1-2. Onjila yipi yi kuete esilivilo va Yudea va kala ko Bavulono va sukilile oku nõla? (Esera 1:2-4)

 SOMA wa lingile esapulo limue! Va Yudea va kala kumandekua ko Bavulono ci soka 70 kanyamo, va laikele oku yovuiwa oco va tiukile kofeka yavo ko Isareli. (Tanga Esera 1:2-4.) Yehova eye lika wa laikele oku ci tẽlisa. Momo lie tu ci popela? Momo va Bavulono nda ka va yovuile va Isareli kupika. (Isa. 14:4, 17) Pole, o Bavulono ya yuliwile kuenda ombiali yokaliye ya sapuilile va Yudea oco va siepo ofeka. Kuenje va Yudea vosi ca piãla enene asongui vepata, va sukilile oku nõla onjila yimue nda okuti: va siapo o Bavulono, ale oku siala. Onjila yaco ka ya lelukile oku yi nõla. Momo lie?

² Valua va kukile ale kuenda ca kapele kohele oku linga ungende waco. Handi vali, onepa yalua ya va Yudea, va citiwa ko Bavulono kuenda ka va la kala kocitumãlo cikuavo. Kokuavo o Isareli ya kala ofeka ya vakukululu yavo. Va Yudea vamue citava okuti va kuatele ovipako vialua ko Bavulono, kuenje ka ca lelukile kokuavo oku siapo olonjo viavo viwa, ale olomilu viavo oco va ende kocitumãlo ka va kũlĩhĩle.

3. Esumũlũho lipi va Yudea vakuekolelo vana va laikele oku tiukila ko Isareli va lavokaile?

³ Va Yudea vakuekolelo, va kũlĩhĩle okuti esumũlũho linene oku tiukila ko Isareli, okuti oku sia ovina va kuatele ci sule. Vesumũlũho liaco mua kongelele efendelo liavo. Ndaño okuti volupale luo Bavulono mua kala ci soka 50 kolonembele viefendelo liesanda, ka mua kaile onembele layimue ya Yehova. Ka mua kaile utala laumue oco va Isareli va eceleko ocilumba ca kisikiwile Vocihandeleko ca eciwile ku Mose kuenda ka mua kalevo ovitunda via ponduile oku linga upange waco.  Handi vali, volupale mua kala omanu valua va enda oku fendela olosuku viesanda, haivo ka va sumbilile Yehova kuenda olonumbi viaye. Kuenje va Yudea valua va solele Yehova va yonguile calua oku tiukila kofeka yavo kuna va ponduile oku tumbulula efendelo liocili.

4. Ekuatiso lipi Yehova a likuminyile oku eca ku va Yudea vana va laikele oku tiukila ko Isareli?

⁴ Ungende woku tunda ko Bavulono toke ko Isareli ka wa lelukile, momo wa ponduile oku ambata olosãi vikuãla, pole, Yehova wa likuminyile okuti layimue ohele ya ponduile oku tateka ungende wavo. Isaya wa soneha hati: “Pongiyi onjila ya Yehova! Lingi vekalasoko onjila yimue ya suñama yi loña ku Suku yetu. . . . Osi ya vongoka yi ka tapika, kuenda osi yakungu yi ka linga ocimbota co vetapi.” (Isa. 40:3, 4) Sokolola kocindekaise eci: etapalo limue lia pita vekalasoko, halio lia tapika, vokati kocimbota. Nda ca sanjuisa calua olongende! Momo nda ca leluka calua oku pita vonjila yaco ya tapika okuti ka va lamana loku loka olomunda, ale ovimbota. Ungende waco nda wa enda lonjanga.

5. Onduko yipi yocindekaise ya eciwile konjila yi tunda ko Bavulono o kuila ko Isareli?

⁵ Koloneke vilo, atapalo alua, a tukuiwa kolonduko ale katendelo. Etapalo liocindekaise lia tukuiwa ku Isaya lia tukuiwavo konduko. Tu tangako hati: “Omo mu ka kala onjila yimue, ocili, onjila yimue yi tukuiwa hati, Onjila yi Kola. Lomue omunu wa vĩha o ka pitamo.” (Isa. 35:8) Ohuminyo eyi, ya lombolokele nye ku va Isareli kotembo yaco? Kuenda nye yi lomboloka koloneke vilo?

6. Momo lie onjila eyi ya tukuiwila okuti yi kola?

⁶ “Onjila yi Kola” onduko yimue ya posoka ya eciwa konjila yimue! Momo lie onjila yaco ya tukuiwila okuti yi kola? ‘Omunu umue wa vĩha’ okuti u Yudea haiye wa nõlelepo oku linga evĩho liukahonga, oku fendela oviteka, ale oku linga akandu akuavo anene, ka ponduile oku eceliwa oku kala pokati kofeka yo Isareli. Va Yudea vana va tiuka veya oku linga “ofeka yimue yi kola” ku Suku yavo. (Esin. 7:6) Eci ka ca lombolokele okuti, vana va siapo o Bavulono ka va sukilile oku linga apongoloko oco va sanjuise Yehova.

7. Apongoloko api va Yudea vamue va sukilile oku linga? Tukula ulandu umue.

⁷ Ndomo ca tukuiwa ale kefetikilo, valua pokati ka va Yudea va citiwila ko Bavulono kuenda valua pokati kavo citava okuti va kuatele ale ovisimĩlo kuenda ovituwa vio ko Bavulono. Noke lianyamo alua, va Yudea vatete va tiukila ko Isareli, Esera wa yeva okuti vamue pokati kavo wa likuelele lakãi ka va fendelele Yehova. (Etu. 34:15, 16; Esera 9:1, 2) Noke Nguluvulu Nehemiya wa komoha eci a sanga okuti omãla va citiwila ko Isareli ka va tẽlele oku vangula elimi lia va Yudea. (Esin. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Oco hẽ omãla vaco va ponduile ndati oku sola kuenda oku fendela Yehova nda ovo ka va kuatele elomboloko lielimi lio Heveru lina Ondaka ya Suku ya sonehiwile? (Esera 10:3, 44) Kuenje va Yudea vaco va sukilile oku linga apongoloko alua, pole, ca ponduile oku leluka vali kokuavo oku linga apongoloko aco ko Isareli, kuna efendelo liocili lia kala oku tumbuluiwa.—Neh. 8:8, 9.

8. Momo lie ovolandu apita kosimbu a kuetele esilivilo kokuetu koloneke vilo? (Tala ociluvialuvia koñoño.)

⁸ Vamue va pondola oku sima ndoco, ovina viosi evi vi kuete esilivilo lialua, ‘pole, eci ca pita la va Yudea kosimbu ci kuete hẽ esilivilo kokuetu koloneke vilo?’ Oco, momo konepa yimue tu kasivo oku endela ‘Vonjila yi Kola.’ Ci kale okuti tu lombuavekua, ale  tu ‘lomeme vikuavo,’ tu sukila oku amamako oku endela “Vonjila yi Kola” momo yi tu kuatisa oku fendela Yehova cilo kuenda oku kuata asumũlũho Usoma kovaso yoloneke. (Yoa. 10:16) Tunde kunyamo 1919 K.K., omanu valua alume, lakãi kuenda omãla va kasi oku siapo o Bavulono Yinene okuti, ocisoko catavo esanda voluali luosi kuenda oku fetika oku endela vonjila yaco yocindekaise. Citava okuti o sangiwavo pokati kavo. Vamue va kasi ale oku endela vonjila yaco vokuenda 100 kanyamo kuenda vakuavo va fetika ale oku pongiya onjila yaco vokuenda kuanyamo alua.

9. Ndomo ca lekisiwa ku Isaya 57:14, “Onjila yi Kola” ya pongiyiwa ndati?

⁹ Ku va Yudea va tundile ko Bavulono, Yehova wa lingisa okuti ku upiwa ovilondokua viosi. (Tanga Isaya 57:14.) Nye ci popiwa koloneke vilo catiamẽla ‘Konjila yi Kola’? Noke lioku pita ovita vialua vianyamo oku panda kunyamo 1919, Yehova wa fetika oku vetiya alume vana vo kuatelele esumbilo lialua, oco va kuatise omanu vakuavo oku siapo o Bavulono Yinene. (Sokisa la Isaya 40:3.) Ovo va likolisilako oku pongiya onjila yaco konepa yespiritu oco cecelele okuti omanu vakuotima wa sunguluka va siapo etavo liesanda kuenda oku likongela kafendeli va Yehova kefendelo liocili. Elikolisilo lipi lia kongeliwile “vupange” waco? Kũlĩhĩsa ovopange amue a lingiwa.

10-11. Oku pangiwa kuenda oku pongoluiwa Kuembimbiliya ca siata koku kuatisa ndati koku sandeka ukũlĩhĩso Wembimbiliya? (Talavo ociluvialuvia.)

¹⁰ Oku pangiwa Kuembimbiliya. Toke kunyamo 1450, Embimbiliya handi lia sonehiwile peka. Upange waco wambatele otembo yalua kuenda oku kuata Embimbiliya limue ka ca lelukile, halio lia tĩlile. Pole, eci kua sokiyiwa omakina yimue yoku panga alivulu, ca ecelela okuti kupangiwa Ambimbiliya alua loku a sandeka.

¹¹ Oku pongoluiwa Kuembimbiliya. Vokuenda kuanyamo alua Embimbiliya lia sangiwile lika kelimi lio Latin kuenje omanu vana va tanga calua ovo lika va ponduile oku kuata elomboloko. Eci oku pangiwa Kuembimbiliya kualivokiya, omanu vana va sumbilile Suku va likolisilako oku pongolola Embimbiliya kalimi alua a vanguiwa lomanu. Kuenje vakuakutanga Embimbiliya va ponduile oku sokisa eci va longisiwa lasongui vetavo leci Embimbiliya lilongisa.

12-13. Tukula ulandu umue ndomo vakuakulilongisa Embimbiliya kocita 19 va fetika oku situlula alongiso atavo esanda.

¹² Ekuatiso lioku lilongisa Embimbiliya. Vakuakulilongisa lutate Embimbiliya, va tẽla oku kũlĩha ovina vialua va tanga Vondaka ya Suku. Pole, asongui vatavo, va temele calua eci vakuakulilongisa Embimbiliya va fetika oku sapuilako omanu vakuavo ovina va lilongisa. Kocita 19 etendelo limue lialume vakuotima wa sunguluka, lia fetika oku sandeka otuikanda tu situlula alongiso atavo esanda.

¹³ Kunyamo 1835, ulume umue wa sumbilile Suku o tukuiwa Henry Grew wa sandeka okokanda ka lombolola ekalo liava va fa. Vokokanda kaco, lekuatiso Liovisonehua wa lekisa okuti oku kuata etimba ka li fi ombanjaile yimue yi tunda ku Suku, hekaloko limue tu citiwa lalio ndomo atavo alua a siata oku longisa. Kunyamo 1837 ulume umue o tukuiwa George Storrs, wa sanga okokanda kaco osimbu a kala oku endela vomboyo.  Eye wa ka tanga kuenda wa limbukile okuti wa sanga ocili cimue ci kuete esilivilo lialua. Eye wa nõlelepo oku sapuilako vakuavo ovina a lilongisa. Kunyamo 1842 eye wa linga olohundo vialua via kuata osapi hati, “Uma Questão— São os Iníquos Imortais?” Ovina George Storrs a soneha via vetiya calua umalẽhe umue o tukuiwa Charles Taze Russell.

14. Lonjila yipi Manji Russell kuenda vamanji vakuavo va kuatisiwa lupange wa lingiwa woku endela vonjila yespiritu ya sokiyiwile kosimbu? (Talavo ociluvialuvia.)

¹⁴ Lonjila yipi Manji Russell kuenda vamanji vakuavo va kuatisiwa lupange wa lingiwa woku endela vonjila yespiritu ya sokiyiwa kosimbu? Valilongiso avo, va tẽla oku konomuisa o lexiko, lolonepa vikuavo vi li kuata kuenda Ambimbiliya akuavo okuti, a pongiyiwile ale osimbu ka va fetikile upange wavo. Ovo va kuatisiwavo lakonomuiso a lingiwa Vembimbiliya lalume ndeci, Henry Grew, George Storrs kuenda vakuavo. Manji Russell kuenda vamanji vakuavo, va kuatisa kupange woku endela vonjila yespiritu poku panga alivulu alua kuenda otuikanda tuakunamẽla Vembimbiliya.

15. Ovopange api a kuete esilivilo a lingiwa kunyamo 1919?

¹⁵ Kunyamo 1919, o Bavulono Yinene ka ya kuatele vali unene kafendeli va Suku. Kunyamo waco, “ukuenje wa kolelua haeye wa lunguka” wa fetika oku talavaya oco vakuotima wa sunguluka, va endele ‘Vonjila yi Kola.’ (Mat. 24:45-47) Upange wa lingiwa lalume vakuekolelo woku pongiwa “onjila” kosimbu, wa kuatisa omanu oku endela vonjila yaco, poku lilongisa eci catiamẽla ku Yehova kuenda kocipango caye. (Olosap. 4:18) Ovo va ponduilevo oku ambata omuenyo ndomo ci li kuata lolonumbi via Yehova. Yehova ka lavokaile oco afendeli vaye va linge apongoloko a sukiliwa vonjanja yimosi. Eye wa siata oku pengulula afendeli vaye kamue kamue. (Tala okakasia “ Yehova Kamue Kamue o Pengulula Afendeli Vaye.”) Tu ka kuata esanju lialua eci  vosi tu ka tẽla oku sanjuisa Suku yetu kovina viosi tu linga!—Va Kol. 1:10.

16. Tunde kunyamo 1919, upange upi woku semũlũla wa lingiwa ‘Konjila yi Kola’? (Isaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Olonjila viosi vi sukiliwa oku semũlũiwa olonjanja viosi oco vi kale ciwa. Tunde kunyamo 1919, upange woku endela ‘Vonjila yi Kola’ wa siata oku amamako oku kuatisa omanu oku tunda vo Bavulono Yinene. Ukuenje wa kolelua haeye wa lunguka okuti wa nõliwa kotembo yaco, wa fetika oku talavaya kuenda kunyamo 1921 ovo va sandeka ocimalẽho cimue celilongiso oco ci kuatise omanu oku lilongisa ocili Cembimbiliya. Elivulu losapi, A Harpa de Deus, kotembo yaco lia sandekiwile kueci ci soka epandu kolohuluwa violokopia kueci ci soka 36 kalimi kuenda omanu valua va lilongisa ocili lelivulu liaco. Cilo, tu kuete elivulu liokaliye lioku songola alilongiso Embimbiliya losapi hati, Sanjukili Omuenyo Otembo ka yi pui! Vokuenda kuoloneke vilo via sulako, Yehova wa siata oku talavaya locisoko caye oco cece okulia kuespiritu okuti ci tu kuatisa oku amamako oku endela ‘Vonjila yi Kola.’—Tanga Isaya 48:17; 60:17.

17-18. “Onjila yi Kola” yi tu tuala toke pi?

¹⁷ Pamue tu pondola oku popia okuti, olonjanja viosi omunu atava oku lilongisa Embimbiliya, o kuete epuluvi lioku endela ‘Vonjila yi Kola.’ Vamue va endamoño okacinala kamue noke va yapukamo. Vamue va nõlapo oku amamako oku endela vonjila yaco toke eci va pitĩla oku va loña. Pi va loña?

¹⁸ Ku vana va kuete elavoko lioku enda kilu, “Onjila yi Kola,” yi va tuala “vocumbo celau ca Suku” kilu. (Esit. 2:7) Ku vana va kuete elavoko lioku ka kala palo posi, onjila yaco yi va tuala koku li pua kesulilo 1.000 yanyamo. Cilo, nda o kasi oku endela vonjila yaco, ku ka tokoke. Ku ka ya pukemo toke eci o tẽlisa ungende wove voluali luokaliye! Omo liaco, tu ku yonguila okuti o kuata “ungende uwa.”