ECI nda tẽlisa 12 kanyamo nda limbuka okuti ndi kuete ocina cimue ci kuete esilivilo lia velapo ndi pondola oku eca. Vokuenda kuohongele yimue yimbo, manji umue wa ndi laleka oco tu talavayele kumosi kupange woku kunda. Ndaño okuti sia la linga upange waco, pole nda tava kelaleko liaco. Eci tua enda vocikanjo, manji yaco wa nyĩha otualivulu tu lombolola Usoma wa Suku. Noke, eye wa ndi sapuila hati: “Ove o sapela lomanu va kasi konele yikuavo ame ndi sapela lomanu va kasi konele yilo yokololo.” Ndaño okuti nda kala lusumba pole, nda fetika oku kundila konjo lanjo. Nda komõha omo okuti vepuluvi liaco nda tẽla oku eca otualivulu tuosi. Ocili okuti, omanu valua va yonguile oku tambula otualivulu tuaco.

Nda citiwa kunyamo wo 1923 vimbo lio Chatham, kofeka yo Inglaterra. Noke Liuyaki Watete wa Pita Voluali Luosi, omanu va kala oku lavoka okuti oluali lu kala ocitumãlo cimue ca velapo. Omo okuti ovina omanu va kala oku lavoka ka via tẽlisiwile, valua pokati kavo va yeva esumuo lialua, oku kongelamo olonjali viange. Handi vali, olonjali viange via sumuilevo omo liasongui vetavo lio Batista okuti va sakalalele lika loku kuata ovikele via velapo vonembele. Eci nda tẽlisa anyamo eceya, ina yange wa fetika oku liongolola “locimunga” cimue ale kolohongele Violombangi Via Yehova. Manji umue ukãi, wa enda oku longisa komãla ovolandu alua atiamẽla Kembimbiliya, lekuatiso lielivulu losapi hati, A Harpa de Deus. Nda sola ovina nda kala oku lilongisa.

Eci nda kala umalẽhe nda solale oku lekisa komanu elavoko li sangiwa Vembimbiliya. Nda enda oku kunda konjo lanjo likaliange olonjanja vialua, pole poku kundila kumosi la vamanji vakuavo nda lilongisa ovina vialua. Eteke limue eci nda kala oku kundila kumosi lamanji umue wa kuka, tua liñualehẽla lusongui umue wetavo kuenje nda popia hati, tala “ohombo yi kasi oku pita.” Manji nda kala oku enda laye wa talamisa osikaleta yaye kuenje wa ndi pinga oco tu tumãle vemẽhi liuti umue. Eye wa ndi pula ndoco: “Helie wa ku ĩha omoko yoku sombisa omanu okuti olohombo? Tu sukila oku sanjukila upange woku va kundila olondaka viwa kuenda oku ecelela okuti Yehova o va sombisa.” Koloneke viaco, nda lilongisa ovina vialua viatiamẽla koku kuata esanju li tunda koku eca.—Mateo 25:31-33; Ovilinga 20:35.

Manji ukuavo wa kuka wa ndi longisa okuti, oco tu kuate esanju poku eca, olonjanja vimue tu sukila oku pandikisa. Ukãi waye ka solele Olombangi Via Yehova. Eteke limue eye wa ndi laleka oco tu kaliepo kamue konjo yaye. Ukãi waye wa temẽle calua momo ka yonguile okuti ulume waye enda kupange woku kunda, kuenje wa fetika oku wimbamba olopakote vio chá. Manji ka temẽle lukãi waye, pole, wongolola olopakote viaco vio chá kuenje wa vi kapa apa via siata oku kala. Noke lianyamo amue, ukãi waye wa papatisiwa kuenje wa linga Ombangi ya Yehova.

 Kunyamo wo 1939 kosãi Yenyenye Linene, eci nda kala leci ci soka 16 kanyamo, ofeka yo Grã-Bretanya ya fetika oku linga uyaki lofeka yo Alemanya. Kosãi Yelombo yunyamo wo 1940, ame kumue la Ina yange tua papatisiwa kolupale luo Dover. Kosãi Yevambi yunyamo wo 1940, nda mola asualali valua lakãlu avo va puluka kuyaki okuti, va kala oku pita ocipepi lonjo yetu. Nda limbuka okuti ovo va sumuile calua momo ka va kuatele elavoko. Nda yonguile oku sapela lavo catiamẽla Kusoma wa Suku kuenda oku lekisa kokuavo elavoko lio kovaso yoloneke. Kunyamo waco, asualali vo ko Alemanya va fetika oku imbaimba atenda kofeka yo Grã-Bretanya. Oloneke viosi kuteke, olombalãu viambata atenda via enda oku ñualañuala vimbo nda kala. Tua kuata usumba walua omo lionjuela yatenda. Keteke likuavo komẽle, tua sanga olonjo vialua via nyolẽha. Ovolandu aco a ndi kuatisa oku limbuka okuti Usoma wa Suku owo lika u ka nena elavoko liwa kovaso yoloneke.

Kunyamo wo 1941, nda litumbika kupange wakundi votembo yosi, unyamo waco wa kala efetikilo liesanju liange. Osimbu sia li tumbikile kupange waco, nda kala oku talavaya kupange umue va enda oku tunga olonaviyu viuyaki volupale luo Chatham. Pole, kotembo yaco afendeli va Yehova va kũlĩhile ale okuti, Akristão vocili ka va lingi onepa kovoyaki. Kunyamo wo 1941, tua kuata elomboloko liokuti ka ca sungulukile oku kuatisa kupange woku linga ovota. (Yoano 18:36) Omo okuti, kupange waco va fetikavo oku tunga olombaluku viuyaki, nda nõlapo oku siapo upange waco, kuenje nda li tumbika kupange wakundi votembo yosi. Nda fetika upange waco kolupale lumue lua posoka calua kofeka yo Inglaterra.

Eci nda tẽlisa 18 kanyamo, nda kapiwa vokayike muna nda kala eci ci soka olosãi eceya omo lioku likala oku linga onepa kusualali. Nda sumuile calua eci nda mola okuti epito liokayike nda kapiwa lia yikiwa momo nda kala likaliange. Noke olondavululi kuenda omanu nda sanga vokayike va fetika oku ndi pula esunga lieci nda kapiwila vokayike. Nda kuata esanju lialua momo nda va lomboluila ovina nda kolela.

Noke lioku tunda vokayike, ame kumue la manji Leonard Smith, * tua kundila vovambo alua o Kent muna nda citiwa. Oco olombalãu vi imbaimbe atenda kolupale luo Londres, va sukilile oku pita vimbo lio Kent. Tunde kunyamo wo 1944, vimbo luo Kent mua kupukila atenda alua. Atenda aco a kala olombalãu vina okuti ka mua kalele omunu o vi endisa kuenda via enda oku totãla calua. Eci tua enda oku yeva okuti o mutor ka wa kalele vali oku talavaya, tua kũlĩhile okuti ombalãu yaco yi kupuka kuenda yi totãla. Omanu vosi va kuata usumba walua. Vokuenda kuotembo yaco tua kala oku longisa Embimbiliya kepata limue lia kala eci soka omanu vatãlo. Olonjanja vimue tua enda oku tumãla vemẽhi liomesa yimue yutale. Noke epata liaco lia papatisiwa.

Eci uyaki wa pita, nda talavaya ndukundi wotembo yosi anyamo avali kombuelo yofeka yo Irlanda. Eci tua kala kupange woku kunda konjo lanjo, tua sapuila omanu okuti, tu lomisionaliu kuenda tu kasi oku sandiliya onjo yimue oco tu kalemo. Tua ecavo olorevista komanu volokololo. Pole, omanu vo kofeka yo Irlanda va li tepele calua lomanu vo kofeka yo ko Inglaterra. Momo omanu va tu tendele ndu okuti tua topa omo okuti tua kala oku kundila vofeka yimue mua kala omanu va tiamẽlele ketavo lio Katolika! Eteke limue ulume umue wa yonguile oku tu tipula, noke nda nõlapo oku sapula ondaka yaco kosipayu yimue, kuenje eye wa ndi sapuila hati: “Ciwa, pole, nye wa kala oku lavoka?” Etu ka tua limbukile okuti olopatele via kala lunene wa lua pokati komanu. Omanu va laikele oku tundisiwa kovopange avo nda va tava oku tambula alivulu etu. Handi vali, tua kisikiwa oku siapo onjo tua kala.

Noke tua lilongisa okuti, eci tu pitĩla vocikanjo cimue cokaliye, ca sunguluka oku kundila kocitumãlo cina okuti patele ka tu kũlĩhĩle. Omo liaco, tete tua nõlapo oku kundila omanu va kasi ocipãla lonjo yetu, noke tua kundilavo omanu va li sunguile letu. Volupale luo Kilkenny, Tua enda oku longisa Embimbiliya kumalẽhe umue olonjanja vitatu vosemana, ndaño okuti omanu vamue va yonguile oku tu tateka. Omo okuti nda solale oku longisa Embimbiliya, nda yonguile oku pindisiwa kosikola yolomisionaliu. Omo liaco, nda nõlapo oku li sonehisa Kosikola yo Gileada yo Torre de Vigia.

Eci tua tẽlisa olosãi vitãlo ko Nova York, ame kumue la vamanji vatatu tua kalela kumosi kosikola Gileada, tua tumiwa oku ka kundila vocifuka cimue citito ci sangiwa vokalunga ka tu kuiwa hati, Karibe. Kosãi ya Kuvala yunyamo wo 1948, tua tunda volupale luo Nova York locimbaluku ci kuete 18 kolometulu, ci tukuiwa hati, Sibia. Omo okuti sia la endela vocimbalu caco, nda kuata esanju lialua. Manji Gust Maki okuti, tua kalela kumosi kosikola yaco, wa kala ongendisi yiwa. Eye wa tu longisa ovina vimue ndeci, oku votola ovela kuenda oku vombisa ovela yocimbaluku, oku talavaya lombusula loku kũlĩhĩsa apa ofela yi kasi loku sikila. Tua linga ungende waco vokuenda kuoloneke 30 locimbaluku citukuiwa hati, Gust, pole tua liyaka lovitangi vialua, toke eci tua pitĩla vovifuka vio Bahama.

Noke lioku kunda olosãi vimue vovifuka vitito vio Bahama, tua enda kovifuka vio Sotavento kuenda luo Barlavento. Ovifuka viaco vi kasi ocipepi locifuka ci tukuiwa hati, Ilhas Virgens kuenda yo Trinidad. Eci ci lekisa okuti kuli ocinãla ci soka 800 kolokilometulu. Vokuenda kueci ci soka anyamo atãlo tua kundila kovifuka vina okuti ka mua kaile Olombangi Via Yehova. Olojanja vimue vosemana ka tua kuatele ndomo tu tambula ale oku tumisa ovikanda. Pole, tua kuata esanju lialua omo lioku kundila ‘vovifuka’!—Yeremiya 31:10.

Eci tu pitĩla vocifuka cimue omanu tu sanga vocifuka caco va enda oku kuata esanju lialua kuenda va enda oku tu landula toke kohulo yokalunga oco va tu kũlĩhe. Omanu valua ka va la mola ocimbaluku caco lomanu ovindele. Handi vali, omanu va sanjukile calua kuenda va kũlĩhile ciwa Embimbiliya. Olonjanja vimue omanu vaco va enda oku tu ĩha ombisi, olombakate kuenda olongupa. Ndaño okuti ocimbaluku cetu ca kala citito, pole, tua enda oku telekelamo, oku pekelamo kuenda oku sukuilamo uwalo wetu.

Olonjanja viosi, tua enda oku nyula omanu vokuenda kueteke kuenda oku va laleka oco va yevelele ohundo yimue Yembimbiliya tua siata oku linga. Kesulilo lieteke, tua enda oku sika ongunga. Tua endavo oku kuata esanju poku mola omanu va kala oku iya oco va yevelele ohundo yaco. Osimbu va kala oku loka kolomunda vambata olondiyelo viavo peka, okuti via kala oku nina ndolombungululu. Olonjanja vimue kua enda oku iya eci ci soka ocita komanu kuenda va enda oku linga apulilo toke kesulilo liuteke. Omanu vaco va solale calua oku imba ovisungo, omo liaco, tua va sonehelako  ovisungo vimue Viusoma. Omo okuti tua kala omanu vakuãla tua likolisiko oku imba ovisungo viaco. Noke, omanu va fetika oku imba kumue letu kuenda va kala oku imba ciwa. Ocili okuti, tua kuata esanju lialua!

Eci tu mala oku lilongisa Embimbiliya lomunu umue, vamue pokati komanu vaco va enda oku tu kuama. Momo va yonguilevo oku panga onepa kelilongiso Liembimbiliya tua enda oku linga lomanu vakuavo. Noke lioku kala olosemana vimue kocitumãlo cimue, tu ilukila kocitumãlo cikuavo. Olonjanja vialua, tua enda oku pinga komanu vana va lekisa onjongole, oco va amameko oku longisa Embimbiliya komanu vakuavo toke eci tu tiuka. Tua kuata esanju lialua poku mola ndomo omanu vamue va tẽlisa ciwa ocikele caco.

Ndaño okuti koloneke vilo kovifuka viaco ku sangiwa omanu valua va kuakunyula olofeka, pole kosimbu kua kala lika oviva viovava a yela, ohulo yokalunga kuenda oviti via posoka. Oku tunda vocifuka cimue oco tu ende kocifuka cikuavo, tua enda oku ci linga kuteke. Tua mola ndomo olombisi via kala oku liteva ocipepi locimbaluku cetu kuenda oku yeva onjuela yovava. Osimbu tua kala oku linga ungende, ocinyi cosãi ca kala oku tuila vokalunga ndonjila yimue yenda kutakelo.

Noke lioku kundila kovifuka anyamo atãlo, tua linga ungende toke kofeka yo Portu Riku oco tu lande ocimbaluku citalavaya lomotor. Eci tua pitĩla vofeka yaco, nda li sanga la manji umue omisionalia wa posoka calua o tukuiwa hati: Maxine Boyd kuenje ndo sola. Tunde vutila wa kuata ombili kupange woku kunda olondaka viwa. Noke wa li tumbika kupange wumisionaliu kofeka yo Repúblika Dominikana toke kunyamo wo 1950, eci ombiali yetavo Liokatolika yo kisika oku tunda vofeka yaco. Omo okuti nda kala vocimbaluku, va ngecelela lika oku kala vofeka yaco osãi yimosi. Noke liovina viaco, nda sukilile oku tiukila vovifuka loku kalamo vali anyamo amue oco ndi kunde olondaka viwa. Kuenje nda sokolola ndoco: ‘A Ronald, nda o yongola ufeko waco o sukila oku linga cimue pole, o sukilavo oku ci linga lonjanga.’ Omo liaco, eci pa pita olosemana vitatu, ndo pinga oco tu likuele, kuenje eci pa pita olosemana epandu tua kuela. Ame lukãi wange Maxine tua tumiwa ndolomisioliu kofeka yo Portu Riku. Omo liaco, tunde kotembo yaco lalimue eteke nda lingile vali ungende locimbaluku.

Kunyamo wo 1956, tua fetika oku nyula akongelo kuenda tua sola calua oku nyula vamanji. Valua pokati kavo va kala olohukũi. Vimbo limue li tukuiwa hati: Potala Pastillo kua kala apata avali Olombangi Via Yehova okuti va kuata omãla valua kuenda ndaenda oku va sikilako olumbendo. Pokati komãla vaco nda pingapo okamõla kamue ka tukuiwa hati, Hilda oco a ende letu kupange woku kunda. Eye wa popia hati: “Ndi yongola oku enda pole, si kuete o sapato.” Noke tuo landelako o sapato kuenje tua enda laye kupange woku kunda. Eci pa pita anyamo amue, ame kumue lukãi wange osimbu tua kala oku nyula olupale luo Brooklyn kunyamo wo 1972, manji umue wa malusula osikola yo Gileada weya oku sapela letu. Eye wa tumiwa kofeka yo Ekuadore kuenje wa popia hati: “Anga hẽ wa ndi limbuki? Ame ndi kamõla kana wo kimbo lio ko Pastillo, sia kuatele osapato.” Okamõla kaco Hilda! Eci tua ci yeva tua lila omo liesanju!

Kunyamo wo 1960, tua lalekiwa oku talavaya ko Betele yo kofeka yo Portu Riku, okuti ya kala onjo yimue yitito kimbo lio Santurse, volupale luo San Juan. Kefetikilo, ame kumue la Lennart Johnson tua linga upange walua. Eye kumue lukãi waye ovo va kala Olombangi Via Yehova viatete ko Repúblika Dominikana, kuenje kunyamo wo 1957 va ilukila kofeka yo ko Portu Riku. Noke manji Maxine wa tuma olorevista komanu vana va sonehele olonduko viavo. Olosemana viosi eye wa enda oku tuma olorevista vialua. Manji Maxine wa enda oku linga upange waco lesanju omo lioku sokolola omanu va kala oku lilongisa ovina viatiamẽla ku Yehova.

Ndi sole calua upange wo ko Betele, momo upange waco u nyĩha epuluvi lioku talavaya longusu yange yosi kupange wa Yehova. Pole, oku ci linga olonjanja vimue ka ca lelukile. Vokuenda kuohongele yatete yolofeka ya lingiwa kunyamo wo 1967, nda kuata esakalalo lialua omo liupange nda sukilile oku linga kohongele yaco. Momo manji Nathan Knorr wa kala oku songola upange Wolombangi Via Yehova voluali luosi, wa laikele oku iya vofeka yo Portu Riku. Eye wa kala oku sima okuti, handi sia pongiyile oviendelo via kombe okuti vamanji olomisionaliu vana veya vofeka yetu, ndaño okuti nda vi pongiyile ale. Noke, manji Nathan Knorr wa ndi lungula eci catiamẽla ko ku liongotiya ciwa kuenje wa amisako loku popia hati, wa sumua lame. Ame sia yonguile oku liyenja laye, pole nda limbuka okuti eye ka ndi tatele lonjila yimue ya sunguluka, kuenje ovina viaco via ndi sumuisa calua. Noke liotembo yimue Manji Knorr wa tu laleka vohondo yaye oco tu kalie kumosi laye.

Olojanja vialua tua enda oku nyula epata liange kofeka yo Inglaterra. Eci ame la ina yange tua tava kocili Cembimbiliya,  Isia yange ka tavele. Pole, eci vamanji vo ko Betele va nyula imbo va kala, ina yange wa va yekisa konjo yetu. Isia yange wa limbuka okuti, olonumiwa vio ko Betele omanu vamue ambombe. Momo va litepele calua la songui vamue vatavo eye a kũlĩhĩle. Omo liaco, kunyamo wo 1962, Isia yange wa papatisiwa kuenje wa linga Ombangi ya Yehova.

Ukãi wange Maxine wa fa kunyamo wo 2011. Cilo ndi kuete onjongole yoku li sanga laye eci a ka pinduiwa. Oku sokolola kohuminyo yaco ci ndi nenela esanju lialua! Vokuenda kueci ci soka 58 kanyamo tua kalela kumosi lukãi wange, tua limbuka okuti etendelo Liolombangi Via Yehova kofeka yo Portu Riku lia li vokiya calua. Momo ndaño okuti kefetikilo kua kala lika ci soka 650 Kolombangi Via Yehova, pole cilo muli eci ci pitahãla 26.000! Kunyamo wo 2013 o Betele yo kofeka yo Portu Riku ya fetika oku songuiwa lo Betele yo kofeka yo Estados Unidos. Eli olio esunga lieci nda lalekiwa oku talavaya ko Betele yo Wallkill, ko Nova Yorke. Nda kala vocifuka co Portu Riku, vokuenda kueci ci soka 60 kanyamo. Omo okuti nda kala vofeka yaco otembo yalua, nda li tendele okuti nda citiwila vofeka yaco, ndocimboto ca kala vofeka yaco ci tukuiwa koquí, okuti ca enda oku imba ndoco: Ko-quí, ko-quí. Nda kuata esanju lialua poku kala vofeka yo Portu Riku, pole lia pitĩlilepo epuluvi lioku tunda vofeka yaco.

Toke cilo ndi sole calua upange wo ko Betele. Ndi kuete eci ci pitãhala 90 kanyamo, kuenda upange wange oku pamisa ekolelo liepata lio ko Betele. Tunde eci nda pitĩla volupale luo Wallkill, nda pamisa ale ci soka 600 ya vamanji. Vamue pokati kavo veyile oku ndi nyula, va yonguile oku sapela lame catiamẽla kovitangi viavo ale viepata liavo. Vamanji vakuavo va yongola oku tambula ekuatiso oco vakuate esanju kupange wo ko Betele. Pole, vakuavo va yongola ekuatiso momo olohueli viokaliye ale va tumiwa ndakundi votembo yosi. Nda siata oku yevelela lutate vamanji vosi va yongola oku sapela lame. Kuenje nda citava ndi va sapuila hati: “‘Suku o sole u eca lesanju.’ Omo liaco, kuata esanju kovopange osi o linga, momo upange waco wa Yehova.”—2 Va Korindo 9:7.

Nda o yongola oku kuata esanju kupange wo ko Betele ale kupange ukuavo ulikasi, o sukila oku kuata elomboloko liokuti upange o kasi oku linga u kuete esilivilo lia velapo. Upange wosi tu linga ko Betele u kola. Upange waco, u kuatisa “ukuenje wa kolelua haeye wa lunguka” oku eca olonumbi vi pamisa ekolelo lia vamanji voluali luosi. (Mateo 24:45) Upange wosi tu lingila Yehova u tu ĩha epuluvi lioku eca esivayo kokuaye. Omo liaco, tu amamiko oku linga eci Yehova a yongola momo “Suku o sole u eca lesanju.”