Ame nda citiwa keteke 22 ya Kuvala wo 1929 vimbo limue li tukuiwa hati Noville okuti kua kala ecea kovapia anene ocipepi lo Bastogne, vocikanjo co Ardenas ko Belgika. Ndi kuete olonjivaluko viwa eci nda kala omõla lolonjali viange kovapia. Ame la manjange umalẽhe Raymond, tua enda oku kama asenjele lovoko kongombe yetu oloneke viosi kuenda tua enda oku kuatisa koku ungula vovapia etu. Vimbo lietu vosi tua enda oku talavaya kumosi oco tu li kuatise pokati.

Olonjali viange Emile la Alice, va tiamẽlele ketavo lio Katolika. Ovo va endaile Konembele Vovialumingu viosi. Pole, kunyamo wo 1939, akundi vamue votembo yosi vo ko Inglaterra va pitĩla vimbo lietu kuenje ovo va eca ku isiange orevista yimue ya enda oku tukuiwa hati Consolação (okuti cilo o Masuli!). Isiange vepuluvi liaco, wa kuata elomboloko liokuti, ovina orevista ya kala oku popia viocili kuenje co vetiya oku fetika oku tanga Embimbiliya. Eci eye a liwekapo oku endaenda Konembele, vana tua lisunguile lavo okuti, va kala akamba vaye, va fetika oku u lambalala calua. Ovo va linga cosi ci tava oco isiange amameko vo Katolika kuenda va enda oku lihoya calua catiamẽla kondaka yaco.

Ame nda sumuile calua, oku mola isiange oku talisiwa ohali konjila ndomo a enda oku tatiwa la vana tua lisunguile lavo. Eli olio esunga lieci nda lingila ohutililo lutima wosi, yina nda tukula kefetikilo liocipama. Pole, vokuenda kuotembo elambalalo lia vana tua lisunguile lavo lia tepuluka. Nda kuata esanju lialua lekolelo liokuti Yehova ‘Ukuakuyeva muẽle olohutililo.’

Ocisoko Colonazista co ko Alemanya, ca linga uyaki lo Belgika keteke 10 ya Kupemba wo 1940. Kuenje omanu valua va tunda vofeka. Epata lietu lia tilila kombuelo yo Fransa. Vonjila olonjanja vimue tua sukilile  oku pita povitumãlo viohele kuna asualali vo ko Alemanya va kala oku yaka lasualali vo ko Fransa.

Eci tua tiuka kovapia etu, tua limbuka okuti, cosi tua kuatele ca nyaniwa. Kua sialele lika ombua yetu Bobbie, ya tu yolela. Ovina viaco via ñokela oku lipula ndoco, ‘momo lie ku kasilili uyaki, kuenda ohali?’

Vokuenda kuotembo yaco, etu tua pamisiwa calua lepasu lia manji Emile Schrantz, a ukulu umue wekongelo wa kala ukundi wotembo yosi. Lembimbiliya, eye wa lombolola lonjila yimue ya suapo esunga lieci ku kasilili ohali kuenda wa tambulula apulilo osi nda kuatele a tiamẽla komuenyo. Ame nda fetika oku kuata ukamba wa pama la Yehova kuenda nda tava okuti, eye o Suku yimue yocisola.

Osimbu uyaki ka wa fetikile, epata lietu liamamako oku sandiliya vamanji. Kosãi Yenyenye wo 1943 manji José-Nicolas Minet, wa nyula epia lietu oco a lingilemo ohundo. Eye wa pula hati: “Helie o yongola oku papatisiwa?” Isiange kuenda ame tua votola ovaka. Etu tua papatisiwa vokalui kamue katito ka kala ocipepi lepia lietu.

Kosãi ya Cembanima wo 1944, asualali vo ko Alemanya va linga uyaki wavo wa sulako kutakelo wo ko Europa Kuyaki Wavali wa Pita Voluali Luosi, wa kũlĩhĩwile okuti, uyaki wo Bolsão. Etu tua kala ocipepi locitumãlo va kala oku lingila uyaki kuenda tua pita osãi oku lisalama velungi limue lionjo yetu. Eteke limue ame nda tunda oco ndi ka ece okulia kovinyama, noke kua kupuka etenda limue lia nyõla olusoka luosila yetu. Esualali limue lio ko Amerika lia kala ocipepi lapa ame nda kala, okuti pocitumãlo tua enda oku kapa ovinyama, eye wa kaluka hati: “Petamela posi!” Ame nda lupuka kuenje nda limba posi ponele yaye. Noke eye wa kapa ocikoko caye kutue wange oco ci ndi teyuile.

Noke liuyaki, etu tua tẽla oku sapela olonjanja viosi la vamanji vo vekongelo liolupale luo Liège luna lua kala ocinãla 90 kolokilometulu konano liepia lietu. Noke liotembo yimue, etu tua fetika oku kuata ocimunga cimue citito coku lilongisa Embimbiliya ko Bastogne. Noke nda fetika oku talavaya koseketa yimue yoku linga olokonda kuenje ca nyiha epuluvi lioku lilongisa kosikola yavelapo oco ndi lilongise uloño woku kala onganji. Noke nda talavaya voseketa yombiali. Kunyamo wo 1951, etu tua sokiya oku linga ohongele yimue yitito yimbo ko Bastogne. Tua kala lika ci soka 100 komanu kuenda  pokati kavo pa kala manji umue ukãi ukundi wotembo yosi haye ukuambili, o tukuiwa hati, Elly Reuter. Eye wa linga ungende losikaleta ocinãla ci soka 50 kolokilometulu oco eye kohongele yaco. Ka pa pitile otembo yalua tua fetika oku lisola kuenje tua nõlapo oku likuela. Kotembo yaco, Elly wa tambuile elaleko lioku pindisiwa kosikola yo Gileada ko Estadus Unidus. Pole, eye wa sonehela ukanda umue Kombala Yolombangi Via Yehova poku lombolola esunga lieci ka tavelele elaleko liaco. Manji Knorr, okuti wa kala oku songuila upange wetu kotembo yaco, wa tambulula lumbombe okuti, pamue eteke limue eye lulume waye va ka pindisiwa kosikola yo Gileada. Etu tua kuela kosãi ya Kayovo wo 1953.

Kunyamo waco, ame la Elly, tua endele kohongele yimbo yo Sociedade do Novo Mundo kocila co Yankee, ko Nova York, Estadus Unidus. Osimbu tua kalako, nda kũlĩha manji umue wa nyiha upange uwa woku sanda eteku kuenda wa ndi sapuila oco tu ilukile ko Estadus Unidus. Pole, noke lioku likutilila catiamẽla kondaka yaco, ame kumue la Elly ka tua tavele kepingilo liaco kuenje tua tiukila ko Belgika, oco tu ka kuatise ocimunga cimue citito ca kuata 10 kakundi ko Bastogne. Kunyamo wa kuamamo, tua kuata esumũlũho lioku cita omõla wetu wa posokele calua, o tukuiwa Serge. Pole, ci sumuisa ceci okuti, noke liolosãi epandu vali, omõletu Serge wa vela kuenje wa fa. Etu tua sumuile calua kuenda tua situlula utima wetu ku Yehova poku likutilila. Yehova wa tu pamisa lelavoko li komõhisa liepinduko.

Kosãi ya Mbalavipembe wo 1961, nda sanga upange umue woku talavaya lika olowola vimue veteke, una wa ngecelela oku litumbika ndukundi wotembo yosi. Pole, keteke liaco, manji usongui wo filiale yo Belgika wa ndi tieñela. Eye wa ndi pula nda citava okuti ndi kala ondingupange yoku nyula akongelo (okuti cilo, manji ukuakunyula akongelo). Ame ndo pula hati: “Anga hẽ, ka citava okuti tete tu talavaya ndakundi votembo yosi osimbu ka tua tavele ocikele caco?” Manji wa tava. Noke lioku talavaya ndakundi votembo yosi ci soka olosãi ecelãla, tua fetika upange woku nyula akongelo kosãi Yenyenye Linene wo 1962.

Noke lioku pita anyamo avali kupange woku nyula, tua lalekiwa oku talavaya ko Betele ko Bruxela. Tua fetika oku talavaya ko Betele konyano wo 1964. Kocikele caco cokaliye, tua kuata asumũlũho alua. Noke liepasu lia manji Knorr ko Betele kunyamo wo 1965, nda komõha calua poku nõliwa ndukulu wo filiale. Noke ame la Elly tua lalekiwa oku pindisiwa kocisoko ca 41 Cosikola yo Gileada. Eci manji Knorr a sapuilile ku Elly noke lioku pita 13 kanyamo ca tẽlisiwa! Noke lioku malusula osikola, tua tiukila ko Betele yo ko Belgika.

Nda kuata esumũlũho lioku talavaya luloño wange woku kala onganji, oco ndi kuatise koku teyuila omoko yafendeli va Yehova yoku fendela lelianjo ci kale ko Europa kuenda kolofeka vikuavo. (Va Fil. 1:7) Omo liaco, nda kuata epuluvi lioku sapela lolomitavaso viuviali vieci ci soka 55 kolofeka, kuna upange wetu woku kunda wa kala oku tatekiwa. Poku vangula lolomitavaso viaco olonjanja viosi, nda enda oku li lekisa kokuavo “ndukuenje wa Suku,” pole, handonganjiko. Olonjanja viosi nda likutilila ku Yehova  momo nda kũlĩhĩle okuti, “utima wa soma u kasi ndovava peka lia Yehova. Eye o u songuila oku Eye a panga.”—Olosap. 21:1.

Onjanja yimue kua pita ocina cimue ca ndi komõhisa calua okuti, ndi ka civaluka vokuenda kuotembo yalua. Ame nda sapela lulume umue wa tiamẽla Kocisoko Cohongele Yuviali wo Europa. Olonjanja vialua nda pinga oku lisanga laye oco tu sapele kuenje tua lisanga. Eye wa popia hati: “Ndu ku ĩha lika akukutu atãlo, si vokiyako lacimue.” Vepuluvi liaco, nda petamisa utue kuenje nda fetika oku likutilila. Ulume wa komõha kuenda wa ndi pula eci nda kala oku linga. Eci ndo vanja ndo tambulula hati: “Nda kala oku pandula Suku, momo ove wu umue pokati kakuenje vaye.” Eye wa ndi pula hati: “Nye o yongola oku popia?” Ndo lekisa Va Roma 13:4. Omo okuti eye wa kala Upostante kuenda wa kũlĩhĩle ciwa Embimbiliya ca vetiya onjongole yaye. Onima yipi yeyililako? Ame nda tẽla oku sapela laye ci panda owola kuenda ohongele yaco ya kuata onima yiwa. Toke muẽle wa popia hati, wa sumbila calua upange wetu.

Vokuenda kuanyamo alua afendeli va Yehova va teyuila omoko yavo yoku yuvula oku panga onepa kuyaki, yoku teyuila omãla vavo, yoku feta elisimu kuenda ovina vikuavo ko Europa. Nda kuata esumũlũho lioku panga onepa koku tetulula ovitangi viaco kuenda oku mola ndomo Yehova a enda oku songuila ovina oco tu kuate eyulo kombonge. Olombangi Via Yehova via yula ale ci pitahãla 140 kovitangi vi tetuluiwa Kombonge yo Europa yi Teyuila Ekalo Liomanu!

Vokuenda kunyamo 1990, nda talavayela kumosi la manji Philip Brumley wo Kombala Yolombangi Via Yehova kuenda manji Valter Farneti wo ko Italia, oco vamanjetu ko Kuba va kuate vali elianjo liefendelo eci upange wetu wa tatekiwile kofeka yaco. Nda tumisa ukanda umue konumiwa yo Kuba ko Belgika noke nda kuata ohongele yimue ya laikele oku tetulula epingilo lietu. Vokuenda kuohongele yetu yatete, ka tua kuatele epuluvi lioku tetulula ocitangi caco, cina ca vetiya ombiali yo ko Kuba oku tateka upange wetu woku kunda.

Noke lioku likutilila ku Yehova oku pinga olonumbi, tua pinga nda va tu ecelela oku tumisa 5.000 Kambimbiliya ko Kuba kuenje ombiali ya tava epingilo liaco. Ambimbiliya aco a pitĩla ciwa kuenda a eciwa ku vamanji kuenje tua kuata elomboloko liokuti Yehova wa kala oku sumũlũisa alikolisilo etu. Noke tua linga vali epingilo likuavo lioku tumisa ci pitahãla 27.500 Kambimbiliya. Epingilo liaco lia taviwavo. Nda kuata esanju lialua omo lioku kuatisa vamanji vo ko Kuba, oco va kuate Embimbiliya liavo.

Nda nyula ale olonjanja vialua o Kuba, locimãho coku kuatisa vamanji oku tata ovitangi viatiamẽla koku tatekiwa kupange wetu woku kunda vofeka.  Poku ci linga, nda tẽla oku kuata ukamba uwa lolonalavayi viombiali.

Kunyamo wo 1994 ci pitahãla 1.000.000 komanu va pondiwa kuyaki wa kala pokati ka va Tutsi ko Ruanda. Ci sumuisa ceci okuti, vamue pokati ka vamanjetu va pondiwavo. Lonjanga yalua, kua sokiyiwa Ocimunga ci Kuatisa Vana va li Pita Lovilunga, oco ci ece ekuatiso ku vamanji vofeka yaco.

Eci ame kumue la vamanji vakuavo tua pitĩla vombala yofeka okuti vo Kigali, tua limbuka okuti oseketa yoku Pongolola kuenda onjo yoku yeka alivulu yeyuka lovituta omo liolosolo. Tua yeva ovolandu alua a sumuisa a vamanji va pondiwa lolomoko. Tua yevavo ovolandu a vamanji va likuatisa pokati loku lekisa ocisola lonjila yimue yi komõhisa calua. Ndeci, tua kũlĩha manji umue watiamẽla kepata lia va Tutsi okuti, wa li salamele velungi limue vokuenda kuoloneke 28, eci a teyuiwa lepata limue Liolombangi Via Yehova va Hutu. Vokuenda kuohongele yimue tua kuata ko Kigali, tua tẽla oku lembeleka ci pitahãla 900 ya vamanji.

Noke tua pitahãla ongave yofeka kuenje tua pitĩla ko Zaire (okuti cilo, o Republika Demokratika yo Kongu). Tua kala oku sanda ocimunga cimue cinene Colombangi Via Yehova vo ko Ruanda va tila unyimakulu okuti, va kala kocilombo coku tilila uyaki ocipepi lolupale luo Goma. Ka tua tẽlele oku va sanga. Kuenje tua likutilila ku Yehova oku pinga oco a tu ĩhe olonumbi. Noke tua mola ulume umue wa kala oku iya kovaso yetu. Kuenje tuo pula nda wa kũlĩhĩle oku ku kasi Olombangi Via Yehova. Eye wa tambulula hati: Oco, nda kũlĩhako. “Ame Ndimbangi ya Yehova, linga ndu ku ambati oku ku kasi Ocimunga ci Kuatisa Vana va li Pita Lovilunga.” Noke liohongele yimue yi pamisa calua locimunga caco, tua kuatavo ohongele yimue la vamanji ci pitahãla 1.600 va tila unyimakulu oco tu va pamise loku va lembeleka. Tua va tangelavo ukanda wa tunda Kosungu Yolombangi Via Yehova. Vamanji va kuata esanju lialua, eci va yeva olondaka viokuti: “Tua siata oku vu kongeli volohutililo vietu. Tu cĩ okuti Yehova lalimue eteke ha ko yanduluki.” Olondaka evi Viosungu Yolombangi Via Yehova via tẽlisiwa muẽle ocili. Koloneke vilo ko Ruanda kuli eci ci pitahãla 30.000 ya vamanji va kasi oku vumba Yehova lesanju!

Kunyamo wo 2011 ukãi wange Elly wa fa, noke lioku kala ci panda 58 kanyamo tunde eci tua kuela. Nda likutilila ku Yehova kuenda ndo sapuila esumuo nda kala oku yeva kuenje nda limbuka ndomo Yehova a ndi lembeleka. Ocina cikuavo ca ndi lembeleka oku kunda olondaka viwa Viusoma komanu.

Ndaño okuti cilo ndi kuete ale ci pitahãla 90 kanyamo, handi nda siata oku kunda olosemana viosi. Ndi kuetevo esanju lioku kuatisa koseketa yi tata ovitangi viatiamẽla kombonge kulo ko Betele yo Belgika, oku kuatisa luloño ndi kuete kuenda oku vetiya amalẽhe vepata lio Betel.

Pa pita ale 84 kanyamo tunde eci nda linga ohutililo yange yatete ku Yehova. Eli lia kala efetikilo liomuenyo umue u komõhisa. Omuenyo waco, u ndi kuatisa oku kuata ukamba umue wa pama la Yehova eteke leteke. Mandula calua Yehova omo lioku yevelela lutate olohutililo viange olonjanja viosi.—Osa. 66:19. b