Die yen egbaerianriẹn buebun tare? Ihwo buebun ri yono kpahen biology vẹ egbaerianriẹn efa rorori nẹ ọ reyọ ikpe re vrẹ oduduru rẹ DNA vẹ odjekẹ rehẹ evun rayen vwọ vwomaphia kpregede vwẹ ọromobọ rayen. Ayen tare nẹ o vwo emu vuọvo ro djerephia nẹ a ma imolẹku na, ovuẹ ro muẹ, e rọ vwọ phia kugbe idjerhe rọ wian wa-an.¹⁷

Die yen Baibol na tare? Baibol na tare nẹ e si oborẹ e ru ẹbẹre sansan rẹ ugboma rẹ avwanre wan, ji te ọke ra tobọ vwọ ma ayen phiyọ ọbe rẹ udje ọvo ro nẹ obọ rẹ Ọghẹnẹ rhe. Vwo oniso rẹ oborẹ Ovie Devid si kpahen Ọghẹnẹ: “Ẹro wẹn mrẹ asan ra je ma-a vwẹ oma mẹ; vwẹ evun rẹ ọbe wẹn e si ayen phihọ ọvuọvo, ẹdẹ ra mare vwọ kẹ vwẹ, yẹ ọke yena a je ma ọvuọvo rẹ aye-en.”​—⁠Une Rẹ Ejiro 139:⁠16.

Die yen a mrẹre ro dje uyota na phia? Ọ da dianẹ uyono rẹ erọnvwọn mamarhe uyota, kọyen e se vwo imuẹro nẹ DNA vwomaphia vwẹ ọromobọ rọyen womarẹ erọnvwọn sansan re phiare okpokpahọn. Ẹkẹvuọvo, ọ da dianẹ Baibol na yen gbare, kẹ ofori nẹ a mrẹ obo ri djerephia vwẹ oma rẹ DNA na nẹ ohwo ro vwo aghwanre ro ruẹ erọnvwọn utute yen marọ.

Siẹrẹ a da vwẹ eta re ma lọhọ vwo dje, uyovwinrota ro shekpahen DNA ọyen e me vwo ẹruọ rọyen, ọ je vwerhoma.  Ọtiọyena, e jẹ a rhoma ru evunrẹ ikẹn na. Vwẹ udje nana, a cha ta ota kpahen ikẹn rẹ ohworakpọ. Vwẹro roro nẹ wo kpo asan ra sẹro rẹ ekuakua awanre phiyọ ro che yono uwe kpahen oborẹ ikẹn rẹ ohworakpọ wian wan. E ru asan na họhọ oborẹ ikẹn rẹ ohworakpọ hepha. Ẹkẹvuọvo, gbe ru asan na rho te omarẹ abọ 13,000,000 rere ọ họhọ ọ rẹ afieha, ọ rẹ omarẹ ihwo 70,000 se chidia.

Wọ vwọ ro evunrẹ asan ra sẹro rẹ ekuakua awanre phiyọ na, o de gbewunu wọ vwọ mrẹ ekuakua wọ je mrẹ dẹvo-o, kugbe oborẹ ayen hepha. Vwẹ omarẹ uherevie rẹ ikẹn na, wọ da mrẹ nucleus na rọ pha ghorie ghorie ro kpenu te egenege ro vwo ubruwevwin 20. Wo de kpo etiyin.

Wọ da wan ẹchẹ ọvo rọhẹ ohọroma ri nucleus yẹrẹ membrane na kpo uvun ọvo. Wo vwo ni oma riariẹ, wọ da mrẹ nẹ chromosome 46 yen vọn evunrẹ uvun na. A rhuẹrẹ ayen ivivẹ nene oborẹ ayen họhọ ohwohwo wan, ayen ji gron nẹ ohwohwo, ẹkẹvuọvo e re ma kẹrẹ owẹ kpenu te egenege ro vwo ubruwevwin 12 (1). Chromosome ọvuọvo vwo asan ra koka phiyọ vwẹ omarẹ uherevie rọyen, ọ ghwa họhọ isheni ra ghran phiyọ ohwohwo ẹkẹvuọvo o vwo ọkpan kerẹ ugboma rẹ urhe rode. Wọ da mrẹ urhiẹn re siri re djẹ riariẹ chromosome rẹ udje na phiyọ. Wo vwo siẹkẹrẹ phiyọ ye, wọ da mrẹ nẹ urhiẹn ọsoso ọvo hẹ uvwre rẹ erọnvwọn re djẹ riariẹ na. Vwẹ etiyin, o ji vwo urhiẹn efa rehẹ ugbugberi krẹnkrẹn (2). Enana ẹbe ra ghwẹ koko? Ẹjo; enana yen akọkọ rọyen ra mrẹ vwẹ otafe ra ghwẹ koko ẹkuẹko. Ọtiọyena, wo vwo si ẹko ọvo phia, ọ da ghwa vwomaphia. O de gbewunu wọ vwọ mrẹ nẹ vwẹ ọvuọvo rẹ ẹko na, o vwo urhiẹn re djẹ riariẹ (3), a je nabọ rhuẹrẹ ayen eje phiyọ. Vwẹ urhiẹn re họhọ isheni itutuno ra ghran phiyọ ohwohwo na, orọnvwọn ọghanghanre ọvo rọ họhọ ufi ogrongron hẹ evun rọyen. Ọyen die?

E jẹ e di se ẹbẹre rẹ chromosome nana ufi. Ọkpan rọyen te 2.6cm. A reyọ ayen vwọ tanmu ohwohwo (4), ọnana kọyen nẹrhẹ urhiẹn na kiẹn vwevunrẹ urhiẹn rẹsosuọ ro ji kin na. A gba urhiẹn ro kiẹn na mu orọnvwọn ọvo rọ sa nẹrhẹ o mudia ẹdia rọyen. Erọnvwọn re djephia na nẹrhẹ a riẹn nẹ a nabọ ru ufi na gan. Wọ da tanẹ wọ cha rhan ifi na nẹ ọvuọvo rẹ chromosome rẹ udje na ji riẹn ayen phia, i che gron te ubro rẹ akpọ na! a

Ọbe rẹ isayẹnsi ọvo se ọrhuẹrẹphiyotọ nana “orọnvwọn rẹ ona ro me yovwin kparobọ.”¹⁸ Iroro ro djerephia nẹ o vwo ohwo rọ ma emu igbevwunu nana-a fiotọ vwẹ  ẹro wẹ? Asan ra sẹro rẹ ekuakua awanre phiyọ na de vwo asan ra da shẹ emu ri te oduduru buebun, a je nabọ rhuẹrẹ ayen vwẹ idjerhe wọ da sa fobọ mrẹ obo wọ guọnọ, wọ cha tanẹ erọnvwọn na yen rhuẹrẹ oma rayen phiyọ? Ẹjo, kakaka! Ẹkẹvuọvo, ọrhuẹrẹphiyotọ tiọyena cha dia lọlọhọ siẹrẹ a da vwọ vwanvwe ohwohwo.

Vwẹ ekuakua re djephia vwẹ asan ra sẹro rẹ ekuakua awanre phiyọ na, e phi oka ọvo phiyọ etiyin rọ tare nẹ wọ yọnrọn ufi na rere wọ sa vwọ nabọ mrẹ fiotọ (5). Wọ vwọ yọnrọn, wo de rhi noso nẹ ọ dia ufi ghevweghe-e. Ufi ivẹ ra rhuọphiyọ ohwohwo yen e vwo ruo. Ifi efa sansan da rha dia ugbugberi vwọ kẹ ufi ivẹ ra rhuọphiyọ ohwohwo na vwẹ uherevie. Ufi na họhọ ugbakara ri kiẹn, te ọke rẹ ayen vwọ họhọ istẹpu rẹ egenege ro kin riariẹ (6). Ọke nana kọyen wọ vwọ mrẹ nẹ imolẹku rẹ DNA rẹ udje yen rhe we obọ na​—⁠ọnana igbevwunu rọ ma rho kparobọ!

Imolẹku rẹ DNA ọvuọvo ro vwo spools vẹ scaffold ra nabọ rhuẹrẹphiyotọ yen e se chromosome. Ifi re họhọ ugbakara na yen e se base pairs (7). Ọrhọ yen iruo ayen ruẹ? Die yen a vwẹ ayen vwo ruẹ? Oka ọvo ra vwọphia da nabọ djefiotọ.

Oka na da ta: E se vwo vwo ẹruọ rẹ DNA na, e che vwo ẹruọ rẹ ifi yena, rọ dia ifi  re gba ẹbẹre ivẹ rẹ ugbakara na. Vwẹro roro nẹ ugbakara na bẹre ẹbẹre ivẹ. Ẹbẹre ọvuọvo vwo imifi ri nenire. Oka rọyen ẹne yen ayen vwọphia. Egbaerianriẹn se ayen A, T, G kugbe C. Oma vwerhen egbaerianriẹn ayen vwọ mrẹ nẹ oborẹ ibiẹbe na hepha yen ọ vwọ vwẹ ovuẹ phia kerẹ ikodu.

Ọkiọvo, wọ riẹnre nẹ e ru ikodu ri Morse vwẹ ẹgbukpe ujorin 19 rere ihwo sa vwọ ta ota kẹ ohwohwo womarẹ telegraph. “Ibiẹbe” ivẹ ọvo yen ikodu na vwori, ọyen idọtu vẹ idashi ọvo. Dedena, a sa reyọ vwo si eta vẹ Urhiẹn eta buebun phiyotọ. Vwẹ idjerhe vuọvo na, DNA ji vwo ikodu ro vwo ibiẹbe ẹne. Obo re si ibiẹbe kerẹ A, T, G, kugbe C wan nẹrhẹ ọ dia “eta” re se codons. A rhuẹrẹ codons kerẹ uwevwin ra bọn kpahen ohwohwo, ra riẹn phiyọ genes. A da hẹriẹ kpo ẹkẹn ivẹ, genes ọvuọvo vwo ibiẹbe 27,000. Genes nana vẹ ufi ogrongron re vwo gbere rọ họhọ uyovwinrota rẹ ọbe, ọvuọvo rọyen yen e se chromosomes. Chromosomes 23 yen e che ku kugbe tavwen ọ ke dia ọsoso rẹ “ọbe” na re se genome, yẹrẹ evuẹ eje rehẹ gene rẹ ohworakpọ, eranvwe yẹrẹ ekankọn. b

Genome na ọyen ọbe rode. Bro evuẹ yen sa dia evun rọyen? Oborọhepha, genome rẹ ohworakpọ vwo omarẹ ufi oduduima erha re vwo gbere uherevie rẹ ugbakara rẹ DNA na.¹⁹ Vwẹro roro encyclopedia ride ri vwo aruọbe re vrẹ uriorin vwẹ ukori ọvuọvo. Genome na cha vọn ukori 428 rẹ ọbe tiọyen. Wọ da rha vwẹ genome rivẹ rọhẹ ikẹn ọvuọvo vwọba, ọ cha vọn ukori 856. Wọ da guọnọ si eta eje rehẹ genome na phia, ọ cha reyọ owẹ omarẹ ẹgbukpe 80, jẹ wo che ruo ọkieje ababọ rẹ omaerovwon!

Vwọrẹ uyota, obo wọ cha mrẹ siẹrẹ wo de si ayen eje nu che fierere vuọvo kẹ ugboma wẹ-ẹn. Mavọ yen wo se vwo keke ukori rẹ ẹbe ride re vrẹ ujorin buebun nana phiyọ ikẹn itutuno ima 100 rehẹ oma wẹn? E vwo ru ọnana vrẹ ẹgba rẹ avwanre.

Ogbuẹbe ọvo ro yono kpahen molecular biology vẹ computer science da ta: “DNA rọ ya re, rọ họhọ te gram ọvo, rọ je vọn asan rọ rho te one cubic centimeter sa sẹro rẹ evuẹ re cha ro CD pleti ima ọvo.”²⁰ Die yen ọyena mudiaphiyọ? Karophiyọ nẹ genes na ro vwo evuẹ eje ra guọnọre a vwọ ma ugboma rẹ ohworakpọ hẹ evunrẹ DNA na. Ọvuọvo rẹ ikẹn na vwo evuẹ ri nene ayen. A da vwẹ ukujẹrẹ ọvo vwọ jẹ DNA na vọn, evuẹ rehẹ ukujẹrẹ ọvuọvo na se te vwọ ma asakuẹ 350 rẹ ihworakpọ re herọ nonẹna! DNA rẹ ihwo re vrẹ oduduima ighwrẹn rehẹ akpọ na enẹna che bun te emuọvo siẹrẹ a da ghwẹ phiyọ ukujẹrẹ na-a.²¹

Dede nẹ ihworakpọ ru erọnvwọn rẹ ona re sa nẹrhẹ emu hanvwe, o vwo obo re sa sẹro rẹ ovuẹ rọ rho te ọnana-a. Dedena,  a sa nabọ reyọ CD pleti vwo djefiotọ. Di roro: Urhoma ri CD pleti rọ pha ghorie ghorie, obo ro lo wan vẹ obo ra nabọ riẹn ru se je avwanre. Avwanre ghwa mrẹ obo ri djerephia nẹ o vwo ohwo ro ruro. Kẹ, ọ da rha dianẹ ukperẹ erharhe rẹ evuẹ vwọ dia evun rọyen, odjekẹ ro shekpahen obo ra sa vwọ bọn, vwẹrote yẹrẹ rhuẹrẹ imashini rọ bẹn ẹriẹn keyen hẹ evun rọyen vwo? O muẹro nẹ ọ dia evuẹ yena cha nẹrhẹ CD pleti na rhoma họhọ-ọ. Ẹkẹvuọvo, evuẹ na kọyen cha dia obo re ma ghanre vwọ. Odjekẹ yena re si phiyọ rha cha nẹrhẹ o muẹro nẹ o vwo ohwo ro vwo erianriẹn ro ruro? Ovuẹ se di si oma rọyen phiyotọ?

Ọhọ herọ ra vwọ vwẹ DNA na vwọ vwanvwe CD pleti yẹrẹ ọbe. Vwọrẹ uyota, ọbe ọvo ro shekpahen genome da ta: “Vwọrẹ uyota, a vwọ vwẹ genome vwọ vwanvwe ọbe dia obo re vwo dje emu ghevweghe-e. Ọtiọyen ọ ghene hepha. Ọbe ọyen obo re vwo si evuẹ phia. . . Ọtiọyen genome na hepha.” Ohwo ro si ọbe na da vwọba: “Genome ọyen ọbe ra nabọ si, kidie ọ dahẹ asan ro shephiyọ ọ sa vwẹ ọkpọ rọyen ọfa phia yẹrẹ se omobọ rọyen.”²² Ọyena nẹrhẹ e te ẹbẹre ọghanghanre ọfa ro shekpahen DNA na.

Wo vwo mudia etiyin rọ fọre na, kẹ wo roro se nucleus rẹ ikẹn na tobọ kpogho oma dede. Siẹvuọvo na, wo de vwo oniso emu ọfa. Vwẹ enu rẹ ufi ọvo rọhẹ ẹbẹre ri DNA na, eta re si phiyọ da ta: “Nyẹ Etinẹ Wọ Vwọ Mrẹ Obo re Phia.” Wọ da nyẹ asan na, ogbikuegbe ọvo da ta: “Ọ da hanvwe, DNA vwo owian ọghanghanre ivẹ. Owian rẹsosuọ na yen o vwo ru oka rọyen ọfa. Ofori nẹ e ru oka rẹ DNA na efa rere ikẹn ekpokpọ se vwo vwo ọsoso rẹ evuẹ eje rehẹ genes rẹsosuọ na. Biko ni obo re phia na.”

Womarẹ ẹchẹ ọvo rọhẹ asan na, wọ da mrẹ imashini rode ọvo. Imashini na ghwa ẹko rẹ irhọbọtu sansan re churu si ohwohwo. Imashini na de kpo asan rẹ DNA na  hepha, churu oma rọyen sio, je yan nene DNA kirobo rẹ itreni djẹ nene urhiẹn rọyen. Kidie nẹ oyan rọyen kpatare, wọ rha sa mrẹ obo ro ruẹ-ẹ. Ẹkẹvuọvo, wọ rhe mrẹ enẹna re nẹ vwẹ akọkọ rọyen, ọsoso rẹ DNA ivẹ efa vwomaphia vwevunrẹ ọvo re.

Ogbikuegbe na da ta: “Ọnana ghwa emu tutuno re de vwo dje obo re phia siẹrẹ DNA de ru oka rọyen ọfa. Ẹko rẹ imashini ri imolẹku re se enzymes yan vwẹ DNA na, ayen ka hẹrioma kpo ẹkẹn ivẹ, je reyọ ufi ra riẹn phiyọ strand rọhẹ oma rayen vwo ru ufi kpokpọ ọfa. E che se dje ẹbẹre eje ri churobọ sio kẹ wẹ-ẹ, kerẹ oborẹ orọnvwọn tutuno rọ kobaro kẹ imashini ro ru omaewene na vwo bru akọkọ rẹ DNA na rere o se vwo kuoma riẹriẹ phẹre phẹre ukperẹ ọ vwọ gba oma rọyen muo kokoroko. Avwanre che se dje obo ra wan ‘se’ DNA na abọ buebun kẹ wẹ-ẹ. A da mrẹ echobọ ka rhuẹrẹ ayen phiyọ gbagba vwẹ idjerhe igbevwunu.”​—⁠Ni uhoho rọhẹ  aruẹbe 16 vẹ 17.

Ogbikuegbe na da je ta: “Oborẹ avwanre se dje kẹ wẹ, kẹ obo rọ kpata te. Wo vwo oniso rẹ irhọbọtu nana rọ yan phẹre phẹre? Oborọhepha, vwẹ ‘urhiẹn’ ri DNA rẹ imashini ro mu enzyme yan na, o se yeren omarẹ ichiyin rẹ ugbakara 100 vwẹ ẹroebro ọvo. ‘Urhiẹn’ rọ da yan na da rho te ọ rẹ itreni wan, kọyen ‘imashini’ nana cha yan vrẹ imaili 50 vwẹ unọke ọvo.²³ Vwevunrẹ bacteria, imashini nana ro ruẹ omaewene na sa yan abọ ihwe kpata vrẹ ọtiọyen! Vwẹ ikẹn rẹ ohworakpọ, imashini tiọna buebun ri ruiruo rẹ omaewene sa wian vwẹ asan sansan vwẹ ‘urhiẹn’ ri DNA na. Unọke ẹrenren ọvo yen ayen vwọ reyọ evuẹ eje rehẹ genome na.”²⁴ (Ni ekpeti na “ Imolẹku re se Se ji Rhoma Ru Oka Rọyen Ọfa,” vwẹ aruọbe 20.)

Ememerha na irhọbọtu rọ nẹrhẹ DNA na se wene oma da yan nẹ obaro wẹn. Imashini ọfa da vwomaphia. Urhiẹn ri DNA na yen ọ da je yan, jẹ oyan rọyen kpata te ọrẹsosuọ na-a. Wọ mrẹ nẹ ufi ri DNA na ro ẹbẹre ọvo rẹ imashini na, ọ da rha vwomaphia vwẹ ẹbẹre ro chekọ jẹ ọ jehẹ abavo. Vwọba, wọ da mrẹ nẹ ufi ọkpokpọ ọvo yoro nẹ unu ọfa cha vwẹ oma rẹ imashini na kerẹ urhurhu rẹ eranvwe. Die yen phia na?

Vwẹ obọfa ogbikuegbe na da rhoma ta: “Owian rivẹ ri DNA ruẹ ọyen e vwo si ovuẹ phia. DNA vrẹn nẹ otọ rẹ ibekpe rẹ nucleus na-a. Kẹ, mavọ yen o se vwo se ji reyọ gene sansan re dia obo re vwo ru proteins rehẹ ugboma wẹn vwo ruiruo? Oborọhepha, imashini rẹ enzyme na da mrẹ asan ọvo vwẹ DNA na rọ nẹrhẹ gene sa vwomaphia fikirẹ ikẹmika re ro evunrẹ  ikẹn ri nucleus je ro otafe vwọ. Imashini na da reyọ imolẹku ọvo re se RNA (ribonucleic acid) vwo ru oka ọfa rẹ gene yena. RNA họhọ ufi ri DNA ọvo, ẹkẹvuọvo ọ fẹnẹre. Owian rọyen churobọ si ọ vwọ reyọ evuẹ rehẹ genes na. RNA na reyọ evuẹ yena ọke rọ je vwọ hẹ imashini ri enzymes na, ọ da reyọ nu, ko vrẹn nẹ nucleus na ji kpo ọvo vwẹ usun rẹ ribosomes na, rọ dia asan ra da cha reyọ ovuẹ na vwo ru protein.”

Wo vwo ni enana re phia na, o de rhi gbewunu. Erhuvwu rẹ asan nana kugbe erianriẹn rẹ ohwo rọ bọnrọ ro ji ru imashini sansan na da nẹrhẹ oma vwerhen owẹ. Kẹ, ọ da rha dianẹ e se ruo asan nana vẹ ekuakua eje rehẹ evun rọyen rere ayen vwọ nabọ wian, ri de dje oborẹ iruo uriorin buebun re ruẹ vwẹ ikẹn rẹ ohworakpọ ofuọvo hepha vwo? Aphro herọ-ọ, ọyena cha vọn vẹ igbevwunu!

Vwọrẹ uyota, wọ rhe mrẹvughe nẹ imashini itutuno re bẹn ẹriẹn rehẹ ikẹn re vrẹ ima 100 rehẹ ugboma wẹn, ruiruo nana eje asaọkiephana! Ayen se DNA wẹn, vwẹ odjekẹ phia a sa vwọ bọn protein re vrẹ uriorin sansan rehẹ ugboma wẹn, kerẹ enzymes, tissues, organs, kugbe efa tiọyen.  Asaọkiephana, ayen rhoma ru ọkpọ rẹ DNA efa phia, rhoma se ayen sẹ echobọ herọ rere ayen se vwo se odjekẹ kpokpọ re herọ vwẹ ikẹn ọkpokpọ re cha vwomaphia.

Vwẹ obọfa, a sa nọ oma rẹ avwanre, ‘Tivọ yen odjekẹ nana nurhe?’ Baibol na tare nẹ “ọbe” na vẹ evuẹ rehẹ evun rọyen nẹ obọ rẹ Ohwo rọ rho nẹ ihworakpọ rhe. Ota yena kpo awanre re gbanẹ ọ rhọnvwephiyọ isayẹnsi-i?

Roro kpahen ọnana: Ihworakpọ sa bọn oka rẹ asan re djisẹ rọyen vwẹ obenu na? Ayen cha ro okpetu siẹrẹ ayen da davwọn. Ememu yen a riẹn kpahen genome rẹ ohworakpọ vẹ obo rọ wian wan. Egbaerianriẹn je davwẹngba vwọ guọnọ asan rẹ genes nana eje hepha kugbe iruo ayen ruẹ. Jẹ, ọyena emẹbẹre evo rẹ ufi ri DNA na. Kẹ, ufi ogrongron re djisẹ rọyen ye, rẹ genes kanre vwo? Egbaerianriẹn se ẹbẹre yena DNA ro fiemuọvo-o, jẹ o  krinọ na-a ayen wene ẹro rẹ ayen vwo no re. Ẹbẹre yena se sun obo ra reyọ genes na vwo ruiruo wan vẹ oborẹ iruo rọyen gan te. Ẹkẹvuọvo, ọ da tobọ dianẹ egbaerianriẹn se ru ọsoso rẹ DNA vẹ imashini ri wene oma na ji se evuẹ phia, ayen se ruo ọ da nabọ wian kerẹ obọdẹn rọyen?

Ọgbaerianriẹn ro titiri Richard Feynman yanjẹ eta nana vwo vwẹ ophapha ro si eta phiyọ tavwen o ki ghwu: “Mi che se vwo ẹruọ rẹ oborẹ me cha sa ma-a.”²⁵ Omaevwokpotọ rọyen vwerhoma; o phẹnre nẹ uyota yen ọ ta kpahen DNA na. Egbaerianriẹn che se ru DNA na vẹ ẹgba ro vwo ru ọkpọ rọyen ji si ovuẹ phia-a. Ayen tobọ vwo ẹruọ rọye-en. Dedena, ihwo evo rhọnvwere nẹ ayen riẹnre nẹ eje diarọ vwẹ ọromobọ rayen kpregede. Wọ mrẹ obo ri se bicha orhiẹn-ebro yena?

Ihwo evo ri yono ọbe kodo brorhiẹn nẹ obo re rhiẹromrẹ na rionbọ kpo emu ọfa. Kerẹ udje, Francis Crick rọ dia ọgbaerianriẹn rọ vwẹ ukẹcha phia ra vwọ mrẹ urhoma ri DNA ro vwo ufi ivẹ, brorhiẹn nẹ ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ imolẹku nana rho nẹ obo re sa vwomaphia vwẹ ọromobọ rọyen. Ọ tare nẹ ọkiọvo emama rehẹ ophephe na ri vwo erianriẹn yen do DNA na rhe akpọ na rere arhọ sa vwọ dia akpọ na.²⁶

Okrinọ na-a, ogbuẹbe ra riẹn odẹ Antony Flew, ro titi imuẹro nẹ Ọghẹnẹ herọ-ọ vwẹ ẹgbukpe 50, de se evun kpo iroro. Rọ vwọ hẹ ẹgbukpe 81, ko rhi dje imuẹro phia nẹ ohwo ro vwo erianriẹn yen sa ghene ma arhọ. Diesorọ o vwo wene? Fikirẹ uyono ri DNA. A vwọ nọ se iroro kpokpọ rọyen na cha dia emu ọrhorha kẹ egbaerianriẹn efa, Flew da kpahen: “Ọ da ohwo kẹ ayen. Akpọ mẹ eje yen mi vwo ru nene odjekẹ na . . . ọyen mi vwo brorhiẹn vwo nene obo mi rhiẹromrẹ otoro obo ri che norhe-e.”²⁷

Die yen wo rorori? Die yen obo re rhiẹromrẹ djephia? Vwẹro roro nẹ wọ mrẹ asan ra da vwẹ ikọmputa wian vwevunrẹ ifatri ọvo. Evuẹ eghanghanre rehẹ evunrẹ ikọmputa na yen e vwo sun iruo eje re ruẹ vwẹ ifratri na. Ma rho kparobọ, ikọmputa na vwẹ evuẹ phia kpahen obo ra sa vwọ bọn je vwẹrote imashini eje rehẹ ifatri na, o ji ru oka rọyen ọfa ji se ayen. Orhiẹn vọ yen wo che bru fikirẹ obo wo rhiẹromrẹ na? Ikọmputa na vẹ evuẹ rehẹ evun rọyen ma oma rayen gbanẹ ohwo ro vwo erianriẹn ro ru emu utute yen ruro? Ẹkpahọnphiyọ na phẹnre.