Kuli hẽ uvangi wovina via lembuluiwa posi u lekisa okuti ulandu Wembimbiliya wocili? Kunyamo wo 2014 ocipama corevista yimue yi tukuiwa hati Análise da Arqueologia Bíblica, ya pula ndoco: “Omanu vañami va tukuiwa Vembimbiliya vovisonehua vio Heveru okuti va tukuiwavo voviña via lembuluiwa?” Etambululo lia eciwa lieli: “Kua tukuiwa eci ci soka 50 komanu!” Ulume umue okuti ka tukuiwile vulala waco, Tatenai. Helie wa kala Tatenai? Tu kũlĩhĩsi ovina vimue Embimbiliya li popia viatiamẽla kokuaye.

O Yerusãlai ya kala onepa yimue Yuviali wo Persia. Olupale luaco lua kala pocitumãlo cimue okuti va Persa va ci tukuile hati, Ofeka Yokesinya, okuti ya kala konele yutundilo yo Ferati. Noke yoku yula o Bavulono, va persia va yovola va Yudea va kala kumandekua kuenda va va ĩha omoko yoku tumbulula onembele ya Yehova ko Yerusãlai. (Esera 1:1-4) Ovanyali va va Yudea, va sanda oku tateka upange kuenda va linga alundi okuti, va Yudea va kasi oku sinĩla va Persia. (Esera 4:4-16) Vokuenda kuviali wa Dariu I, (522-486 O.Y.) Epalanga limue lia va Persa li tukuiwa hati, Tatenai wa songuila ocimunga ca yonguile oku tateka upange woku tunga. Embimbiliya lio tukula hati, “onguluvulu Yofeka Yokesinya.”—Esera 5:3-7.

Etendelo liovawe mua sonehiwa onduko ya Tatenai a puluka kuenda mua sonehiwa ulandu wepata liaye. Ewe li lekisa onduko ya umue pokati kepata liaye vulandu Wembimbiliya, lia sonehiwa kunyamo wakũi avali wuviali wa Dariu I, okuti kunyamo wo 502 O.Y. Olio li eca uvangi wokuti kua kala “Tatanu, onguluvulu Yofeka Yokesinya” o tukuiwavo okuti Tatenai, wa tukuiwa Vembimbiliya kelivulu lia Esera.

Ulume waco wa kuatele ocikele cipi? Kunyamo wa 535 Kuro wa tepa tepa uviali waye valupale, kuenda umue pokati kolupale luaco wa lu tukula hati Bavulono kuenda Ofeka Yokesinya. Noke olupale luaco lua tepiwa volonepa vivali, okuti onepa yimue yi tukuiwa hati, Ofeka Yokesinya. Valupale aco mua kongelele o Coele-Asuria, o Foinike, o Samaria longave yo Yudea kuenda citava okuti wa kalavo ombiali yo ko Damasko. Tatenai wa vialele alupale aco oku upisa kunyamo wa 520 toke 502 O. Y.

Tatenai noke lioku enda ko Yerusalãi oco a ka kũlĩhĩse alundi a lingiwa, eye wa sonehela Dariu okuti va Yudea va popia okuti va tambula ku Kuro omoko yoku tumbulula onembele ya Yehova. A konomũiso a lingiwa vovolandu a sanga vovina via selekiwa, a eca uvangi waco. (Esera 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Omo liaco, Tatenai wa handelekiwa oco ka ka tatete upange waco, kuenje wa pokola.—Esera 6:6, 7, 13.

Ocili okuti “Tatenai onguluvulu Yofeka Yokesinya,” ka kuatele onima layimue vulandu waco. Pole, Ovisonehua vi tukula kuenda vi tiamisila onduko yaco kokuaye. Omo liaco, ovina via lembuluiwa vi eca uvangi wokuti, ulandu Wembimbiliya wocili.