Die yen egbaerianriẹn buebun tare? A ghare ikẹn phiyọ ẹbẹre ivẹ kiriguo, i ri vwo nucleus rọ dia obo re sẹro rẹ evuẹ rehẹ ikẹn na kugbe i ri vwori-i. Nucleus hẹ evunrẹ ikẹn rọhẹ oma rẹ ihworakpọ, eranvwe kugbe ekankọn. Ẹkẹvuọvo, ikẹn rehẹ oma ri bacterial vworo-o. Eukaryotic yen e se ikẹn ro vwo nucleus. Prokaryotic kọyen e rhe se ikẹn ri vwo nucleusi-i. Rọ vwọ dianẹ ikẹn re se prokaryotic ghwa gan te ọ rẹ eukaryotic na-a, ihwo buebun vwo imuẹro nẹ ikẹn rehẹ oma rẹ eranvwe vẹ ekankọn nẹ evunrẹ ikẹn rehẹ bacterial rhe.

 Vwọrẹ uyota, ihwo buebun yono ihwo nẹ vwẹ ikpe oduduru buebun re wanre na, ikẹn rẹ prokaryotic mu ikẹn efa rọ, ẹkẹvuọvo ikẹn re mu rọ na se shekpotọ-ọ. Ukperẹ ọtiọyen, ayen da tanẹ, “orọnvwọn” ro vwo erianriẹ-ẹn ru ewene phiyọ iruo rẹ ikẹn re mu rọ na ruẹ, ọ je sẹro rẹ ikẹn ri weneri na phiyọ evunrẹ “ọ ro muro rọ na” ọke ro vwo wene oma.⁹ a

Die yen Baibol na tare? Baibol na tare nẹ o vwo ohwo ọvo ro vwo aghwanre rọ ma arhọ rehẹ otọrakpọ na. Jokaphiyọ oborẹ Baibol na tare, “Kidie uwevwi kuwevwi ohwo re bọn, ẹkẹvuọvo ọbọn ebabọn rẹ emu ejobi ọye hẹ Ọghẹnẹ.” (Hibru 3:4) Ẹkpo ri Baibol ọfa da ta: “E Ọrovwohwo, mavọ iruo wẹn bu te! Ẹghwanre wọ vwọ ma ayen ejobi; otọ na vọnre vẹ emama wẹn. . . . [Obo ri] biẹ vẹ ekuakua re je se kere, ekuakua ekpokpọ te iride te itete.”​—Une Rẹ Ejiro 104:​24, 25.

Die yen a mrẹre ro dje uyota na phia? Microbiology rọ dia uyono rẹ erọnvwọn ri vwo arhọ re pha tutuno ra sa vwẹ ẹro diodi mrẹ-ẹ nẹrhẹ a sa nabọ mrẹ obevun rẹ ikẹn rọ ma lọhọ re se prokaryotic. Egbaerianriẹn ri yono kpahen isayẹnsi tare nẹ ikẹn rẹsosuọ ro vwo arhọ cha họhọ ikẹn rẹ prokaryotic rẹ ọke nana.¹⁰

Uyono rẹ erọnvwọn mamarhe na da dia uyota, kẹ ofori nẹ ọ nabọ dje oborẹ ikẹn rẹsosuọ na vwomaphia wan vwẹ ọromobọ rọyen. Ẹkẹvuọvo, ọ da dianẹ a ma arhọ, kẹ ofori nẹ a je mrẹ obo ri djerephia phephẹn vwẹ oma rẹ emama rọ ma hanvwe kparobọ. Wọ sa fuẹrẹn oborẹ ikẹn rẹ prokaryotic na hepha? Wo vwo ru ọtiọyena, nọ oma wẹn se ikẹn na sa vwomaphia vwẹ ọromobọ rọyen.

Wọ sa vwọ mrẹ oborẹ ikẹn rẹ prokaryotic na hepha, wo che ru oma wẹn hanvwe abọ ujorin buebun vwọ vrẹ eta rehẹ okuphiyọ rẹ ẹkorota nana. Membrane rọ dia ọhwọhwọ ivẹ rẹ protein vẹ lipids re gba riariẹ ikẹn na phiyọ ghwa họhọ igbẹhẹ rode ra vwọ gbogba riariẹ uwevwin phiyọ. E che mu omarẹ protein vẹ lipids 10,000 kpahen ohwohwo i ki rho te ọkpan rẹ ọbe. Ẹkẹvuọvo, membrane rehẹ ikẹn na gan vrẹ ọ rẹ igbẹhẹ shesheri. Vwẹ idjerhe vọ?

Kerẹ igbẹhẹ rọ riariẹ ifatri phiyọ, protein vẹ lipids sẹro rẹ ikẹn na vwo nẹ abọ rẹ erọnvwọn re sa so imuoshọ vwọ kẹ. Ẹkẹvuọvo, membrane rọ dia ọhwọhwọ ivẹ rẹ protein vẹ lipids na nẹrhẹ ikẹn na sa “wẹn” rere imolẹku tutuno kerẹ oxygen sa vwọ ruọ je ro otafe. Ẹkẹvuọvo, membrane na dobọ rẹ imolẹku egangan re sa so imuoshọ vwọ kẹ ikẹn na jẹ rere ayen rha sa ruọ odedede-e. Membrane na je da omamọ rẹ imolẹku jẹ, rere ayen rhe se vrẹ nẹ ikẹn na-a. Mavọ yen membrane na vwo se ruẹ ọnana?

 Rhoma roro kpahen ifatri ra gba riariẹ phiyọ na. O se vwo ọrhẹrotọ ro ni ihwo re ruẹ evunrẹ ogba rẹ ifatri na vẹ i ri ro otafe. Vwẹ idjerhe vuọvo na, membrane na vwo protein oghẹresan rehẹ oma rọyen re wian kerẹ ẹchẹ kugbe ọrhẹrotọ.

Evo usun rẹ protein nana (1) vwo unu vwẹ uherevie rayen rọ nẹrhẹ oka rẹ imolẹku evo sa ruọ ji vrẹ nẹ ikẹn na cha. Protein efa de rhe rhiephiyọ vwẹ ẹbẹre ọvo rẹ membrane na (2) ẹbẹre ro chekọ na ko rhurhẹ. Ayen vwo asan ọvo (3) rẹ ekuakua evo kiriguo sa rua. Ọke rẹ ekuakua yena da vwẹ owọ muotọ, ẹbẹre ochekọ rẹ protein na ko rhiephiyọ ọ me je womarẹ membrane na vwo siobọnu ekuakua rehẹ evun rọyen (4). Enana eje phia vwẹ uphẹnphẹn rẹ ikẹn rọ tobọ ma lọhọ kparobọ.

Vwẹro roro nẹ a rhọnvwere nẹ wọ wanvrẹ asan “ọrhẹrotọ” na hepha, wọ je hẹ evunrẹ ikẹn na re. Obevun rẹ ikẹn rẹ prokaryotic vọnre vẹ erọnvwọn re họhọ ame ri vwo nutrient, ughweraka, vẹ erọnvwọn efa. Ikẹn na reyọ emu tiọyena vwo ru obo rọ guọnọre. Ẹkẹvuọvo, o ru ayen eje utute-e. Kerẹ ifatri rọ nabọ riẹn wian, ikẹn na muegbe rẹ ikẹmika uriorin buebun rere ayen sa vwọ wian vwẹ idjerhe ro fori vwo nene ọrhuẹrẹphiyotọ.

Ikẹn ghwọrọ ọke buebun vwo ru protein. Mavọ yen o ru wan? Ẹsosuọ, ikẹn na che ru erọnvwọn ri te omarẹ 20 re sa nẹrhẹ arhọ dia re se amino acid. Ko che mu acid nana bru ribosome ra (5), re se vwo dje imashini rọ wian vwẹ ọromobọ rọyen, rọ reyọ ona vwọ vwẹ amino acid vwo ru oka rẹ protein ọvo. Kerẹ oborẹ ikọmputa ọvuọvo se suẹn obo re ruẹ vwẹ ifatri na eje ye, eriyin ikẹn je yan nene “ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ ikọmputa” ọvo yẹrẹ ikodu re se DNA (6). Vwo nẹ DNA na, ribosome na ko che rhiabọreyọ odjekẹ rọ cha vuẹ kpahen oka rẹ protein ro che ru vẹ obo ro che ruo wan (7).

Obo re phia ọke re de ru protein na ghwa igbevwunu! Ayen ọvuọvo kpirhin oma kpo ẹbẹre erha vwẹ idjerhe oghẹresan (8). Ọnana kọyen nẹrhẹ a riẹn oka rẹ iruo rẹ protein na che ru. b Vwẹro roro asan re de kuẹ ẹbẹre sansan rẹ ijini kuẹgbe. Ofori nẹ a nabọ ru  ẹbẹre ọvuọvo rẹ ijini na rere ọ sa vwọ nabọ wian. Vwẹ idjerhe vuọvo na, a rha nabọ ru protein na ji kpirhon vwẹ idjerhe abavo-o, o che ruiruo rọyen fiotọ kirobo ra guọnerọ-ọ, ọ sa tobọ guọghọ ikẹn na.

Mavọ yen protein na vwọ riẹn idjerhe rọ cha wan nẹ asan re de ruo kpo asan ra da guọnọ? Protein ọvuọvo vwo “oka ro vwo vughe asan rọ ra” rere o se vwo kpo asan ra da guọnọ. Dede nẹ vwẹ ibrẹro ọvo, protein uriorin buebun yen o ruẹ je ghara, o vwo ọvuọvo rọ yan chọ-ọ.

Diesorọ enana eje vwọ ghanre? Imolẹku rọ ganre rọhẹ orọnvwọn ro vwo arhọ rọ ma lọhọ kparobọ che se ru oka rọyen ọfa vwẹ ọromobọ rọye-en. Vwẹ otafe rẹ ikẹn na, ayen sa guọghọ. Ẹkẹvuọvo, vwẹ obevun rẹ ikẹn na, ayen che se ru oka rayen efa ababọ rẹ ukẹcha rẹ imolẹku egangan efa-a. Kerẹ udje, a guọnọ enzyme e ki se ru imolẹku oghẹresan ọvo rọ kẹ ohwo ẹgba re se adenosine triphosphate (ATP), jẹ ẹgba ro nẹ ATP na cha yen e ji vwo ruẹ enzyme. A guọnọ DNA (ẹbẹre 3 che djunute imolẹku nana) e ki se ru enzyme, ẹkẹvuọvo a je guọnọ enzyme e ki se ru DNA. Vwọba,  ikẹn ọvo se ru protein efa, ẹkẹvuọvo ababọ rẹ protein e che se ru ikẹ-ẹn. c

Radu Popa rọ dia ohwo ro yono kpahen microbiology rhọnvwephiyọ oborẹ Baibol na ta kpahen emama-a. Dedena, vwẹ 2004 ọ da nọ: “Mavọ yen obo re herọ notọrhe se vwo ru arhọ jẹ e se ruo-o dede nẹ e ruẹ aruọke rẹ ilabu rẹ ohwo vwọ họhọ ọ rẹ ọke rẹsosuọ?”¹³ Ọ da je ta: “Obo ra guọnọre e ki se ru ikẹn ro vwo arhọ bẹn ẹriẹn, uyono rọyen je gan nọ, kọyen ọ họhọre nẹ arhọ che se di mu dia siẹvuọvo vwẹ ọromobọ rọye-en.”¹⁴

Die yen wo rorori? Uyono rẹ erọnvwọn mamarhe na guọnọ djekpahen ọtonphiyọ rẹ arhọ vwẹ otọrakpọ na ababọ rẹ ohwo ro vwo ẹgba nẹ ihworakpọ. Jẹ, egbaerianriẹn vwo yono kpahen arhọ kpobarophiyọ na, jẹ a mrẹ obo ri djerephia nẹ arhọ che se mu dia vwẹ ọromobọ rọye-en. A vwọ kẹnoma kẹ otighi nana, egbaerianriẹn evo ri titi uyono nana ke guọnọ phi ofẹnẹ phiyọ uvwre rẹ uyono rẹ erọnvwọn mamarhe na vẹ onọ ro shekpahen ọtonphiyọ rẹ arhọ. Ẹkẹvuọvo, ọhọ hẹ evunrẹ ota yena?

E mu uyono rẹ erọnvwọn mamarhe na kpahen iroro nana: erọnvwọn evo re phia nene ohwohwo kpregede yen nẹrhẹ arhọ tonphiyọ. Ayen da je tanẹ erọnvwọn efa re rhoma phia kpregede okpokpahọn keyen nẹrhẹ e vwo erọnvwọn sansan ri vwo arhọ ri bẹn ẹriẹn. Ẹkẹvuọvo, a rha sa fan otọ rẹ uyono na-a, kẹ mavọ yen e se vwo dje iyono efa re mu kpahen uyono rẹsosuọ na fiotọ? Kerẹ oborẹ egenege ro vwo uchivwo-o che she ye, eriyin uyono rẹ erọnvwọn mamarhe na ro che se djekpahen oborẹ arhọ tonphiyọ wa-an che she.

A vwọ fuẹrẹn ememu kpahen oborẹ ikẹn na hepha vẹ iruo ro ruẹ re na, die yen wọ mrẹre​—arhọ di mu dia kpregede gbanẹ o djerephia nẹ ohwo ro vwo aghwanre yen marọ? O rhe ji mu we ẹro-o, gba rhoma fuẹrẹn obo ri suẹn irueru rẹ ikẹn na eje.