1, 2. (a) Ovina vipi vi kasi oku tepa omanu voluali? (b) Apulilo api tu tambulula vocipama cilo?

MANJI umue ukãi konano yo Europa poku lombolola ekalo liomuenyo waye kosimbu wa popia hati: “Tunde vutila ndaenda lika oku mola ungangala.” “Omo liaco, sia la sola ndomo ocisoko copulitika vofeka yange ci talavaya kuenda ovisimĩlo nda kuatele, komanu valua, via kala ndu okuti viungangala. Vokuenda kuanyamo alua nda kala oku namũlala lulume umue ongangala.” Manji umue ko Afrika do Sul poku lombolola esunga lieci a kalela ongangala, wa popia hati: “Nda enda oku sima okuti omanu vakuepata liange va velapo apata akuavo kuenje nda likongela kocisoko cimue copulitika. Etu tua enda oku ponda ovanyali vetu lusongo, oku kongelamo vakuepata lietu omo va tiamẽlele kovisoko vikuavo viopulitika.” Manji umue ukãi o kasi ko Europa central wa popia hati: “Nda kala ukualonepele, nda suvukile omanu vana okuti havakuafeka yangeko kuenda vana va kala vetavo lia litepa leli liange.”

² Koloneke vilo, omanu valua va kuetevo ovituwa ndevi via  tukuiwa la vamanji ava. Ovisoko vialua viopulitika vi linga ungangala, oco va yule ofeka yimue. Ca siata calua omanu oku vangula catiamẽla kopulitika. Kuenda kolofeka vialua vana okuti ovingendeleyi, va tatiwa lãvi. Embimbiliya lia popele ale okuti, vokuenda kuoloneke via sulako omanu va laikele oku kala “vakuamanya.” (2 Timoteo 3:1, 3) Akristão va pondola oku likuata ndati omunga voluali lulo luolonepele? Tu pondola oku lilongisa calua kongangu ya Yesu. Omanu vo koloneke viaye va kalavo oku liyaka lekalo liopulitika. Vocipama cilo, tu lilongisa apulilo atatu ndeci: Momo lie Yesu a likalela oku panga onepa vocimunga cimue copulitika? Yesu wa lekisa ndati okuti afendeli va Suku ka citava okuti va panga onepa kopulitika? Handi vali, Yesu wa lekisa ndati okuti ka kuli esunga lalimue lioku linga ungangala?

3, 4. (a) Koloneke via Yesu nye va Yudea valua va yonguile? (b) Momo lie ocisimĩlo eci ca sumuisila olondonge via Yesu?

³ Koloneke via Yesu va Yudea valua va lavokaile oku yovuiwa peka lia va Roma. Vakuacitundo cimue ca va Yudea, va enda oku vetiya omanu valua oco va kuatevo ovisimĩlo viaco. Valua pokati kavo va enda oku kuama ulume umue o tukuiwa hati, Yuda u Galilea, una wa kala kocita catete. Yuda wa kala mesiya yesanda kuenda wa kemba omanu. Ulume umue u Yudea ukuasapulo o tukuiwa hati Yosefu, wa popia okuti Yuda wa enda oku vetiya omanu oku sinĩla va Roma loku va tukula hati, “aveke” omo lioku feta elisimu ku va Roma. Noke va Roma va ponda Yuda. (Ovilinga 5:37) Vamue Vakuacitundo ca va Yudea va fetika oku kala olongangala oco va tẽlise ocimãho cavo.

⁴ Va Yudea valua va kala oku lavoka okuiya kua Mesiya. Ovo va simĩle okuti Mesiya wa laikele oku va yovola peka lia va Roma loku linga Isareli ofeka yimue yinene. (Luka 2:38; 3:15) Valua va lavokaile okuti Mesiya o ka tumbika usoma ko Isareli. Omo liaco, va Yudea vosi va kala kovitumãlo vikuavo va tiukila ko Isareli. Ndaño muẽle Yoano Upapatisi wa tuma oku pula Yesu hati: “Ove Una o laika oku iya, ale tu lavoka ukuavo?” (Mateo 11:2, 3) Citava okuti Yoano wa yonguile oku kũlĩha nda umue wa ponduile oku yovola va Yudea. Kuenje, olondonge vivali via lisanga la Yesu eci va kala oku enda ko Emausi, noke liepinduko liaye. Ovio via kala oku simavo okuti Yesu wa laikele oku yovola o Isareli. (Tanga Luka 24:21.) Noke yotembo yimue, ovapostolo va pulisa Yesu hati: “A Ñala anga o tumbulula usoma wa Isareli cilo?”—Ovilinga 1:6.

5. (a) Momo lie omanu vo ko Galilea va yonguilile okuti Yesu o kala Soma yavo? (b) Yesu wa pisa ndati ovisimĩlo viavo ka via sungulukile?

⁵ Va Yudea va lavokaile okuti Mesiya wa laikele oku tetulula ovitangi viavo. Eli olio esunga lieci omanu ko Galilea va yonguilile okuti Yesu o kala osoma yavo. Ovo va simĩle okuti Yesu nda wa kala usongui wa velapo. Ocili okuti eye wa kala ulongisi uwa, wa sakula ava va vela kuenda wa tekula owiñi walua wa kala lonjala. Noke lioku tekula 5.000 kalume, omanu va komõha. Yesu noke wa limbuka eci ovo va yonguile oku linga laye. Embimbiliya li popia hati: “Yesu eci a limbuka okuti ovo va kala oku iya oku u kuata oco vo lingise osoma, wa londa vali komunda lika liaye.” (Yoano 6:10-15) Keteke likuavo, esanju liomanu lia tepuluka.  Yesu wa va sapuila okuti keyile oku va ĩha okulia kuetimba pole, weyilila oku va longisa eci catiamẽla Kusoma wa Suku. Handi vali Yesu wa va sapuila hati: “Ko ka talavayeli okulia ku nyõleha, puãi talavayeli okulia ku eca omuenyo ko pui.”—Yoano 6:25-27.

6. Yesu wa lekisa ndati okuti ka yonguile uviali wopulitika palo posi? (Tala ociluvialuvia kefetikilo liocipama.)

⁶ Eci kua kambele okatembo katito oco Yesu a fe, eye wa limbuka okuti olondonge viaye via lavokaile okuti eye o fetika oku viala ndosoma ko Yerusalãi. Oco Yesu a pise ovisimĩlo viavo, wa va sapuila olusapo luolomina oco a va kuatise oku kuata elomboloko liokuti eci ka ci ka tẽlisiwa. Olusapo luaco lua lekisa okuti, Yesu okuti “ombuale yimue,” wa laikele oku linga ungende votembo yalua. (Luka 19:11-13, 15) Yesu wa sapuilavo nguluvulu yo ko Roma Pondio Pilato okuti eye ka pangi onepa kopulitika. Pilato wa pula Yesu hati: “Ove Soma ya va Yudea?” (Yoano 18:33) Pilato wa kala lusumba wokuti Yesu wa ponduile oku vetiya omanu oku lingila usuanji va Roma. Pole, Yesu wa tambulula hati: “Usoma wange ka wa tiamẽlele koluali lulo.” (Yoano 18:36) Yesu wa likala oku tiamẽla kopulitika, momo Usoma waye wa laikele oku tumbikiwa kilu. Eye wa popia hati, upange waye palo posi woku ‘eca uvangi wocili.’—Tanga Yoano 18:37.

7. Momo lie ka ca lelukilile oku yuvula oku tiamẽla ko pulitika ndaño muẽle vutima wetu?

⁷ Yesu wa kũlĩhile ciwa upange waye palo posi. Nda tua kũlĩha ciwa ocikele cetu, tu ka yuvula oku tiamẽla kocimunga cimue copulitika vutima wetu. Pole, eci ka ca lelukile oku ci linga. Manji umue ukuakunyula akongelo wa popia hati: Omanu kimbo lietu va kasi oku kala calua olongangala. Ovo va velisapo calua ekova liavo kuenda va kolela okuti va kuata ekalo liwa nda ka kuli umue o va viala. Eye wamisako hati: “Ciwa okuti vamanji va kasi oku amamako oku likuata omunga poku litumbika kupange woku kunda  olondaka viwa Viusoma.” Ovo va limbuka okuti Suku eye lika o ka malako ekambo liesunga kuenda ovitangi vikuavo tua siata oku liyaka lavio.

8. Ekambo lipi liesunga va Yudea kotembo ya Yesu va liyaka lavio?

⁸ Eci omanu va mola ekambo liesunga pokati kavo, va vetiyiwa oku litenga vopulitika. Koloneke via Yesu, oku feta elisimu oco ca enda oku kokela omanu valua oku tiamẽla kopulitika. Yuda u Galilea wa lekisa esino eci va Roma va yonguile okuti omanu va li sonehisa loku feta elisimu. Kua kala ovina vialua vioku fetela elisimu ndeci, ovina omunu a kuete, onepa yimue yepia kuenda olonjo. Handi vali, omo okuti vakuakutambula elisimu va kala vakuavitukiko, kueya oku kala ovitangi vialua. Olonjanja vimue ovo va endaile oku feta kolombiali oco va kuate unene woku kuata olombongo vialua. Sangeo, wa kala usongui ya vakuakutambula elisimu ko Yeriko, wa linga ohuasi omo wa enda oku kisika omanu oku feta olombongo vialua.—Luka 19:2, 8.

9, 10. (a) Ovanyãli va Yesu va seteka ndati oku u kongela kocitangi cimue copulitika? (b) Nye tu lilongisa ketambululo lia Yesu? (Tala ociluvialuvia kefetikilo liocipama.)

⁹ Ovanyali va Yesu vo seteka oco a ece ocisimĩlo caye catiamẽla koku feta elisimu. Ovo va pula eci Yesu a kala oku sima catiamẽla ‘kelisimu,’ okuti elisimu liaco o denariu yimosi va Yudea va sukilile oku feta. (Tanga Mateo 22:16-18) Va Yudea va enda oku suvuka elisimu liaco omo ca enda oku va ivaluisa okuti va vialiwa lombiali yo ko Roma. “Vakuacitundo ca Herode” la vana va enda oku kuatisa Herode, va lavokaile okuti nda Yesu wa va sapuilile okuti ka citava oku feta elisimu, ovo nda vo lundila okuti unyãli Wuviali wo Roma. Pole, nda Yesu wa popele okuti ovo va sukilile oku feta elisimu, omanu nda va liwekapo oku u kuama. Oco hẽ nye Yesu a linga?

¹⁰ Yesu wa lekisa utate walua oco a yuvule oku litenga vopulitika. Eye wa popia hati: “Eci ku Kaisare ovina via Kaisare, ovina via Suku, ku Suku.” (Mateo 22:21) Yesu wa kũlĩhĩle okuti valua vakuakutambula elisimu va kala vakuavitukiko, pole, eye ka tiamisilile utima kovina viaco. Eye wa tiamisilile utima Kusoma wa Suku, momo owo u ka potolola ovitangi viomanu. Yesu wa tu sila ongangu yiwa. Ka tu ka tiamẽli kocimunga lacimue copulitika ndaño okuti ocimunga cimue ci kasi ndu okuti ca sunguluka. Akristão va sukila oku tiamisila utima Kusoma wa Suku kuenda kesunga liaye. Handi vali, ka tu kuete ovisimĩlo vioku pisa ava vatiamẽla kopulitika ale oku va popia lãvi.—Mateo 6:33.

11. Tu pondola oku kuatisa ndati vakuetu oku sanga esunga liocili?

¹¹ Olombangi vialua via Yehova vana va endaile oku litenga vopulitika, va linga alikolisilo alua oco va siepo ovina viaco. Tu kũlĩhĩsi ulandu wa manji umue ukãi ko Grã-Bretanya okuti, osimbu ka lilongisile ocili, kosikola ya velapo wa kuama o Estudo Sociais kuenje eci co vetiya oku kuata ovisimĩlo viungangala viatiamẽla kopulitika. Eye wa popia hati: “Nda yonguile oku teyuila vakuekova li tekãva, momo tua enda oku tatiwa lekambo liesunga. Ndaño okuti ndaenda oku litunda ciwa koku teyuila, lopo ndaenda oku yeva onyeño yalua. Ame handi sia kuatele  elomboloko liokuti, oco olonepele vi yuliwe ci sukila oku pongolola ovisimĩlo viomanu. Pole, eci nda fetika oku lilongisa Embimbiliya nda limbuka okuti ndi sukila tete oku pongolola ovisimĩlo viange.” Manji umue ukãi ocindele eye wo kuatisa oku pongolola ovisimĩlo viutima waye. Eye wamisako hati: “Cilo ndi kasi kupange wakundi votembo yosi kekongelo lielimi lioku ilaika kuenda ndi kasi oku likolisilako oku kundila omanu vosi.”

12. Etumbisa lipi Yesu a sapuila olondonge viaye oco va li yuvule?

¹² Koloneke via Yesu, vakuetavo va enda oku kuatisa ovisoko viopulitika. Elivulu limue losapi hati: A Vida Diária nos Tempos de Jesus, li lombolola okuti, va Yudea va tepiwile vovimunga viatavo, ndeci ca kala ovimunga viopulitika. Kuenje Yesu wa lungula olondonge viaye hati: “Lavululi; lunguki letumbisa lia va Fariseo kuenda etumbisa lia Herode.” (Marko 8:15) Eci Yesu a tukula Herode, citava okuti wa kala oku tiamisila ondaka yaco kovitundo via Herode. Ocimunga cikuavo ca va Fariseo ca yonguile okuti va Yudea ka va vialiwa vali lo Roma. Ulandu ukuavo kelivulu lia Mateo u tukula okuti Yesu wa lungulavo olondonge viaye catiamẽla ku va Sandukeo. Va Sandukeo ka va yonguile okuti va Roma va liwekapo oku va viala, momo eci nda ca ecelela okuti va Sandukeo vamamako locikele cavo. Eli olio esunga lieci Yesu a lunguila olondonge viaye oco va yuvule “etumbisa” ale a longiso ovimunga evi vitatu. (Mateo 16:6, 12) Ocili okuti, Yesu wa eca elungulo eli vepuluvi lina omanu va yonguile oku u lingisa osoma.

13, 14. (a) Ulandu upi u lekisa okuti, oku tenga opulitika letavo ci koka ungangala kuenda ekambo liesunga? (b) Momo lie ka ca sungulukilile oku lekisa ungangala ndaño tu tatiwa lekambo liesunga? (Tala ociluvialuvia kefetikilo liocipama.)

¹³ Eci etavo lopulitika vi litenga, ci leluka pokati kavio oku molẽha ungangala. Yesu wa longisa olondonge viaye oku yuvula oku panga onepa kopulitika. Eli olio esunga lieci ovitunda kuenda va Fariseo va wonguilile oku ponda Yesu. Ovo va kuatele usumba wokuti omanu va ka yevelela Yesu kuenda va ka liwekapo oku va kuama. Nda eci oco ca kaile, nda va pumba unene va kuatele ketavo kuenda kopulitika. Ovo va popia vati: “Nda tuo wecelela ndoto, valua va ka kolela kokuaye kuenje va Roma veya va tu tambula ocitumãlo cetu kuenda ofeka yetu.” (Yoano 11:48) Kuenje Ocitunda Cinene Kayafa wa linga esokiyo lioku ponda Yesu.—Yoano 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafa wa kevelela toke eci kua tekãva kuenje wa tuma asualali oku kuata Yesu. Pole, Yesu wa kũlĩhĩle esokiyo lia lingiwile lioku u ponda. Omo liaco, voku enda kuondalelo ya sulako lovapostolo vaye, eye wa va sapuila oco va ambate olosipata vimue. Olosipata vivali, nda via tẽla oco Yesu a va longise ulandu umue ukuete esilivilo. (Luka 22:36-38) Noke, vuteke waco owiñi weya oku kuata Yesu kuenje Petulu lonyeño  yalua omo liekambo liesunga wa kuata osipata loku lemeha layo ulume umue. (Yoano 18:10) Pole, Yesu wa sapuila Petulu hati: “Someha osipata vocilalo cayo, momo wosi o yaka losipata o nyõleha losipata.” (Mateo 26:52, 53) Ulandu upi ukuete esilivilo Yesu a longisa kolondonge viaye? Woku yuvula oku tiamẽla koluali. Eci oco Yesu a likutilila vuteke waco. (Tanga Yoano 17:16) Suku eye lika o kuete unene woku malako ekambo liesunga.

15, 16. (a) Ondaka ya Suku ya kuatisa ndati Akristão oku yuvula uyaki? (b) Oku litepa kupi Yehova a limbuka pokati komanu voluali, lafendeli vaye koloneke vilo?

¹⁵ Manji ukãi konano yo ko Europa, wa tukuiwa kocinimbu catete wa lilongisila kulandu waco. Eye wa popia hati: “Ame nda limbuka okuti ungangala ka u nena esunga. Nda molavo okuti vana va litumbika kungangala olonjanja vimue ci va kokela olofa. Handi vali, valua okuti ka ci va nenela esanju. Cilo ndi kuete esanju, omo lioku lilongisa Vembimbiliya okuti Suku eye lika o pondola oku nena esunga liocili palo posi. Eli olio esapulo nda siata oku kunda vokuenda kueci ci soka 25 kanyamo.” Manji ulume kofeka yo ko Afrika do Sul wa piñanya unga waye ‘losipata yespiritu’ okuti Ondaka ya Suku. (Va Efeso 6:17) Cilo eye o kunda esapulo liombembua komanu vakuapata osi. Manji ukãi wo ko Europa Central eci a linga Ombangi ya Yehova, wa kuela lamanji umue ukuekova lina eye a suvukile. Vosi ava katatu kavo va linga apongoloko, omo va yonguile oku kuama ongangu ya Yesu.

¹⁶ Ci kuete esilivilo lialua oku linga apongoloko aco! Embimbiliya li sokisa omanu ndokalunga ka tumõha okuti ka va kuete ombembua. (Isaya 17:12; 57:20, 21; Esituluilo 13:1) Osimbu omanu va liyaka lovitangi viatiamẽla kolonepele, kungangala kuenda kopulitika, afendeli va Yehova vamamako oku likuata omunga kuenda pokati kavo pali ombembua. Sokolola esanju Yehova a pondola oku kuata poku mola omunga yi kasi pokati kafendeli vaye, osimbu okuti omanu voluali pokati kavo pali lika olonepele.—Tanga Sofoniya 3:17.

17. (a) Ovina vipi vitatu vi pondola oku tu kuatisa oku amamako oku likuata omunga? (b) Nye tu ka lilongisa vocipama cikuavo?

¹⁷ Vocipama cilo, tua lilongisa ovina vitatu vi tu kuatisa oku amamako oku likuata omunga: (1) tua kolela okuti Usoma wa Suku owo lika u ka malako ekambo liosi liesunga, (2) tu sukila oku yuvula oku panga onepa kopulitika kuenda (3) tu sukila oku yuvula ungangala. Pole, olonjanja vimue omunga yetu yi pondola oku kuata ovitangi violonepele. Ndamupi Akristão vokocita catete va yula ocitangi caco? Tu setukula ndati ongangu yavo? Vocipama ci kuãimo tu ka lilongisa ndomo tu pondola oku yula ocame ndeci Akristão kocita catete va linga.