Die yen egbaerianriẹn buebun tare? Ihwo buebun tare nẹ iyẹnrẹn ri fossil bicha uyono rọ tarẹ nẹ womarẹ orọnvwọn ọvo yen arhọ vwọ dia. Ayen je tanẹ rọ vwọ dianẹ erọnvwọn ri vwo arhọ eje vwẹ “ejajẹ rẹ ikọmputa” rọ họhọ ohwohwo yẹrẹ DNA vwo ruiruo, kọyen arhọ eje mamarhe womarẹ orọnvwọn awanre ọvo.

Die yen Baibol na tare? Ikuegbe ri Jẹnẹsis tare nẹ a ma ekankọn, eranvwe rehẹ abadi, i rehẹ otọ, ephra “doghẹre” eje. (Jẹnẹsis 1:​12, 20-25) Idjedje nana vwẹ uphẹn vwọ kẹ ‘oghẹre’ rayen sansan, ẹkẹvuọvo oghẹre sansan nana fẹnẹ ohwohwo. Ikuegbe ri Baibol na vwọphia kpahen emama jẹ avwanre riẹn nẹ oka rẹ emama kpokpọ cha vwomaphia vwẹ ikuegbe ri fossil na; ọ vwomaphia gbagba.

Die yen a mrẹre ro dje uyota na phia? Obo re rhiẹromrẹ bicha idjedje ri Baibol na vwọphia, gbanẹ ọ rẹ Darwin yen gbare? Die yen a mrẹre rhanvwẹ ikpe 150 re wanre?

Vwẹ ikpe evo rhire na, egbaerianriẹn vwẹ evuẹ rehẹ gene rehẹ emama ri vwo ikẹn ọvuọvo vwọ vwanvwe ohwohwo re, eriyin ji te ọ rẹ ekankọn vẹ eranvwe. Ayen rorori nẹ ẹvwanvwọn tiọyena cha rhọnvwephiyọ uyono rẹ “urhe rẹ arhọ” rẹ Darwin. Ẹkẹvuọvo, ọ phiare ọtiọye-en.

Die yen ehiahiẹ na djephia? Vwẹ 1999, biologist Malcolm S. Gordon de si: “Ọhọhọre nẹ arhọ vwo ọtonphiyọ buebun. Ọkiọvo, ọ dia erọnvwọn ri vwo arhọ eje yen vwomaphia vwo nẹ oma rẹ uchukurhe ọvo-o.” O vwo obo ri djerephia nẹ e churu arhọ eje kiriguo re herọ si uchukurhe ọvo kirobo rẹ Darwin tare? Gordon da je ta: “Uyono rọ tare nẹ womarẹ orọnvwọn ọvo yen arhọ vwọ dia shephiyọ vẹ ẹko re se kingdoms rẹ ihwo me vughe  asaọkiephana-a. O shephiyọ vẹ erọnvwọn buebu-un, ji te ẹko re se phyla, ọtiọyen ji te ẹko buebun ri churobọ si phyla na-a.”²⁹ a

Ọkieje yen ehiahiẹ re ruru okrinọ na-a vwo gbevwọso uyono ri Darwin rọ tare nẹ womarẹ orọnvwọn awanre ọvo yen arhọ vwọ dia. Kerẹ udje, e si phiyọ uyovwinrota ọvo vwẹ ọbe rẹ New Scientist vwẹ 2009 nẹ ọgbaerianriẹn ro titi uyono rẹ erọnvwọn mamarhe Eric Bapteste tare nẹ, “Avwanre vwo obo re se vwo djephia nẹ urhe rẹ arhọ na ghene dia-a.”³⁰ Uyovwinrota vuọvo na de si nẹ Michael Rose rọ dia ogbu ri biology ro ji titi uyono rẹ erọnvwọn mamarhe tare nẹ, “Avwanre eje riẹnre nẹ a vwẹ ona vwo she urhe rẹ arhọ na. Fikirẹ ọtiọyena, ofori nẹ ẹro rẹ avwanre vwo ni biology wene kare kare.”³¹ b

Egbaerianriẹn buebun rionbọ kpo iyẹnrẹn rẹ ekuakua ri fossil na vwo biẹcha iroro rayen nẹ arhọ vwomaphia vwo nẹ orọnvwọn awanre ọvo. Kerẹ udje, ayen phraphro nẹ ekuakua rẹ iyẹnrẹn ri fossil djere nẹ iyerin hirhephiyọ eranvwe rẹ ame, eranvwe ri kpono vwẹ otọ de rhe hirhephiyọ e re yan. Die yen ekuakua ri fossil ghini djephia?

Ọgbaerianriẹn ro yono kpahen arhọ, ro ji titi uyono rẹ erọnvwọn mamarhe re se David M. Raup da ta: “Ukperẹ ra vwọ guọnọ oborẹ arhọ vwọ tonphiyọ ememerha, oborẹ ihwo ri yono kpahen erọnvwọn rehẹ akpọ na guọnọ vwẹ ọke ri Darwin vẹ ọke nana kẹ iyẹnrẹn re rhọnvwephiyọ ohwohwo-o; kọyen emama na vwomaphia ọvuọvo siẹvuọvo-o, a je mrẹ ewene kiriguo vwẹ oma rayen rhanvwe ọke rẹ ayen vwọ hẹ iyẹnrẹn na-a. Siẹvuọvo na, e mi rhi si ayen nẹ iyẹnrẹn na.”³²

Vwọrẹ uyota, buebun rẹ ekuakua ri fossil djerephia nẹ emama sansan na hẹ oborẹ ayen hepha vwẹ ọke grongron. Obo re rhiẹromrẹ djerephia nẹ ayen wene nẹ ọvo kpo ọfa-a. Ẹbẹre eghanghanre rẹ ugboma na vwomaphia kpregede. Ẹbẹre kpokpọ je vwomaphia kpregede. Kerẹ udje, a mrẹ emuọvo ro churu adjan re sa guọnọ emu ria vwẹ ebri si orọnvwọn awanre vuọvo-o.

A sa tobọ tanẹ ọhọhọre nẹ ubro rẹ eranvwe kiriguo eje vwomaphia vwẹ ọmọke krẹn. Kidie nẹ buebun rẹ arhọ ekpokpọ vẹ i ri fẹnẹre vwomaphia siẹvuọvo vwẹ iyẹnrẹn rẹ ekuakua ri fossil, egbaerianriẹn re yono kpahen arhọ de se ọke nana “ẹvwọphia rẹ ọke ri Cambrian.” Ọrhọ yen uvwre rẹ ọke ri Cambrian na?

E je di roro nẹ ehiahiẹ rayen gbare. Vwẹ ẹdia yena, a sa vwẹ ifidi ra fa ibọrọ ro gron vrẹ ichiyin 300 vwo dje ikuegbe rẹ otọrakpọ na (1). Vwẹ ovwanvwọn yena, wọ cha yan vrẹ ichiyin 270 vwẹ ifidi na vwo ki rhi te asan rẹ egbaerianriẹn ri yono kpahen arhọ se uvwre ọke rẹ Cambrian (2). Vwẹ amasan vwẹ uvwre rẹ ọke yena yen buebun rẹ ẹbẹre ra ghare arhọ rẹ eranvwe phiyọ da vwomaphia vwẹ iyẹnrẹn rẹ fossil na. Mavọ yen ọ vwọ fobọ vwomaphia? Wọ vwọ yan vwẹ ifidi ra da fa ibọrọ na, emama sansan nana ke vwomaphia vwẹ owọ ọvuọvo ru wọ jẹ!

Oborẹ arhọ re fẹnẹre nana vwomaphia kpregede te nẹrhẹ ihwo ri ruẹ ehiahiẹ, ri ji  titi uyono rẹ erọnvwọn mamarhe nọ enọ kpahen uyono ri Darwin rẹ awanre. Kerẹ udje, vwẹ ẹriẹnmie ọvo re ruru vwẹ 2008, ogbu ri biology ro ji titi uyono rẹ erọnvwọn mamarhe re se Stuart Newman da ta ota kpahen oboresorọ a vwọ guọnọ uyono rẹ erọnvwọn mamarhe kpokpọ ro che dje oborẹ oka rẹ arhọ kpokpọ vwọ vwomaphia. Ọ da ta: “Kẹrẹkpẹ, a cha kpairoro vrẹ uyono ri Darwin ro dje oborẹ erọnvwọn wan mamarhe, mi vwo imuẹro nẹ iyono sansan, ọkiọvo ọ dia ọ rọ ma ghanre-e, ri shekpahen ẹruọ re vwo kpahen erọnvwọn tutuno re mamarhe kugbe ọke rẹ ugboma kiriguo sansan vwọ mamarhe.”³³

Kẹ, ekuakua ri fossil re vwo dje nẹ iyerin hirhephiyọ eranvwe rẹ ame, eranvwe ri kpono vwẹ otọ de rhe hirhephiyọ e re yan vwo? Ọyena djerephia kokoroko nẹ erọnvwọn ghene mamarhe? A vwọ nabọ fuẹrẹn, a da mrẹ ebẹnbẹn buebun.

Ẹsosuọ, a nabọ dje orhuarho rẹ emama re vwo dje eranvwe ri kpono vwẹ otọ ri hirhephiyọ e re yan na fiotọ vwẹ ọbe re yono-o. Ukperẹ ayen vwọ rho họhọ ohwohwo, emama evo re vwo dje ohwohwo na rhoro gangan, efa da rha dia tutuno.

Ọrivẹ, egbabọse rọ ma bẹn ọyen a vwọ mrẹ obo ri djerephia nẹ emama nana churobọ si ohwohwo. Ọke buebun yen ihwo ri ruẹ ehiahiẹ vwọ tanẹ ikpe oduduru buebun yen erọnvwọn ra mrẹre re vwo dje ohwohwo na vwọ fẹnẹ ohwohwo. Vwọ kpahen uche ikpe rẹ ekuakua ri fossil na vwọ fẹnẹ ohwohwo, Henry Gee ro yono kpahen eranvwe da ta: “Uche ikpe rẹ ekuakua ri fossil na vwọ fẹnẹ ohwohwo rhoro gangan te ẹdia rẹ a cha sa ta phiọngun oborẹ ayen vwo churobọ si ohwohwo womarẹ orọnvwọn awanre ọvo-o.”³⁴ c

Vwọ kpahen ekuakua ri fossil rẹ iyerin kugbe eranvwe rẹ ame, ogbu ri biology re se Malcolm S. Gordon tare nẹ ekuakua ri fossil ra mrẹre  ghwa emu tutuno, “re ekuakua ri vwo arhọ re fẹnẹre re vugheri-i re diarọ vwẹ ẹko nana vwẹ ọke yena.” Ọ da je ta: “O vwo obo ra sa vwọ riẹn oborẹ eranvwe, ekankọn yẹrẹ erọnvwọn efa kiriguo vwo djobọte ọrho rayen ukuko na-a, yẹrẹ oborẹ ayen nene ohwohwo yerin kugbe-e.”³⁵ d

Vwẹ uyovwinrota ọvo ra teyenphia vwẹ National Geographic vwẹ 2004, a da vwẹ iyẹnrẹn rẹ ekuakua ri fossil vwo dje “ughe rẹ erọnvwọn mamarhe rẹ ẹbẹre 999 vwẹ usun rẹ ẹbẹre 1,000 rọyen da guọghọ vwẹ asan re de bro.”³⁶ Roro kpahen obo ri se nẹ obuko rẹ idjedje yena rhe.

Vwẹro roro nẹ wọ mrẹ ẹbẹre 100 rẹ ifremu rẹ ifimu ọvo, jẹ ifremu 100,000 yen ifimu na vwori jovwo. Wọ sa vwẹ ọyena vwo dje oborẹ ughe na eje hepha? Ọkiọvo, wọ sa vwẹ ẹwẹn roro obo rọ cha dia. Kẹ, ọ da rha dianẹ ifremu 5 vwẹ usun rẹ 100 ru wọ mrẹre na yen rhọnvwephiyọ iroro wẹn ọke ra vwọ rhuẹrẹ nu, jẹ ifremu 95 ri chekọ na gbikun rọ fẹnẹre vwo? Ọyen emu rẹ aghwanre a vwọ tanẹ iroro wo vwo kpahen ughe na gbare fikirẹ ifremu iyorin na? Gbanẹ owẹ yen rhuẹrẹ ifremu iyorin na ọtiọyen kidie nẹ o shephiyọ iroro wẹn? Ọ cha dia emu aghwanre e vwo wene iroro rẹ avwanre vwo nene oborẹ ifremu 95 ichekọ na hepha?

Mavọ yen udje nana vwo churobọ si ẹro rẹ ihwo ri titi uyono rẹ erọnvwọn mamarhe vwo ni iyẹnrẹn rẹ ekuakua ri fossil? Vwẹ ikpe buebun, ihwo ri ruẹ ehiahiẹ rhọnvwe mrẹvughe nẹ ekuakua ri fossil sansan​—⁠ifremu 95 rẹ ughe na​—⁠djerephia nẹ erọnvwọn ri vwo arhọ weneri emerha ọke vwọ yanran na-a. Diesorọ e vwo kuẹrofia kẹ imuẹro ọghanghanre yena? Author Richard Morris da ta: “O phẹnre nẹ egbaerianriẹn ri yono kpahen arhọ sabọ mu iroro rọ herọ notọrhe nẹ ememerha yen erọnvwọn re mamarhe na vwo wene, dede nẹ ayen mrẹ erọnvwọn  efa re fẹnẹ iroro nana. Ayen davwẹngba vwo dje ekuakua ri fossil re rhiẹromrẹ vwẹ idjerhe ro vwo shephiyọ vẹ iroro rẹ ayen vwo kpahen erọnvwọn re mamarhe.”³⁷

Kẹ, ihwo ri titi uyono rẹ erọnvwọn mamarhe nonẹna vwo? A sa tanẹ ayen rhuẹrẹ ekuakua ri fossil vwẹ idjerhe evo, dede nẹ o shephiyọ oborẹ fossil kugbe gene re rhiẹromrẹ hepha-a, ẹkẹvuọvo kidie ọyena cha rhọnvwephiyọ iroro rẹ ayen vwo kpahen erọnvwọn mamarhe enẹna? e

Die yen wo rorori? Orhiẹn-ebro vọ yen me fo obo re rhiẹromrẹ na? Roro kpahen ẹkpo ra ta ota kpahen re.

• Arhọ rẹsosuọ vwẹ otọrakpọ na “bẹn eruo.”

• Ọ pha bẹnbẹn ra vwọ tanẹ ẹbẹre sansan rẹ ikẹn na vwomaphia siẹvuọvo.

• DNA, “ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ ikọmputa,” yẹrẹ ikodu na re wian vwẹ ikẹn na bẹn ẹriẹn mamọ, ọnana ghwe djephia nẹ ohwo ro ruro vwo erianriẹn vrẹ ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ ikọmputa yẹrẹ asan ra sẹro rẹ evuẹ phiyọ eje re ihworakpọ ruru.

• Ehiahiẹ re ru kpahen asan re nurhe djerephia nẹ arhọ nẹ oma rẹ orọnvwọn awanre ọvo rhe-e. Vwọba, buebun rẹ ẹko re eranvwe kiriguo vwomaphia kpregede vwẹ iyẹnrẹn rẹ ekuakua ri fossil.

Vwo nene obo ra hiẹ mrẹ na, wo rorori nẹ ọhọ herọ ra vwọ rhọnvwe nẹ obo re rhiẹromrẹ na shephiyọ vẹ oborẹ Baibol na ta kpahen ọtonphiyọ rẹ arhọ? Dede na, ihwo buebun je tanẹ isayẹnsi vwọso erọnvwọn buebun rẹ Baibol na ta kpahen emama. Ọyena uyota? Die yen Baibol na ghene ta?