1-3. (a) Momo lie ovisimĩlo kuenda upopi wa Suku wa litepa lowu womanu? (b) Nye tu lilongisa vocipama cilo?

YEHOVA wa yonguile okuti ku kalavo oviluvo vikuavo oco vi kuate omuenyo kuenda esanju, omo liaco wa lulika ovangelo, noke omanu. (Osamo 36:9; 1 Timoteo 1:11) Yehova wa lulika tete una upostolo Yoano a tukula hati, “Ndaka.” (Yoano 1:1; Esituluilo 3:14) Yehova wa enda oku sapela lomunu waco, okuti Yesu, loku situlula ovisimĩlo kuenda olonjongole viaye. (Yoano 1:14, 17; Va Kolosai 1:15) Upostolo Paulu wa popia okuti ovangelo va siatavo oku sapela, kuenda va kuete upopi umue wa litepa lowu womanu.—1 Va Korindo 13:1.

² Yehova wa kũlĩha ovina viosi viatiamẽla kolohuluwa violohuluwa viovangelo kuenda omanu eye a lulika. Eye o pondola oku yevelela olohutililo violohuluwa viomanu vepuluvi limuamue, kuenda o kuata elomboloko liolohutililo viaco ndaño vi lingiwa valimi a litepa. Osimbu Yehova a yevelela olohutililo viaco, o sapelavo lovangelo loku va sapuila ovina va linga. Yehova o linga ovina viaco, momo ovisimĩlo viaye kuenda ndomo a sapela, ca litepa calua lomanu. (Tanga Isaya 55:8, 9.)  Omo liaco, eci a sapela lomanu, eye o leluisa esapulo liaye okuti tu kuata elomboloko liaco.

³ Vocipama cilo, tu lilongisa ndomo Yehova a vangula lomanu lonjila yimue ya leluka oku kuata elomboloko. Tu lilongisavo ndomo eye a pongolola onjila yaye yoku sapela vapuluvi amue alitepa.

4. (a) Elimi lipi Yehova a vangula poku sapela la Mose, Samuele, kuenda Daviti? (b) Ovolandu api a sangiwa Vembimbiliya?

⁴ Eci Yehova a sapela lulume watete Adama vocumbo Cedene, citava okuti wa vangula laye vupopi wosimbu kelimi lio Heveru. Noke, Yehova wa sapela lalume vamue ndeci: Mose, Samuele, kuenda Daviti. Ndaño ovo va soneha ovisimĩlo via Suku volondaka viavo muẽle kelimi lio Heveru, pole, ovo va soneha lonjila yimue ya leluka kokuavo. Ovo va soneha olonumbi via tunda ku Yehova kuenda ulandu watiamẽla kukamba wa kala pokati ka Suku lafendeli vaye. Embimbiliya li lombolola ekolelo liavo locisola va kuatelele Suku, kuenda li lombololavo akulueya avo. Ovolandu aco osi a sonehiwa oco a tu kuatise. —Va Roma 15:4.

5. Anga hẽ elimi lio Heveru olio lika Yehova a enda oku vangula poku sapela lomanu? Ci lombolola.

⁵ Yehova poku sapela lomanu halonjanja viosiko a sapela lavo kelimi lio Heveru. Eci va Isareli va yovuiwa kumandekua ko Bavulono, vamue pokati kavo va vangola elimi lio Aramaiku eteke leteke. Citava okuti eli olio esunga Yehova a tumila Daniele, Yeremiya, kuenda Esera oku soneha olonepa vimue Viembimbiliya kelimi lio Aramaiku.—Esera 4:8; 7:12; Yeremiya 10:11; Daniele 2:4.

6. Momo lie Ovisonehua vio Heveru via pongoluiwila kelimi lio Helasi?

⁶ Alexandre o Grande noke yoku yula olonepa vialua violuali, elimi lio Helasi olio lia kala oku vanguiwa vali enene kolofeka vialua. Va Yudea valua va fetika oku vangula elimi lio Helasi, kuenje vokuenda kuotembo Ovisonehua vio Heveru via pongoluiwa kelimi lio Helasi. Ovisonehua viaco vieya oku tukuiwa hati o Septuaginta. Olio, lia kala Embimbiliya liatete lia pongoluiwa kuenda lia kuatavo esilivilo lialua. Olonoño vi tava okuti o Septuaginta ya sonehiwa leci ci soka 72 komanu vakuakupongolola. * (Tala etosi pombuelo yemẽla.) Vamue poku pongolola oku upa ko Heveru va soneha ondaka londaka osimbu okuti vakuavo sio. Kuenje va Yudea va vangula elimi lio Helasi kuenda Akristão, va tavele okuti o Septuaginta Ondaka muẽle ya Suku.

7. Elimi lipi Yesu a vangowaile poku longisa olondonge viaye?

⁷  Eci Yesu a kala palo posi, citava okuti wa vangowaile elimi lio Heveru. (Yoano 19:20; 20:16; Ovilinga 26:14) Citava okuti eye wa vangowailevo olondaka vimue kelimi lio Aramaiku okuti via siatele koloneke viaco. Pole, eye wa kũlĩhĩlevo elimi lio Heveru yosimbu lina Mose kuenda ovaprofeto va vangowaile. Ovisonehua viaco via enda oku tangiwa volosunangonga osemana losemana. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Ovilinga 15:21) Ndaño okuti elimi lio Helasi kuenda o Latin a siatele koloneke via Yesu, pole Embimbiliya ka li lombolola okuti Yesu wa vangowailevo alimi aco.

8, 9. Momo lie Akristão valua va vangowalaile elimi lio Helasi, kuenda ci tu longisa nye catiamẽla ku Yehova?

⁸ Olondonge viatete via Yesu via vangowaile o Heveru, pole noke yolofa viaye via fetika oku vangula alimi akuavo. (Tanga Ovilinga 6:1.) Osimbu olondaka viwa via kala oku kundiwa, Akristão valua va vangowaile vali calua elimi lio Helasi, okuti o Heveru ci sule. Omo okuti elimi lio Helasi lia siatele, alivulu ndeci, Mateo, Marko, Luka kuenda Yoano a pongoluiwila kelimi lio Helasi.  * (Tala etosi pombuelo yemẽla.) Handi vali, yikanda viupostolo Paulu, kuenda alivulu akuavo Embimbiliya a sonehiwavo kelimi lio Helasi.

⁹ Vana va soneha Ovisonehua vio Helasi poku tukula Ovisonehua vimue vio Heveru, va enda oku kuama o Septuaginta. Vokuenda kuotembo olondaka viaco via fetika oku li tepa lolondaka viatete kelimi lio Heveru. Upange woku pongolola wa lingiwa lomanu ka valipuile u panga onepa Kembimbiliya tu kuete cilo. Eci ci tu longisa okuti Yehova ka velisilepo elimi limue ale ofeka yimue okuti yikuavo yi sule.—Tanga Ovilinga 10:34.

10. Nye tua lilongisa konjila Yehova a siata oku kuama poku sapela lomanu?

¹⁰ Tua lilongisa okuti, Yehova poku sapela lomanu wa enda oku ci linga vapuluvi a litepa. Eye ka lavoka okuti tu vangula elimi limuamue oco tu u kũlĩhe ale oku kũlĩha ocipango caye. (Tanga Sakariya 8:23; Esituluilo 7:9, 10.) Tua lilongisavo okuti Yehova wa nõla omanu oco va sonehe Embimbiliya. Pole, wa ecelela okuti ovo va soneha ovisimĩlo viaye volondaka viavo muẽle.

11. Momo lie ku Yehova hacitangiko omanu oku va vangula alimi a litepa?

¹¹ Omanu va vangula alimi alua a litepa, pole, ku Yehova hacitangiko. Tua ci kũlĩha ndati? Vembimbiliya mu sangiwa lika olondaka vitito Yesu a vangula kelimi liatete. (Mateo 27:46; Marko 5:41; 7:34; 14:36) Pole, Yehova wa ecelela okuti esapulo lia Yesu li sonehiwa kuenda li pongoluiwa kelimi lio Helasi, kuenda vokuenda kuotembo  kalimi akuavo. Omo okuti Ondaka ya Suku ya pituluiwa olonjanja vialua oku yi soneha la va Yudea kuenda Akristão, eci ca ecelela okuti esapulo lia Suku li teyuiwa. Kuenje, ovisonehua viaco vieya oku pongoluiwa kalimi alua. Eci pa pita 400 kanyamo noke ya Kristu, João Crisóstomo wa popia okuti alongiso a Yesu a pongoluiwa kalimi o ko Suria, o ko Egito, o ko India, o ko Persia, o ko Etiopia kuenda alimi omanu vakuavo.

12. Ndamupi kua setekiwa oku yimula Embimbiliya?

¹² Vokuenda kuotembo, valua va seteka oku imula Embimbiliya loku lambalala vana va li pongolola loku li sandeka. Eci pa pita 300 kanyamo noke yoku citiwa kua Yesu, Dioclesiano wa kala Onguluvulu Yuviali wo Roma, wa handelekele okuti ovisonehua viosi Viembimbiliya vi kunduiwa. Eci pa pita 1.200 kanyamo William Tyndale wa fetika oku pongolola Embimbiliya kelimi Liongelesi. Eye wa popia hati nda Suku wo ecelela oku amako komuenyo, eye nda wa likolisilako okuti ndaño muẽle ukuenje umue ongunja, o kũlĩha ciwa Embimbiliya okuti ocitunda cimue ci sule. Omo lielambalalo, ca sukilile okuti Tyndale o tunda kofeka yo Inglaterra oco a pongolole Embimbiliya loku li sandeka. Ndaño okuti ovitunda viatavo via seteka oku timĩha ovisonehua va sanga, pole Embimbiliya lia pongoluiwa la Tyndale, lia eciwa komanu valua. Oku sulako, Tyndale wa pondiwa kuenda vo kutila kuti loku u timĩha. Pole, ovitunda viatavo ka via tẽlele oku imula Embimbiliya a pongolola kuenje olio lia kuamiwa poku pongolola Embimbiliya li tukuiwa hati Versão Rei Jaime.—Tanga 2 Timoteo 2:9.

13. Ekonomuiso lia lingiwa kolokopia viosimbu Viembimbiliya lia lekisa nye?

¹³ Ocili okuti volokopia viosimbu Viembimbiliya mu sangiwa olondaka vimue via lueyiwa kuenda via li tepa. Omo liaco, vakuakukonomuisa Embimbiliya va konomuisa lutate olokopia vialua viosimbu. Noke yoku ci sokisa, va limbuka okuti etepiso lia kala pokati kovinimbu vimue litito. Pole, esapulo Liembimbiliya ka lia pongolokele. Akonomuiso aco, a vetiya vakuakulilongisa Embimbiliya oku tava okuti koloneke vilo va kuete Ondaka ya Yehova.—Isaya 40:8.

14. Embimbiliya lia siata oku sandekiwa ndati koloneke vilo?

¹⁴ Ndaño okuti valua va seteka oku imula Embimbiliya, pole, olio lia siata oku pongoluiwa kueci ci pitahãla 2.800 kalimi. Koloneke  vilo lia sandekiwa vali calua okuti alivulu akuavo ci sule. Ndaño okuti omanu valua ka va kolelele Suku, pole Ondaka yaye olio elivulu li kasi oku sandekiwa vali enene voluali. Ndaño okuti Ambimbiliya amue a pongoluiwa vupopi umue ka wa lelukile oku u tanga kuenda ka wa suilepo, pole, alua pokati kawo a eca esapulo lielavoko kuenda liomuenyo ko pui.

15. (a) Apongoloko api a siata oku lingiwa kalivulu etu tunde kunyamo wo 1919? (b) Momo lie alivulu etu a siatela oku sonehiwa tete kelimi Liongelesi?

¹⁵ Kunyamo wo 1919, ocimunga cimue citito cavakuakulilongisa Embimbiliya ca noliwa oco va kale “ukuenje wa kolelua haeye wa lunguka.” Kotembo yaco ukuenje wa kolelua wa enda oku sandeka alivulu kelimi Liongelesi. (Mateo 24:45) Pole, koloneke vilo alivulu etu a siata oku sandekiwa kueci ci pitãhala 700 kalimi. Ndeci ca kala elimi lio Helasi kosimbu, koloneke vilo elimi Liongelesi olio lia siata calua kolomĩlu, kolosikola, kuenda lia kũlĩhiwa vali calua. Omo liaco, alivulu etu a siata oku sonehiwa tete kelimi Liongelesi kuenje noke a pongoluiwa kalimi akuavo.

16, 17. (a) Nye afendeli va Suku va sukilile? (b) Nye ca lingiwa noke? (c) Nye Manji Knorr a yonguile?

¹⁶ Alivulu etu osi a lombolola ovolandu Embimbiliya. Kefetikilo afendeli va Suku va kuamaile Embimbiliya li tukuiwa hati, Versão Rei Jaime lia sandekiwa kunyamo wo 1611. Upopi waco wosimbu kuenda ka wa lelukile oku kuata elomboloko. Onduko ya Suku ya tukuiwa lika olonjanja vimue, ndaño okuti voviña viosimbu onduko yaco ya tukuiwa olonjanja vialua. Vembimbiliya liaco mua sangiwile olondaka vialua ka via pongoluiwile ciwa, kuenda ovinimbu via vokiyiwamo okuti ka vi sangiwa voviña viosimbu. Ambimbiliya akuavo a kuatelevo ovitangi viaco.

¹⁷ Ocili okuti afendeli va Suku va sukilile Embimbiliya limue lia pongoluiwa lonjila yimue yasuapo kuenda upopi wa leluka oku kuata elomboloko. Kuenje kua sokiyiwa o Comissão da Tradução do Novo Mundo da Bíblia, kuenda vamanji va panga onepa kupange waco va sandeka olonepa vimue Viembimbiliya oku upisa kunyamo wo 1950 toke 1960. Pokati kolonepa epandu, yatete ya sandekiwa kohongele yofeka ya lingiwa keteke 2 Yenyenye wo 1950. Kohongele yaco, Manji Knorr wa popia hati, afendeli  va Suku va sukila Embimbiliya limue liokaliye lia pongoluiwa lonjila yimue ya suapo, kuenda lupopi wa leluka oku kuata elomboloko okuti li va kuatisa oku kũlĩha ocili. Ovo va sukilile Embimbiliya limue lia pongoluiwa vupopi wa leluka oku u tanga haiwo u lomboloka ciwa, ndeci ca kala ovisonehua viatete via sonehiwa lolondonge via Kristu. Manji Knorr wa yonguile okuti o Tradução do Novo Mundo yi kuatisa omanu valua oku kũlĩha Yehova.

18. Nye ca lingiwa oco Embimbiliya li pongoluiwe kalimi alua?

¹⁸ Oku upisa kunyamo wo 1963 onjongole ya Manji Knorr ya tẽlisiwa. O Tradução do Novo Mundo Kovisonehua vio Helasi ya sandekiwa kalimi ndeci: O Holandes, o Francês, o Alemão, o Italiano, o Putu kuenda o Espanhol. Kunyamo wo 1989, Osungu Yolombangi Via Yehova, ya sokiya oseketa yokaliye Kombala Yolombangi Via Yehova koluali luosi, oco yi kuatise vamanji va pongolola Embimbiliya. Kunyamo wo 2005, kua eciwa epuluvi lioku pongolola Embimbiliya kalimi ana a siata oku pongolola Utala Wondavululi. Cilo, o Tradução do Novo Mundo ya pongoluiwa yosi ale onepa yimue kueci ci pitahãla 130 kalimi.

19. Ohongele yipi yi kuete esilivilo ya lingiwa kunyamo 2013? Kuenda nye tu ka lilongisa vocipama ci kuãimo?

¹⁹ Elimi Liongelesi lia siata oku pongoloka tunde eci o Tradução do Novo Mundo yatete ya sandekiwa, kuenje ca sukila oku pongolola upopi waco. Keteke 5 kuenda 6 yosãi ya Mbalavipembe wo 2013, ci soka 1.413.676 komanu okuti va tunda kolofeka vi soka 31, va kuama ohongele yunyamo yo Sociedade Torre de Vigia de Bíblias e Tratados de Pensilvânia, kofeka yo Estados Unidos. Ohongele yaco tunde eci ya fetika oku lingiwa ya tẽla eci ci soka 129 kolonjanja. Umue pokati Kosungu Yolombangi Via Yehova wa sandeka Embimbiliya Tradução do Novo Mundo kelimi Liongelesi okuti mua lingiwa apongoloko kupopi waco. Omanu valua va sanjuka kuenda valua va lila eci va tambula Embimbiliya. Osimbu vamanji va linga olohundo va tanga ovinimbu vimue Vembimbiliya mua lingiwa apongoloko, vosi va limbuka okuti Embimbiliya liokaliye lia leluka oku li tanga kuenda oku kuata elomboloko. Vocipama ci kuãimo, tu ka lilongisa vali catiamẽla Kembimbiliya mua lingiwa apongoloko amue kuenda ndomo li kasi oku pongoluiwila kalimi akuavo.