Die yen egbaerianriẹn buebun tare? Ihwo buebun ri vwo imuẹro kpahen uyono rẹ erọnvwọn mamarhe cha vuẹ wẹ nẹ vwẹ ikpe re vrẹ oduduima re wanre na, arhọ tonphiyọ vwẹ ẹtẹrhe rẹ ame ọvo yẹrẹ abadi okokodo ọvo. Ayen rorori nẹ vwẹ asan tiọyena siẹrẹ ikẹmika sansan de kuomakugbe vwo hirhephiyọ iphughẹ re, kẹ ayen hirhephiyọ imolẹku, ukuotọ rọyen ayen mi rhi wene oma kpo ẹbẹre sansan. Ayen vwo imuẹro nẹ arhọ eje rehẹ otọrakpọ na di mu dia vwẹ ọromobọ rayen womarẹ “ikẹn rẹsosuọ na.”

Egbaerianriẹn efa re muọghọ kẹ ri ji bicha uyono rẹ erọnvwọn mamarhe na rhọnvwephiyọ uyono nana-a. Ayen tare nẹ ikẹn rẹsosuọ na yẹrẹ ẹbẹre eghanghanre rọyen she nẹ irharheghe na rhe otọrakpọ na. Diesorọ? Kidie, dede nẹ egbaerianriẹn davwẹngba rayen eje re, ọ bẹnre ayen vwo djephia phephẹn nẹ a sa mrẹ arhọ womarẹ imolẹku ri vwo arhọ-ọ.  Vwẹ 2008, Ogbuọbe ro yono kpahen Biology Alexandre Meinesz ta ota kpahen ẹdia ọgangan nana. Ọ tare nẹ vwẹ ikpe re vrẹ 50 re wanre na, “o vwo emu vuọvo ra davwen ni ro djerephia nẹ arhọ rehẹ Otọrakpọ na vwomaphia kpregede-e, ukperẹ ọtiọyen, ikẹmika sansan yen kuomakugbe vwọ dia imolẹku, jẹ o vwo uyono rẹ isayẹnsi vuọvo ro djerephia nẹ ọtiọyen ọ wanre-e.”¹

Die yen a mrẹre ro dje uyota na phia? A nabọ si ẹkpahọnphiyọ rẹ onọ nana, Tivọ yen emọboba nurhe? phiyotọ, a je phraphro kpahọn. Womarẹ arhọ re herọ jovwo yen arhọ kpokpọ vwọ vwomaphia. Ẹkẹvuọvo, e de ni kpuko, ka sa ghene tanẹ e gbe urhi na ku? Ikẹmika ri vwo arhọ-ọ sa nẹrhẹ arhọ vwomaphia kpregede? Emu tiọyen ghene sa phia?

Ihwo ri ruẹ ehiahiẹ yonori nẹ tavwen ikẹn ke sa dia, ofori nẹ oka rẹ imolẹku erha ọ da havwen wiankugbe, eyen DNA (deoxyribonucleic acid), RNA (ribonucleic acid) kugbe protein. Nonẹna, egbaerianriẹn evo tare nẹ ikẹn kpokpọ sa vwomaphia siẹvuọvo vwo nẹ okugbe rẹ ikẹmika sansan ri vwo arhọ-ọ. Ọtiọyena, die yen djerephia nẹ RNA yẹrẹ protein sa vwomaphia vwẹ ọromobọ rọyen? a

Egbaerianriẹn buebun rorori nẹ arhọ sa vwomaphia vwẹ ọromobọ rọyen fikirẹ ehiahiẹ re ruru vwẹ 1953. Vwẹ ukpe yena, Stanley L. Miller de ru acid evo re se amino. Ikẹmika nana yen e vwo ru protein; e phi urhukpẹ rẹ ẹlẹtriki phiyọ evunrẹ igasi sansan re ku kugbe, ra reyọ vwo dje oborẹ ophephe na hepha. Rhanvwẹ ọke yena, a rhe mrẹ amino acid vwẹ ukuta re se meteorite re. Kẹ, ehiahiẹ nana djerephia nẹ a sa fobọ ru erọnvwọn re nẹrhẹ arhọ dia?

Ogbuẹbe Robert Shapiro ro yono kpahen chemistry vwẹ New York University da ta: “Isiẹbe evo rorori nẹ womarẹ ehiahiẹ rọ họhọ ọ rẹ Miller ruru na, e se ru erọnvwọn ejobi re nẹrhẹ arhọ dia, obo re vwo ruẹ ayen je hẹ evunrẹ ukuta re se meteorite na. Ẹkẹvuọvo, ọ dia ọtiọyen ọ hepha-a.”² b

Roro kpahen imolẹku re se RNA. Imolẹku itutuno efa re se nucleotide yen e vwo ruo. Nucleotide ọyen imolẹku rọ fẹnẹ amino acid, jẹ emerha yen ọ vwọ gan nọ. Shapiro tare nẹ, “a je mrẹ nucleotide vuọvo rọ vwẹ erhanre vwọphia vwẹ ehiahiẹ yẹrẹ uyono rẹ meteorite na-a.”³ Ọ da je tanẹ, “ọ pha bẹnbẹn” rẹ imolẹku re se RNA vwo wene oma kpo oka rọyen ọfa ra vwọ reyọ ikẹmika vwo ruo kidie ọ “pha hahavwen ọ je bẹn a vwọ mrẹ asan re de se ruo vwẹ akpọneje.”⁴

Kẹ, imolẹku re se Protein vwo? Amino acid ri te 50 yẹrẹ uriorin buebun ra nabọ ku kugbe utute yen e vwo ruo. A da ghare protein re wian rehẹ evunrẹ ikẹn  phiyọ ẹkẹn ivẹ, amino acid ri te 200 yehẹ evunrẹ ikẹn ọvo. Vwẹ ikẹn yena dede, protein re vrẹ uriorin buebun yehẹ evun rọyen. E vwo roro sẹ o vwo asan ọvo vwẹ akpọ na rẹ protein ọvuọvo ro vwo amino acid 100 de se ru oma rọyen, a da rhe mrẹvughe nẹ ọ cha bẹn mamọ.

Ohwo ọvo ro ruẹ ehiahiẹ re se Hubert P. Yockey, ro bicha uyono rẹ erọnvwọn mamarhe da ta: “Ọ cha sa dia protein yen arhọ vwọ tonphiyọ-ọ.”⁵ A guọnọ RNA e ki se ru protein, jẹ a je reyọ protein vwo ru RNA. Dede nẹ ọ pha bẹnbẹn ọ vwọ dia ọtiọyen, kẹ protein vẹ imolẹku re se RNA da rha vwomaphia siẹvuọvo vwẹ asan ọvo vwẹ ọke vuọvo vwo? Ayen ivẹ na se ghini kuomakugbe vwọ dia arhọ rọ sa sẹro romobọ rọyen ji wene oma kpo oka sansan? Dr. Carol Cleland c, rọhẹ ukoko rẹ National Aeronautics and Space Administration’s Astrobiology Institute da ta: “Orọnvwọn tiọyena vwọ vwomaphia vwẹ ọromobọ rọyen, (ọyen a de vwọ gua protein vẹ RNA kugbe) cha bẹn mamọ.” Ọ da je ta: “Ihwo buebun ri ruẹ ehiahiẹ rorori nẹ ọhọ sa dia evunrẹ uyono rọ tare nẹ protein vẹ RNA vwomaphia vwẹ ọromobọ rayen vwo nẹ ọtonphiyọ rhe, kọyen e se vwo ẹruọ rẹ oborẹ ayen wiankuẹgbe wan.” Vwọ kpahen uyono rẹ oborẹ erọnvwọn ri vwo arhọ vwọ vwomaphia vwẹ ọromobọ rayen, ọ da rhoma ta: “O vwo ayen ọvuọvo re sa nabọ djefiotọ phephẹn kẹ avwanre-e.”⁶

Diesorọ enana eje vwọ ghanre? Roro kpahen egbabọse rẹ ihwo ri ru ehiahiẹ rhiẹromrẹ kidie nẹ ayen vwo imuẹro nẹ arhọ diarọ vwẹ ọromobọ rọyen. Ayen mrẹ amino acid evo vwẹ ikẹn ri vwo arhọ re. Womarẹ ehiahiẹ ayen nabọ jomaotọ ru vwẹ ilabu rayen, ayen de ru imolẹku efa re pha gangan. Ọdavwẹ rayen ọyen ayen vwo ru ẹbẹre eje ra guọnọre vwevunrẹ ikẹn. A sa reyọ ẹdia rayen vwo dje ọgbaerianriẹn rọ reyọ ekuakua re herọ notọrhe, wene ayen kpo ogba, iroba, silicone kugbe iwaya, ọ da reyọ ayen vwo ru irhọbọtu. O de ru irhọbọtu na vwẹ idjerhe ro de se ru oka rọyen ọfa. Die yen obo ro ruru na che djephia? Ọ da bẹn mamọ, a cha tanẹ ohwo ro vwo erianriẹn se ru imashini rọ pha yoyovwin.

Vwẹ idjerhe vuọvo na, egbaerianriẹn de se ru ikẹn, kọyen ayen ru orọnvwọn rọ pha yoyovwin, ẹkẹvuọvo kẹ ayen se djefiotọ  nẹ ikẹn na vwomaphia vwẹ ọromobọ rọyen? Ẹjo, odjefiotọ rayen cha fẹnẹ dibidibi.

Die yen wo rorori? Rhi te ọke nana, ehiahiẹ rẹ egbaerianriẹn djerephia nẹ womarẹ arhọ re herọ jovwo yen arhọ kpokpọ vwọ vwomaphia. A guọnọ esegbuyota ọgangan e ki se vwo imuẹro nẹ ikẹn ri vwo arhọ vwomaphia vwo nẹ ikẹmika ri vwo arhọ-ọ.

Vwo nene odjefiotọ yena, esegbuyota tiọyen je we? Tavwen wọ ke kpahenphiyọ onọ yena, rhoma fuẹrẹn obo ra ma ikẹn na wan. Ọyena cha chọn wẹ uko vwọ riẹn sẹ iyono rẹ egbaerianriẹn vwọphia kpahen asan rẹ arhọ nurhe fiotọ gbanẹ e họhọ esia ri siurhuru rẹ emiọvwọn gbe kpahen asan rẹ emọboba nurhe.