ISIANGE wa citiwila volupale luo Graz, kofeka yo Austria, kunyamo wo 1899. Vokuenda Kuyaki Watete wa pita Voluali, wa kala umalẽhe. Eci Uyaki Wavali wa fetika kunyamo wo 1939, isiange wa kisikiwa oku kala esualali liofeka yo Alemanya. Kuenje, wa pondiwa kunyamo wo 1943, eci va kala oku li yaka lasualali vo ko Rusia. Eci isiange a fa, nda kuatele lika anyamo avali. Kotembo yaco, sia kuatele epuluvi lioku u kũlĩha, kuenje, nda yonguile oku kuata onjali. Ca piãla enene eci nda limbuka okuti, valua pokati kakamba vange vo kosikola va kuata isiavo. Pole, ndeya oku kuata esanju lialua eci nda lilongisa ovina viatiamẽla ku Isietu wo kilu haeye wa velapo okuti, ka fi.—Hav. 1:12.

Eci nda tẽlisa anyamo epanduvali, nda likongela kocisoko cimue ci tukuiwa hati, Amalẽhe olo Eskuteiru. Ocisoko caco okuti ca li sanduila voluali luosi, ca sovuiwa kunyamo wo 1908, la umue kesongo kasualali o tukuiwa hati, Robert Stephenson Smyth Baden-Powell, wo kofeka yo Grã-Bretanya. Kunyamo wo 1916, kesongo kaco, wa sovola ocisoko camalẽhe va kuata anyamo amuamue lame, ci tukuiwa hati, Omãla Vocimbungu, (ale Omãla volo Eskuteiru).

Nda solele calua ovongende tua enda oku linga vofeka yaco. Momo, tua enda oku lala volombalaka, vosi yetu tua kuata uwalo umuamue, kuenje, tu enda ongendo yimuamue. Nda solele calua oku kala kumosi la vakuetu va pangele onepa kocimunga caco. Tua enda oku imba ovisungo osimbu tu yota ondalu kuteke, kuenda oku linga olomapalo vusenge. Tua lilongisavo ovina vialua vi sangiwa voluali okuti, via ndi vetiya oku sola ovopange Ululiki wetu a linga.

Amalẽhe va tiamẽlele kolo Eskuteiru oloneke, viosi va enda oku vetiyiwa oku linga ovina viwa. Kuenje, nda solele calua ovina viaco. Tua enda oku li lama lolondaka viokuti: “Olonjanja Viosi Tua Lipongiya.” Nda solele calua olondaka viaco. Omo okuti ocimunga cetu ca kuata eci ci pitahãla ocita camalẽhe, valua pokati kavo va kala vakuetavo Liokatolika, vakuavo, vakuetavo Liopostande, pole, pa kala lika umosi ukuetavo lio Budista.

Oku upisa kunyamo wo 1920, ocisoko colo Eskuteiro ca sokiya okuti, eci pa pita anyamo amue, va linga olohongele viavo kolofeka vialua. Nda kala kohongele yepanduvali yolo Eskuteiro Yoluali Luosi, ya lingiwila volupale luo Bad Ischl, kofeka yo Austria, kosãi Yenyenye yunyamo wo 1951. Ohongele yecea, yolo Eskuteiro Yoluali Luosi, ya lingiwila volupale luo Sutton Park, ocipepi lolupale lukuavo luo Birmingham, kofeka yo Inglaterra, kosãi Yenyenye yunyamo wo 1957. Onjanja yimue, kohongele yaco, kua kala eci ci soka 33.000 komanu va tunda kueci ci soka 85 kolofeka. Kohongele yaco kua kalavo 750.000 komanu veyile oku tu nyula, oku kongelamo Nasoma Elizabeth wo kofeka yo Inglaterra. Kokuange, ca kala ndongongela ya vamanji voluali luosi. Sia kũlĩhĩle okuti noke liotembo yimue, nda laikele oku kuata ukamba la vamanji voluali luosi, va sole Yehova.

Kotembo yonjovo, kunyamo wo 1958, nda kala oku malusula epindiso liange lioku ava okulia Vowotele yimue yi tukuiwa hati Grand Hotel Wiesler volupale luo Graz, vofeka yo Austria. Usongui wetu kupange nda talavaya laye okuti wa kala ukuakuyoka olombolo o tukuiwa hati, Rudolf Tschiggerl, wa ndi kundila. Kotembo yaco, sia kũlĩhĩle lacimue catiamẽla kocili. Catete, wa tukula eci catiamẽla kelongiso lia Suku Umosi Muvatatu, kuenje wa popia hati, elongiso liaco ka li sangiwa Vembimbiliya. Omo okuti nda tavele kelongiso liaco, ndo sapuila okuti, ovina a popia viuhembi. Omo okuti nda solele calua ekamba liaco liupange, ndo vetiya oco a tiukile Ketavo Liokatolika.

Noke manji Rudolf tua enda oku u tukulavo tuti Rudi, wa nyiha Embimbiliya limue. Pole, ndo sapuila okuti, ndi yongola Embimbiliya Liokatolika. Eci nda fetika oku tanga Embimbiliya liaco, nda limbuka okuti, manji Rudi wa kapamo okokanda kamue ka sandekiwa lo Sociedade Torre de Vigia. Pole, sia tavele okokanda kaco, momo nda simĩle okuti, ndaño ovina via sonehiwamo viocili, kokuange via kala viuhembi. Noke, ndeya oku kuata onjongole yoku sapela laye catiamẽla Kembimbiliya. Manji Rudi wa lekisa olondunge, kuenje, ka nyihile vali elivulu limue, ale olorevista. Tua sapela ovina viatiamẽla Kembimbiliya vokuenda kuolosãi vitatu. Olonjanja vimue, tua enda oku sapela toke koñolosi.

Eci nda malusula epindiso Vowotele volupale luo Graz nda kala, ina yange wa ndi tuma oku vokiya elilongiso liange kosikola, oco ndi loñolohe kovopange amue vowotele. Omo liaco, nda ilukila volupale luo Bad Hofgastein, vocimbota co Alpes, kuna kua kala osikola yaco, ocipepi lo Grand Hotel. Olonjanja vimue, ndaenda oku linga ovopange amue vowotele yaco, oco ndi kapeko ovina nda kala oku lilongisa kosikola.

Manji Rudi wa tumile onumbi yange yokaliye ko Betele yo Vienna, kuenje, o Betele ya eca onumbi yaco ku vamanji vavali olomisionalia, ndeci, Ilse Unterdörfer, kuenda Elfriede Löhr. * Eteke limue va ndi vilikiyile puvelo wowotele loku ndi sapuila vati, posamua pa talamẽle ekãlu limue mu endela akãi vavali va yonguile oku sapela lame. Nda komõha calua, momo sia kũlĩhĩle cimue catiamẽla kokuavo. Pole, nda endele oku sapela lavo oco ndi kũlĩhe nda ndi va limbuka. Noke, nda limbuka okuti, va enda oku eca Esapulo kotembo yuviali Wungangala ko Alemanya, eci upange woku kunda wa tatekiwa, osimbu Uyaki Wavali ka wa fetikile. Eci uyaki waco ka wa fetikile, va kuatiwile lolosipayu vio ko Alemanya vi tukuiwa hati (Gestapo), kuenje, va tumiwile kocila cimue coku talisa ohali omanu, ci tukuiwa hati, Lichtenburg. Noke, vokuenda kuyaki, veya oku tumiwa kocila cikuavo coku talisa ohali omanu ci tukuiwa hati, Ravensbrück, ocipepi lolupale luo Berlim.

Omo okuti vamanji vaco va kuata anyamo amuamue la ina yange, nda lekisa esumbilo kokuavo. Omo liaco, sia yonguile oku pesila otembo yavo poku sapela lavo, okuti noke liolosemana ale olosãi vimue ndi va sapuila okuti si yongola oku amamako lombangulo yaco. Noke nda va pulisa nda va pondola oku ndi nenela ulala wovisonehua vielongiso lietavo Liokatolika atiamẽla komanu va piñala ovapostolo va Yesu. Kuenje, nda va sapuila okuti, ndi yongola oku ka tuala ulala waco ku patele, oco ndi sapele laye ovina viaco. Nda simĩle okuti, noke ndi ka limbuka ocili.

Elongiso lietavo Liokatolika liatiamẽla komanu va piñala ovapostolo, li lombolola okuti, olopapa ovio via piñala pomangu yupostolo Petulu. (Vakuetavo liaco, ka va kuete elomboloko lia suapo liolondaka via Yesu vi sangiwa kelivulu lia Mateo 16:18, 19.) Ovo, va lombololavo okuti, olopapa ka vi lueya poku longisa ovina vietavo vonembele yimue, ale poku linga ovopange akuavo. Nda tavele kovina viaco, kuenje, nda simĩle okuti, nda vakuetavo Liokatolika va tukula vati, papa Isia o Kola, haeye ka lueya kovina vietavo a longisa, kuenda wa sandeka elongiso lia Suku umosi Muvatatu hati liocili, citava okuti elongiso liaco liocili. Pole, nda papa ka lueya, citava okuti elongiso liaco liesanda. Ocili okuti, vakuetavo Liokatolika va velisapo calua elongiso liomanu va piñala ovapostolo. Momo kokuavo, omanu va piñala ovapostolo, ovo va nõla nda va pongolola alongiso amue etavo ale sio!

Eci nda ka sapelele la patele, ka tambuluile apulilo ange, pole, wa tikula vociseleko caye calivulu elivulu limue li lekisa ovina viatiamẽla kelongiso lietavo Liokatolika okuti, li lombolola omanu va piñala ovapostolo. Kuenje, nda liambata konjo ndomo patele a ndi sapuila. Eci nda mala oku li tanga, nda tiukila kokuaye lapulilo akuavo. Noke, patele ka tẽlele oku tambulula apulilo ange, kuenje wa popia hati: “Si pondola oku ku vetiya oco o tave kokuange, kuenda ove ku pondolavo oku ndi vetiya oco ndi tave kokuove. . . . Ndi yongola okuti, o linga ovina o yongola!” Eye ka yonguile vali oku sapela lame.

Noke liombangulo yaco, nda nõlapo oku fetika oku lilongisa Embimbiliya la manji Ilse, kuenda Elfriede. Ovo va ndi longisa ovina vialua viocili viatiamẽla ku Isietu o Kola wo kilu, Yehova Suku. (Yoa. 17:11) Omo okuti vimbo liaco ka mua kalele ekongelo, vamanji vaco vavali vakãi, va enda oku songuila olohongele vonjo yepata limue lia kala oku lilongisa Embimbiliya. Pole, kohongele yaco kua enda oku kala lika omanu vamue. Omo okuti vocimunga caco ka mua kalele vamanji alume va papatisiwa, vamanji vavali akãi, ovo va enda oku songuila ovipama viosi violohongele. Pole, olonjanja vimue, manji umue ulume wa enda oku iya oku lingila ohundo yowiñi pocitumãlo cimue va fetela.

Manji Ilse la Elfriede, va fetika oku ndi longisa Embimbiliya kosãi ya Mbalavipembe, kunyamo wo 1958, kuenje, nda papatisiwa noke liolosãi vitatu, kosãi ya Susu, kunyamo wo 1959. Osimbu sia papatisiwile handi, nda pinga kokuavo nda citava okuti, ngenda lavo kupange woku kundila konjo lanjo, oco ndi kũlĩhe ndomo upange waco u lingiwa. (Ovil. 20:20) Noke yoku enda lavo onjanja yatete kupange woku kunda, nda pinga kokuavo nda citava okuti, ndi tambula ocikanjo cange coku kundila. Ovo, va ndi nõlela imbo limue, kuenje, nda fetika oku kundila konjo lanjo, kuenda oku linga apasu komanu va lekisa onjongole. Manji watete nda endele laye kupange woku kundila konjo lanjo, wa kala ukuakunyula akongelo okuti, noke weya oku tu nyula.

Kunyamo wo 1960, eci nda mala osikola yoku talavaya vowotele, nda tiukila kofeka yetu, oco ndi kuatise epata liange oku lilongisa Embimbiliya. Toke cilo, lomue wa tava oku iñila vocisoko ca Yehova, pole, vamue pokati kavo, va kasi oku lekisa onjongole kesapulo Liusoma.

Kunyamo wo 1961, o Betele ya tuma ovikanda vakongelo via vetiya vamanji oco va litumbike kupange wakundi votembo yosi. Omo okuti kotembo yaco sia kuelele handi, kuenda nda kuata uhayele, ka kua kalele cimue ca ndi tateka oku fetika upange wakundi wotembo yosi. Omo liaco, nda sapela la manji Kurt Kuhn, wa kala oku nyula akongelo, catiamẽla kocisimĩlo cange coku talavaya kupange woku sanda eteku vokuenda kuolosãi vimue, oco ndi lande ekãlu li ndi kuatisa kupange wakundi votembo yosi. Eye wa tambulula lepulilo hati: “Anga hẽ, Yesu kumue lovapostolo  vaye va sukilile ekãlu oco va linge upange wakundi votembo yosi?” Epulilo liaye, lia ndi kuatisa oku nõla onjila ndi kuama! Kuenje, nda linga esokiyo lioku fetika lonjanga upange wakundi votembo yosi. Omo okuti vokuenda kuosemana ndaenda oku talavaya vowotele 72 kolowola, tete nda sokiya oku linga apongoloko amue.

Noke, nda pinga ku cime cange kupange, oco ndi talavaye lika 60 kolowola vosemana. Eye, wa tava kepingilo liange, pole, ka tepuluile ofeto ndaenda oku tambula vosãi. Noke, nda pinga vali kokuaye, oco ndi talavaye lika 48 kolowola vokuenda kuosemana. Eye wa tava kepingilo liange, kuenda ka tepuluile ofeto ndaenda oku tambula vosãi. Noke, nda pinga vali kokuaye oco ndi talavaye lika 36 kolowola vosemana, ale 6 kolowola vokuenda kuoloneke 6. Kuenje, wa tavavo kepingilo liange. Pole, nda komõha calua omo okuti, ka tepuluile ofeto ndaenda oku tambula vosãi! Noke, ndeya oku limbuka okuti, cime cange ka yonguile okuti, ndi tunda kupange waco. Esokiyo liaco, lia ndi kuatisa oku fetika upange wakundi votembo yosi. Kotembo yaco, akundi votembo yosi va enda oku eca 100 kolowola vosãi.

Noke yolosãi vikuãla, nda nõliwa oku kala ukundi olikasi, kuenda nda kala oñuatisi yekongelo limue litito volupale luo Karintia, vimbo lio Spittal vocikanjo co Drau. Kotembo yaco, akundi valikasi va enda oku eca 150 kolowola vosãi. Ndaño nda kala likaliange kupange waco, pole, nda kuatisiwa la manji Gertrude Lobner, okuti, wa kala oñuatisi yekongelo. *

Kunyamo wo 1963, nda lalekiwa oco ndi nyule akongelo. Olonjanja vimue, ndaenda oku endela vomboyo poku nyula akongelo, loku ambata akolombele a lema. Omo okuti vamanji ka va kuatele akãlu, lomue wa enda oku njupilila pocitumãlo comboyo oco a ndi kuatise. Omo okuti sia yonguile “oku sumuisa vamanji” omo lioku endela vekãlu lioku fetela oco li ka ndi tuale konjo ndi sikĩla, nda nõlelepo oku endela posi toke konjo ya vamanji.

Omo okuti kunyamo wo 1965 sia kuelele handi, nda lalekiwa oku pindisiwa Kosikola yo Gileada kocisoko ca 41. Valua pokati ka vamanji tua pindisiwila kumosi, ka va kuelelevo. Nda komõha calua poku limbuka okuti, kesulilo liosikola nda nõliwa oku tiukila kofeka yetu yo Austria, oco ndamameko kupange woku nyula akongelo. Pole, osimbu sia tundile kofeka yo Estados Unidos, va ndi pinga oco ndi pindisiwe vokuenda kuolosemana vikuãla la manji ukuakunyula akongelo. Nda kuata esanju lialua poku talavaya la manji Anthony Conte, wa lekisa ocisola kokuange, momo, wa solele calua upange woku kunda, kuenda wa loñolohele calua. Tua kundila kumosi volupale luo Nova Yorke, vocikanjo co Cornwall.

Eci nda pitĩla kofeka yo Austria, nda nõliwa oku kundila vocikanjo cimue nda li sanga la manji umue ka kuelele haeye wa posoka calua o tukuiwa hati, Tove Merete. Eye wa fetika oku lilongisa Embimbiliya tunde vutila eci a kuata anyamo atãlo. Eci vamanji va tu pulisa ndomo tua lisanga, tua enda oku va tambulula lolondaka viovinjembe viokuti: “O Betele oyo ya linga esokiyo oco tu lisange.” Tua tokekisa olohuela vietu kosãi ya Kupupu kunyamo wo 1967, eci pa pita unyamo umosi tunde eci tua fetika oku namulãla. Kuenje, tua taviwa oku amamako lupange woku nyula akongelo.

Omo liohenda ya Yehova, vunyamo wa kuamamo, nda limbuka okuti, wa ndi nõla oco ndi kale omõlaye wespiritu. Omo liaco, nda fetika oku kuata ukamba u likasi la Isietu wo kilu, ndeci ci pita la vana va tukuiwa  kelivulu lia Va Roma 8:15, ‘va vilikiya vati:’ “Aba, a Tate!”

Ame kumue lukãi wange Merete, tu amamako kupange woku nyula akongelo, kuenda koku nyula ovivanja, toke kunyamo wo 1976. Olonjanja vimue kotembo yombambi, tua enda oku lala volohondo mua talala calua. Onjanja yimue eci tua pasuka, tua limbuka okuti, kasusu ombilikiti yetu kue yuka ocikokoto! Omo liaco, tua nõlapo oku ambata okamakina kamue ka tokotisa vohondo yetu kuteke oco ka mu ka talale. Kovitumãlo vimue, nda kuteke omunu o yongola oku talamẽlako, oco a pitĩle vokanjo kaco, o pita vocikokoto muli ofela yalua. Omo okuti ka tua kuatele onjo tu kala, Volosengunda viosi, tua enda oku kala vonjo tua sikĩla poku nyula ekongelo limue. Noke, Vovali komẽle, tu linga ungende woku enda kekongelo likuavo.

Ndi kuete esanju lialua omo okuti, ukãi wange wa ndi kuatisa vokuenda kuanyamo alua tua linga upange waco. Omo okuti ukãi wange o sole calua upange woku kunda, lalimue eteke ndo vetiyile oku enda koku kunda. Eye o solevo akamba, kuenda wa kapako omanu vosi. Eye wa siata oku ndi kuatisa calua.

Kunyamo wo 1976, tua lalekiwa oku talavaya ko Betele volupale luo Vienna kofeka yo Austria, kuna nda nõliwa oku tiamẽla Kocimunga Cakulu vo Betele. Kotembo yaco, o Betele yo ko Austria oyo ya kala oku kuatisa vamanji va sangiwa Kutundilo wo Europa, kuenda ya enda oku tuma vuyombeki alivulu kolofeka viaco. Manji Jürgen Rundel, eye wa kala oku songuila upange waco, kuenda wa kũlĩhĩle olonjila vialua vioku ci linga. Nda kuata esumũlũho lioku talavaya laye, kuenje, noke va pinga kokuange oco ndi songuile upange woku pongoluila kalimi ekũi a vanguiwa Kutundilo wo Europa. Manji Jürgen kumue lukãi waye Gertrude, va amamako kupange wakundi valikasi kofeka yo Alemanya. Oku upisa kunyamo wo 1978, o Betele yo ko Austria ya fetika oku panga olorevista lomakina yimue yitito kueci ci soka alimi epandu. Tua enda oku tuma olorevista viaco ku vamanji va linga epingilo va sangiwa kolofeka vikuavo. Manji Otto Kuglitsch okuti kumue lukãi waye Ingrid va kasi ko Betele yo ko Alemanya, eye wa kala oku songuila upange waco.

Vamanji va kala Kutundilo wo Europa va enda oku pangavo alivulu lekuatiso liolomakina vimue. Pamue ovipama viaco va enda oku vi lekisa volofilme. Pole, va sukilile ekuatiso lia vamanji vo kolofeka vikuavo. Yehova wa teyuila upange waco, kuenda ko Betele tua lekisa ocisola ku vamanji va liyaka lovitangi poku lingila upange waco volofeka vina o kuti, ka va kuatele elianjo lioku linga upange waco vokuenda kuanyamo alua.

Kunyamo wo 1989, nda kuata esumũlũho lioku enda ko Romenia la manji Theodore Jaracz, una wa pangele  onepa Kosungu Yolombangi Via Yehova. Tua endele locimãho coku kuatisa ocimunga cimue cinene ca vamanji oco va likuate omunga locisoko ca Yehova. Kefetikilo liunyamo wo 1949, va kuatele esunga lioku litepa locisoko ca Yehova, kuenje va sokiya akongelo avo. Pole, vamamako lupange woku kunda, kuenda oku papatisa vana va lekisa onjongole. Vamanji va kapiwile volokayike omo lioku yuvula oku litenga vopulitika, ndeci ca pita la vamanji vakuavo va kasi vocisoko ca Yehova okuti, va taviwa Lombala Yolombangi Via Yehova. Ndaño kotembo yaco upange woku kunda vofeka yo Romenia wa tatekiwa, pole, tua lingila ohongele vuyombeki, vonjo ya manji Pamfil Albu, kumue lakulu vakuãla vekongelo, kuenda Ocimunga Casongui vo Betele yofeka yo Romenia. Tua endelevo kumue la manji Rolf Kellner, una wa pitiya ohongele yaco kelimi likuavo.

Keteke liavali liohongele yaco koñolosi, manji Albu, wa vetiya akulu vakuãla vekongelo, oco va likuate omunga letu poku popia hati: “Nda ka tua ci lingile cilo, ka tu ka kuata epuluvi likuavo.” Omo liaco, ci soka 5.000 ya vamanji, va kongeliwa vocisoko ca Yehova. Elitokeko liaco, lia sanjuisa Yehova, pole, lia sumuisa Satana!

Kesulilo liunyamo wo 1989, osimbu uviali wo Komunismu ka wa nyõliwile Kombuelo yo Europa, Osungu Yolombangi Via Yehova ya ndi laleka kumue lukãi wange, oco tu ilukile ko Nova Yorke, kombala Yolombangi Via Yehova. Tua komõha calua lelaleko liaco. Tua fetika upange wo ko Betele yo Brooklyn kosãi Yevambi Linene, kunyamo wo 1990. Kuenje, kunyamo wo 1992, nda nõliwa oco ndi kuatise Ocimunga Cupange Cosungu Yolombangi Via Yehova. Cilo, ndi kuete esumũlũho lioku panga onepa Kosungu Yolombangi Via Yehova, tunde kosãi Yevambi linene yunyamo wo 1994.

Pa pita otembo yalua tunde eci nda talavaya vowotele oku ava okulia. Cilo, ndi kuete esumũlũho lioku panga onepa koku pongiya okulia kuespiritu, oco ku eciwe ku vamanji va sangiwa voluali luosi. (Mat. 24:45-47) Eci ndi sokolola ci pitahãla 50 kanyamo nda kala kupange wakundi valikasi, ngeca olopandu ku Yehova, omo liasumũlũho a siata oku eca ku vamanji va sangiwa voluali luosi. Ndi sole calua oku endaenda kohongele yolofeka, kuna tua siata oku lilongisa catiamẽla ku Yehova Isietu wo kilu, kuenda ocili ci sangiwa Vembimbiliya.

Nda siata oku likutilila ku Yehova, oco omanu valua va tave oku lilongisa ocili, kuenda oku kuata ukamba la vamanji voluali luosi. (1 Pet. 2:17) Ndi lavoka okuti, ndaño kotembo yaco ndi ka kala kilu, pole, ndi ka mola epinduko li ka lingiwa palo posi, loku sanga isiange eci a ka pinduiwa. Ndi lavoka okuti, eye kumue la ina yange, kuenda vakuepata liange, va ka yongola oku fendela Yehova Voluali luokaliye Palo Posi.