oco tu vokiye onjongole yavo, tua sukilile oku lilongisa amue pokati kalimi avo. Tua fetika oku kundila kolupale luo Kampala kuna okuti ku vanguiwa vali o Luganda kuenje tua nõlapo oku lilongisa elimi liaco. Cambata anyamo alua oco tu vangule ciwa elimi liaco, pole, tua kũlĩhĩle okuti oku lilongisa o Luganda nda ca tu kuatisa oku litunda ciwa kupange woku kunda! Tua fetika oku kuata elomboloko liwa lieci Olondonge Viembimbiliya via sukilile oku kũlĩha. Eci ovo va limbuka okuti tua va kapeleko, va fetika oku lombolola ndomo va liyevite lovina va kala oku lilongisa.

Tua kuata esanju lialua poku kuatisa omanu oku lilongisa ocili. Esanju lietu lia livokiya vali eci tua tambula upange woku nyula akongelo vofeka yaco. Loku songuiwa lofiliale yo Kenya, tua linga ungende poku pita valupale alua kuna kua sukilile ekuatiso liakundi valua va likasi. Olonjanja vialua, tua tambuiwa lomanu vana okuti lalimue eteke va lisangele Lombangi yimue ya Yehova. Ovo va tu yolela ciwa kuenda va enda oku tu pongiyilako oku lia.

Tua linga ungende ukuavo. Oku tunda ko Kampala, ungende waco wa linga oloneke vivali toke kocivanja co Mombasa ko Kenya, ungende waco nda u linga lombaluku toke ko Seychelles kocimunga cimue ca kala kocifuka co Oceano Indico. Kuenje oku upisa kunyamo 1965 toke kunyamo 1972, Barbara wa fetika oku enda lame olonjanja viosi kupange woku nyula akongelo ko Seychelles. Vokuenda kuotembo yaco, kuna kua kala lika akundi vavali, kueya oku kala ocimunga cimue noke lieya oku kala ekongelo. “Ungende” ukuavo, nda ka nyulile vamanji ko Eritrea, ko Etiopia kuenda ko Sudão.

Eci nda tiukila ko Uganda, ovina via pongoloka eci ocimunga cimue cakuenje velombe ca tambula uviali. Omo lioku pita lovitangi viaco, nda sukilile oku lekisa olondunge vioku pokola konumbi yokuti, “eci ku Kaisare ovina via Kaisare.” (Mar. 12:17) Vosi va kala ko Uganda ndovingendeleyi va sukilile oku lisonehisa kusualali ocipepi lolonjo viavo. Lonjanga yalua tua pokola. Noke lioloneke vimue, osimbu tua kala oku linga ungende oku enda ko Kampala ukuenje umue welombe wa ndi talamisa kumue lomisonaliu yikuavo. Tua kala lusumba walua! Ovo va kala oku tu lundila okuti tu londavululi kuenje va tuamba toke kocila cakuenje velombe noke tua va lomboluila okuti etu tu lomisionaliu vimue vakuambembua. Kuenje tua va sapuila okuti, tua lisonehisa ale kombiali, pole, ka va tavele kokuetu. Tuambatiwa lakuenje velombe toke ocipepi lonjo yolomisionaliu. Tua yeva esanju lialua eci ukuenje welombe wa tu tambula loku limbuka okuti tua lisonehisile ale kuenda wa tuma oku tu eca!

 Koloneke viaco tua lipita lovitangi vialua poku talamisiwa lakuenje velombe ca piãla enene nda tua talamisiwa lavana okuti va enda oku kolua calua. Olonjanja vialua tua enda oku likutilila oco tu tulumũhe loku pinga okuti va tu ecelela oku pita lombembua. Pole, kunyamo 1973 olomisinaliu viosi via handelekiwa oku tunda ko Uganda.

Tua tambula ocikele cikuavo tua tumiwa ko Côte d’Ivoire Kocifuka co Afrika. Eli lia kala epongoloko linene kokuetu: tua sanga ovituwa vikuavo, tua vangola olonjanja viosi o Fransesi loku ikisa omuenyo wetu lolomisinaliu via tunda kolofeka vikuavo! Onjanja yaco tua mola ndomo Yehova a songuila omanu ambombe vakuotima wa sungulukila olondaka viwa. Tua limbuka okuti oku kolela ku Yehova ca suñamisa olonjila vietu.

Ci sumuisa calua omo okuti Barbara wa kuatiwa lokancer. Noke yotembo yalua tua sukilile oku tiukila kofeka yetu ko Europa kuna eye a ponduile oku tatiwa uhayele waye, kunyamo 1983 tua siapo ocikele cetu ko Afrika. Eci ca tu sumuisile calua!

Uvei wa Barbara wa fetika oku livokiya ca- lua, osimbu tua kala ko Betele yo ko Londres kuenje noke wa fa. Epata lioko Betele, lia ñuatisa calua. Ohueli yimue ya ñuatisa oku amamako oku kolela ku Yehova. Noke nda kũlĩha manji umue ukãi wa enda oku kuatisa kupange wo ko Betele okuti wa kala ukundi olikasi wa solele calua Yehova kuenda wa pamele kespiritu. Ann lame tua kuela kunyamo 1989 kuenje tua talavaya ko Betele yo Londres.

Oku pisa kunyamo 1995 toke 2018, nda kuata esumũlũho lioku nyula olo filiale ci soka 60 kolofeka via litepa. Kolonepa viosi nda nyula nda limbuka okuti Yehova o kuatisa afendeli vaye ndaño lovitangi va liyaka lavio.

Kunyamo 2017 nda ka nyulile o Afrika. Nda sanjukile calua oku ambata Ann ko Burundi onjanja yatete kuenda tua komoha calua oku mola ndomo omanu valua veya vocili! Kolonepa ndaenda oku kundila konjo lanjo kunyamo 1964, cilo kuli o Betele ya fina calua okuti yi kasi oku kuatisa eci ci soka 15.500 kakundi va sangiwa vofeka yaco.

Nda kuata esanju eci nda lalekiwa oku ka nyula ofeka yikuavo kunyamo 2018. Ya kala ofeka yo Côte d’Ivoire. Tua enda toke ko Abidjã kombala yofeka, okuti kokuange ca kala ndoku tiukila konjo. Nda kuata ulala watendelo otelefone a vamanji va talavaya ko Betele, kuenje manji wa kala ocipepi lohondo yakombe tua kala, onduko yaye Manji Sossou. Ndi ivaluka okuti eye wa kala omitavaso yolupale eci nda kala ko Abidjã. Pole, manji nda kala oku sima hayeko. Wa kala Sossou ukuavo okuti omõlaye.

Yehova wa siata oku tẽlisa ondaka yaye. Ovitangi viosi nda pita lavio, via ndi longisa okuti eci tu kolela ku Yehova eye o suñamisa olonjila vietu. Njongola oku amamako oku endela vonjila ya koka yoku kuata omuenyo ka u pui voluali luokaliye.—Olosap. 4:18.