1, 2. Oka rẹ oyan vọ yen Pọl cha yan na, kẹ erọnvwọn vọ yen o se roro kpahen?

 PỌL roro kpahen eta ri Fẹstọs na mamọ, kidie eta yena che djobọte akpeyeren rọyen mamọ vwẹ obaro na. Osun Fẹstọs vuẹrẹ nẹ: “Siza ọyen wo che bru ra.” Etiyin ẹgbukpe ivẹ yen Pọl vwọ hẹ uwodi re, ọtiọyena oyan ogrongron rọ vwọ ro okọ kpo Rom na cha nẹrhẹ oma phẹn emerha. (Iru 25:12) Ẹkẹvuọvo, ọ dia odju ri vwiọrọvwiọrọ ro djuẹ ohwo kugbe ughe rẹ asan eje ro rhiephiyọ re nẹ siẹrẹ a da ro okọ ọvo yen Pọl roro kpaha-an. Oyan nana ri Pọl hepha rọ cha vwọ vwomaphia vwẹ obaro ri Siza na, sa nẹrhẹ o roro kpahen oborẹ akpeyeren rọyen cha dia vwẹ obaro na.

² Pọl hirharoku “imuoshọ vwẹ abadi” abọ buebun re, okọ shu ro abọ erha, ọ je tobọ ghwọrọ ason ọvo vẹ ẹdẹ ọvo vwevunrẹ abadi. (2Kọ 11:​25, 26) Vwọba, oyan nana fẹnẹ oyan rẹ imishọnare rọ ka yan jovwo re na, kidie o vwo ugbomọphẹ vwẹ ọke yena. Enẹna, Pọl mu oyan phiyọ kerẹ ohwo re mu phiyọ uwodi, ọnana jẹ oyan ogrongron; rọ cha reyọ omarẹ imaili 2000 vwo nẹ Sizaria kpo Rom. O che ghini se te oboyin gbẹrhẹnẹdẹ? Ọ da tobọ te oboyin gbẹrhẹnẹdẹ o che hirharoku ẹdjọeguo ọgangan? Ofori nẹ a karophiyọ nẹ ohwo ro vwo ẹgba rẹ usuon ro me kpenu vwẹ akpọ rẹ Eshu vwẹ ọke yena yen che guẹdjọ rọyen na.

3. Die yen orhiẹn-ebro ri Pọl, kẹ die yen a cha fuẹrẹn vwẹ uyovwinrota nana?

³ Vwo nene obo wo se kpahen Pọl re na, wo rorori nẹ o she ọkuọrọn fikirẹ obo re cha phia kẹ vwẹ obaro na? Ẹjo, kakaka! Ọ riẹnre nẹ okpetu hẹrhẹ vwẹ obaro na, ẹkẹvuọvo ọ riẹn obo rọ cha phia wa-an. Diesorọ aghọghọ ro vwori vwẹ iruo aghwoghwo rọyen na vwọ vabọ fikirẹ ẹnwan rọ rua kpahen erọnvwọn ro che se su-un? (Mt 6:​27, 34) Pọl riẹnre nẹ ọhọre ri Jihova vwọ kẹ yen o vwo ghwoghwo iyẹnrẹn esiri rẹ Uvie rẹ Ọghẹnẹ vwẹ kẹdia kẹdia, tobọ vwọ kẹ isun dede. (Iru 9:15) Pọl choma ro vwo ruiruo rẹ aghwoghwo rọyen gba, o toro obo ro che rhiẹromrẹ-ẹ. Ọ dia ọnana yen jehẹ orhiẹn-ebro rẹ avwanre? Ọtiọyena, e gbe jẹ e nene ikuegbe rẹ oyan rẹ oghẹresan nana ri Pọl yanre na, rere a mrẹ obo ra sa vwọ vwẹrokere udje rọyen.

4. Oka rẹ okọ vọ yen Pọl vwọ tuẹn oyan rọyen phiyọ, kẹ amono yen nenire?

⁴ E phi Pọl vẹ ihwo efa re mu phiyọ uwodi phiyọ obọ rẹ onotu rẹ isodje ọvo re se Juliọs, ro brorhiẹn ro vwo mu ayen phiyọ okọ rẹ ọneki ọvo ro bi rhe Sizaria. Okọ na bi nẹ Adramitiọm rhe, rọ dia unuerhuru rẹ urhie rẹ ubrakpọ rẹ Asia Minor vwẹ ẹbẹre ọnre shera, ọ da wan orere ri Mitilini rọhẹ otọ rẹ ame riariẹ phiyọ vwẹ Lesbos. Okọ na che bi nene obohwẹre ọnre, ọ me rhoma bi nene ẹbẹre ọnre shera, o vwo biẹ yanran na jọ domajẹ ro vwo mu eghwa phiyotọ, o mi ji mu eghwa efa. Ọ dia e ru okọ tiọyena ro vwo mu ihwo-o, ma rho kẹ ihwo re mu phiyọ uwodi. (Ni ekpeti na “ Oyan rẹ Ineki Vwevunrẹ Abadi.”) Ọ vwerhoma nẹ ọ dia Pọl ọvo yen Onenikristi rọhẹ uvwre rẹ inogbozighi na-a. O ji vwo iniọvo ri nenire, ọ da hanvwe mamọ ivẹ; Aristakọs kugbe Luk. Vwọrẹ uyota, Luk yen ohwo ro si ikuegbe nana phiyotọ. A ghwa riẹn sẹ ayen ihwo ivẹ na ọvo yen hwosa rẹ omaẹfan rayen yẹrẹ ayen ro okọ na kerẹ idibo ri Pọ-ọl.​—Iru 27:​1, 2.

5. Oyerinkugbe vọ yen Pọl riavwerhen rọyen vwẹ Saidọn, kẹ die yen ọnana se yono avwanre?

⁵ Ayen vwo bi ọsoso ẹdẹ ọvo vwẹ abadi omarẹ imaili 70 nu, a da da okọ na ji vwẹ Saidọn, vwẹ orhoma rẹ urhie ri Siria. O muẹro nẹ, Juliọs ni Pọl kerẹ ozighẹ-ẹ, ọ sa dianẹ kidie nẹ Pọl ọmotọ ri Rom re ji brorhiẹn hwe-e. (Iru 22:​27, 28; 26:​31, 32) Juliọs vwẹ uphẹn kẹ Pọl nẹ o wontọ ra mrẹ iniọvo na ọke rẹ okọ na vwọ domaji. Ọyen emu rẹ omavwerhovwẹn dẹn rẹ iniọvo na vwọ vwẹrote ọyinkọn nana re mu phiyọ uwodi ọke grongron rhire na! Wọ sa vwẹ ẹwẹn roro ẹdia evo wo de se dje uruemu rẹ ọrhorha ẹghọ phia, ọnana me je nẹrhẹ wọ mrẹ ọbọngan?​—Iru 27:3.

6-8. Mavọ yen oyan ri Pọl vwo nẹ Saidọn kpo Nidọs hepha, kẹ uphẹn vọ yen rhiephiyọ kẹ Pọl ro vwo ghwoghwo?

⁶ Ayen vwo bi nẹ Saidọn, okọ na de bi nene orhoma rẹ urhie na je wanvrẹ Silisha, rọ kẹrẹ orere ri Tasọs ri Pọl nurhe. Luk djunute asan efa rẹ okọ na da domaji-i, dedena ọ ta ota ọvo ro djerephia nẹ okpetu hẹrhẹ  ayen vwẹ obaro na rọ vwọ tanẹ “odju na guọnọ muẹ avwanre rhivwin.” (Iru 27:​4, 5) Ẹkẹvuọvo, a sa vwẹ ẹwẹn roro oborẹ Pọl ruẹ rọ vwọ reyọ kuphẹn kuphẹn ro rhiephiyọ kẹ vwo ghwoghwo iyẹnrẹn esiri na. Aphro herọ-ọ nẹ o ghwoghwo kẹ ihwo efa re mu phiyọ uwodi rehẹ evunrẹ okọ na, ihwo ri biẹ okọ na, isodje na kugbe ihwo efa re jehẹ evunrẹ okọ na, ọtiọyen ji te ihwo rẹ ayen mrẹre vwẹ asan rẹ okọ na da domaji. Nonẹna, e ji se ghwoghwo kẹ ihwo siẹrẹ uphẹn tiọyena de rhiephiyọ?

⁷ Ayen de rhi bi te Maira rọ dia unuerhuru rọhẹ obọrhen ọnre rẹ orhoma rẹ urhie rẹ Asia Minor. Etiyin yen Pọl vẹ ihwo efa da ro okọ ọfa, ro che mu ayen kpo Rom rọ dia asan rẹ ayen ra na. (Iru 27:6) Vwẹ ọke yena, Ijipt yen e muẹ iwiti rẹ ihwo ri Rom ria nẹ cha, ekọ rẹ Ijipt ri muẹ iwiti domajẹ vwẹ Maira. Juliọs da guọnọ okọ tiọyen ro muẹ iwiti na mrẹ, ọ da vuẹ isodje na kugbe ihwo re mu phiyọ uwodi na nẹ ayen ruọ. O muẹro nẹ okọ nana rho vrẹ ọ rẹ ayen ka ro na. O mu iwiti buebun ji te ihwo ri te 276, enana yen ihwo re vwẹrote okọ na, isodje na, ihwo re mu phiyọ uwodi na, ọkiọvo ji te ihwo efa ri ji kpo Rom. O phẹnre nẹ, okọ nana rẹ ayen rhoma ro na nẹrhẹ Pọl mrẹ ihwo buebun ro che ghwoghwota kẹ, o ji muẹro nẹ o ghwoghwo kẹ ayen.

⁸ Asan ọfa rẹ ayen da domaji yen Nidọs rọhẹ obọrhen rẹ ẹbẹre ọnre shera rẹ Asia Minor. Aruọke na de shephiyọ, omarẹ ẹdẹ ọvo yen oyan na cha reyọ. Dedena, Luk tare nẹ ayen “vwo bi ememerha vwẹ ẹdẹ ibro nu, avwanre da vwẹ ẹgbẹgba te Nidọs.” (Iru 27:7a) Aruọke na wenere, ẹgbẹgba kọyen e vwo biẹ okọ na enẹna. (Ni ekpeti na “ Odju Ọgangan ro Djuẹ Vwẹ Abadi ri Mediterranean,” rọhẹ aruọbe 208.) Vwẹ ẹwẹn roro oborẹ oma ruẹ ihwo rehẹ okọ na rẹ ayen vwọ davwẹngba ayen vwo biẹ okọ na kpo ẹbẹre rẹ odju ọgangan na djuẹ nẹ cha kugbe ọgbogho rẹ ame rọ fa okọ na.

9, 10. Ebẹnbẹn vọ yen vwomaphia vwẹ ekogho ri Krit?

⁹ Ohwo ro biẹ okọ na da jiroro ro vwo bi nene ẹbẹre ọnre shera vwo nẹ Nidọs, ẹkẹvuọvo Luk rọ dia ohwo ọvo rọhẹ etiyin vwẹ ọke yena da ta: “odju na jẹ avwanre bi phiọngu-un.” (Iru 27:7b) Ọke rẹ ayen vwọ rhoma tuẹn ebio phiyọ, aruọke na de wene, odju ọgangan de dju nẹ obohwẹre rẹ ẹbẹre ọnre shera rhe, o de bi okọ na nene ẹbẹre rẹ obọrhen ọnre, ọkiọvo ebio na kpatare mamọ. Kirobo rẹ odju ọgangan nẹrhẹ okọ na domaji vwẹ otọ rẹ ame riariẹ phiyọ vwẹ Saiprọs jovwo ye, udje nana Krit rọ dia otọ rẹ ame riariẹ phiyọ kọyen ọ da rhoma domaji. Okọ na ghwa vwọ wanvrẹ ugbenu rọhẹ Salmọnẹ vwẹ oba ri Krit vwẹ ẹbẹre rẹ ọnre va nẹcha nu, aruọke na de rhi yovwin emerha. Diesorọ? Okọ na de rhi bi te ẹbẹre rẹ obọrhen ọnre rẹ otọ rẹ ame riariẹ phiyọ na rọ dia ẹbẹre rẹ odju na de djuẹ vwiọrọvwiọrọ. Di vwẹ ẹwẹn roro oborẹ oma phẹn ihwo rehẹ evunrẹ okọ na ẹsosuọ. Ẹkẹvuọvo, ọ vwọ dianẹ okọ na evunrẹ abadi na, ihwo ri biẹ okọ na che rhe roro kpahen ọke ekpahen rọ cha na. Ọnana obo re sa so ẹnwan kẹ ayen.

¹⁰ Luk nabọ dje obo re phiare rọ vwọ ta: “Avwanre vwọ vwẹ ẹgbẹgba biẹ vwẹ  orhoma rẹ urhie [ri Krit] na, avwanre de rhi te asan re se Omamọ Unuerhuru.” Ayen tobọ mrẹ bẹnbẹn ayen vwo bi okọ na, dede nẹ ayen bi kẹrẹ asan rẹ otọ hepha re. Ukuko na, ayen da mrẹ asan ọvo rẹ okọ de muẹgbe rọhẹ ekogho ọvo tavwen e ki te orhoma rẹ urhie na vwẹ obohwẹre ọnre. Brẹ ọke yen ayen ghwọrọ vwẹ etiyin? Luk tare nẹ “ọke buebun,” ẹkẹvuọvo ayen rhe vwo ọke-e. E vwo bi okọ vwẹ uvwre ri September fiẹ October vọnre vẹ imuoshọ mamọ.​—Iru 27:​8, 9.

11. Uchebro vọ yen Pọl vwọ kẹ ihwo re vẹ ọyen gba hẹ evunrẹ okọ na, ẹkẹvuọvo orhiẹn vọ yen ayen bruru?

¹¹ Ọ vwọ dianẹ Pọl nabọ riẹn idjerhe ri Mediterranean mamọ na, ọ sa dianẹ ihwo evo vwevunrẹ okọ na guọnọ uchebro mie. Pọl da vwẹ iroroẹjẹ ọvo phia nẹ ayen biẹ okọ na yanra-an. Ayen de bi yanran ọ cha so “oghwọrọ rode,” ọkiọvo ihwo sa tobọ ghwu dede. Ẹkẹvuọvo, ohwo ro biẹ okọ na vẹ ohwo ro vwo okọ na guọnọ nẹ ayen bi yanran, ọ sa dianẹ ayen brokpakpa rẹ ayen vwọ mrẹ asan ro che fuoma. Ayen de phi iroroẹjẹ nana phiyọ ẹwẹn ri Juliọs, ihwo buebun vwevunrẹ okọ na niro nẹ ofori ayen vwọ davwẹngba ayen vwo te Foniks, rọ dia unuerhuru rọ jehẹ obaro vwẹ orhoma rẹ urhie na. Ọ họhọre nẹ o vwo unuerhuru rọ rhoro ro ji yovwin rẹ ayen sa dia vwẹ ọke ekpahen na. Eriyina, ọke rẹ odju ri vwiọrọvwiọrọ rọ phiẹn ohwo vwo dju nẹ ẹbẹre rẹ obọrhen ọnre rhe, okọ na de bi yanran.​—Iru 27:​10-13.

12. Ọke rẹ ayen vwo nẹ Krit nu, imuoshọ vọ yen okọ na hirharoku, kẹ mavọ yen ihwo ri biẹ okọ na vwọ davwẹngba vwọ kẹnoma kẹ imuoshọ na?

¹² Okpetu ọfa da vwomaphia: “odju ọgangan” de dju nẹ obohwẹre rẹ ẹbẹre ọnre va nẹcha rhe. Ayen da domaji ọmọke krẹn kẹrẹ “otọ otete ọvo rẹ ame riariẹ phiyọ re se Kauda” rọ vwẹ omarẹ imaili 40 vwo sheri kẹ Omamọ Unuerhuru na. Dedena, okọ na jehẹ ẹdia rẹ imuoshọ kidie odju na se muo kpo ẹbẹre rẹ obọrhen ọnre na ra ro evunrẹ ekpẹn buebun re vọn orhoma urhie rẹ Africa. Kidie nẹ ayen guọnọ kẹnoma kẹ imuoshọ nana, ihwo ri bi okọ na de mu okọ otete rẹ ayen siẹ jovwo na ro evunrẹ okọ rode na. Ẹgbẹgba ayen se vwo muo ruọ, kidie ọ sa dianẹ okọ otete na vọnre vẹ ame re. Ayen davwẹngba vwọ reyọ ifi yẹrẹ ejọnrọn vwọ gba okọ rode na riariẹ rere ame na vwo jẹ guọghọ. Ayen da lọrọ emwa rẹ okọ na rhe otọ, je davwẹngba vwo bi okọ na kpo ẹbẹre rẹ odju na djuẹ nẹcha rere ayen sa vwọ wanvrẹ ọgbogho rẹ urhie na. Vwẹ ẹwẹn roro oborẹ ọnana dia emu rẹ imuoshọ te! Dedena, owian nana eje rẹ ayen wianre na ji te-e, kidie “odju ọgangan” kọ mwavwan ayen cha mwavwan ayen kpo vwẹ abadi na. Vwẹ ẹdẹ rerha, ayen de mu eghwa rehẹ evunrẹ okọ na teyen ame, ọkiọvo rere okọ na sa vwọ pharhe.​—Iru 27:​14-19.

13. Die yen phiare vwevunrẹ okọ ri Pọl roro ọke rẹ ogiribo vwo djuẹ?

¹³ Oshọ mu ihwo evo rehẹ okọ na mamọ, ẹkẹvuọvo, Pọl vẹ usun rọyen vwo imuẹro nẹ ayen che sivwinrhọ. Ọrovwori na vwẹ imuẹro kẹ Pọl jovwo nẹ o che soseri vwẹ Rom, amakashe da rhoma kpuriẹnphiyọ imuẹro yena. (Iru 19:21; 23:11) Dedena, te ason te uvo vwẹ udughwrẹn ivẹ yen ogiribo na vwo dju. Fikirẹ osio ro jẹ ka kugbe aruọke ro muebri na, ohwo ro biẹ okọ na rhe vughe asan rẹ okọ na hepha yẹrẹ asan rẹ ayen biẹ ra-a. Ọ dia ota rẹ emuẹriọ yen otọ na-a. Mavọ yen ohwo sa vwọ riemu ghene ekpahen, osio vẹ oshọ ro muo vwẹ abadi?

14, 15. (a) Diesorọ Pọl vwo djunute orhọesio rọ ka vwọphia ọke rọ vwọ ta ota kẹ ihwo efa rehẹ okọ na? (b) Die yen e se yono nẹ ovuẹ rẹ iphiẹrophiyọ ri Pọl vwọphia?

 ¹⁴ Pọl de vrẹn mudia. O de djunute orhọesio rọ vwọphia jovwo, ẹkẹvuọvo ọ dia Pọl tanẹ, ‘Me vuẹ ovwan jovwo.’ Ukperẹ ọtiọyen, obo re ghwa phia na djerephia nẹ eta rọyen na gbare. Ọ da ta: “Asaọkiephana mi jiriro kẹ ovwan nẹ ovwan fiudugberi, kidie o vwo ohwo vuọvo vwẹ usun rẹ ovwan na ro che ghwu-u, okọ na ọvo yen cha ghwọrọ.” (Iru 27:​21, 22) Eta yena ghene nẹrhẹ udu rẹ ihwo re kerhọ rọyen na te otọ dẹn! O muẹro nẹ oma nabọ vwerhen Pọl mamọ ri Jihova vwọ womarẹ ọyen vwọ vuẹ ihwo rehẹ evunrẹ okọ na ovuẹ rẹ iphiẹrophiyọ tiọyena. Ofori avwanre vwọ karophiyọ nẹ Jihova vwẹrote arhọ rẹ ihworakpọ eje. Ohwo vuọvo ghanre vwẹ ẹro rọyen. Ọyinkọn Pita de si: “Jihova . . . guọnọre nẹ ohwo vuọvo ghwọrọ-ọ, ukperẹ ọtiọyen ọ guọnọre nẹ ihwo eje kurhẹriẹ.” (2Pi 3:9) Mavọ yen ọ dia emu rẹ okpakpa te rẹ avwanre vwo ghwoghwo ovuẹ rẹ iphiẹrophiyọ ro nẹ obọ ri Jihova rhe vwọ kẹ ihwo buebun! Arhọ rẹ ihwo hẹ ẹdia rẹ imuoshọ.

¹⁵ O muẹro nẹ Pọl soseri kẹ ihwo buebun rehẹ okọ na kpahen “iphiẹrophiyọ rẹ ive rẹ Ọghẹnẹ.” (Iru 26:6; Kọl 1:5) Enẹna, okọ na rọ guọnọ shuẹ na vwẹ uphẹn kẹ Pọl rọ vwọ vwẹ uvi rẹ iphiẹrophiyọ kẹ ihwo rehẹ okọ na nẹ ayen che sivwinrhọ. Ọ da ta: “Vwẹ ason nana, amakashe . . .  mudia kẹrẹ ovwẹ, ọ da tanẹ: ‘Wọ djoshọ-ọ Pọl. Wo che mudia obaro ri Siza, nighere! Ọghẹnẹ vwẹ ihwo eje re vẹ owẹ gba hẹ okọ na kẹ wẹ nure.’ ” Pọl da vuẹ ayen: “Ọtiọyena ovwan fiudugberi, ihwo, kidie mi  se Ọghẹnẹ gbuyota nẹ, ọ cha ghene phia kirobo ra vuẹ vwẹ na. Ẹkẹvuọvo okọ na che shu vwẹ otọ ọvo rẹ ame riariẹ phiyọ.”​—Iru 27:​23-26.

16, 17. (a) Die yen phiare rọ nẹrhẹ Pọl nẹrhovwo, kẹ die yen nẹ obuko rẹ ẹrhovwo na rhe? (b) Idjerhe vọ yen orhọesio ri Pọl vwọphia vwo rugba?

¹⁶ Udughwrẹn ivẹ rọ vọnre vẹ imuoshọ vwọ wan nu, odju na vwo dju okọ na omarẹ imaili 540 re, ihwo ri bi okọ na de rhi vwo oniso rẹ ewene ọvo, ọkiọvo, ayen nyo edo rẹ ọgbogho vwẹ otọ rọ kẹrẹ ayen. Ayen de do ọtan na nẹ obuko rẹ okọ na teyen ame rere ayen sa vwọ kpọ obaro rẹ okọ na kpo ẹbẹre rẹ otọ hepha. Vwẹ ẹdia yena, ayen davwẹngba ayen vwo vrẹn nẹ okọ na ẹkẹvuọvo isodje na rhọnvwe kẹ aye-en. Pọl da ta kẹ onotu rẹ isodje na kugbe isodje na nẹ: “Jokpanẹ kẹ eshare nana daji okọ na, ovwan cha sa rhọ-ọ.” Ọke rẹ odju na vwo kpotọ emerha re, Pọl da vuẹ ihwo eje rehẹ okọ na nẹ ayen riemu, rọ vwọ rhoma vwẹ imuẹro kẹ ayen nẹ ayen che sivwinrhọ. Pọl “da kpẹvwẹ Ọghẹnẹ vwẹ irharo rayen eje.” (Iru 27:​31, 35) Womarẹ ẹrhovwo rẹ akpẹvwẹ yena ri Pọl nẹre na, o de phi uvi udje phiyotọ kẹ Luk, Aristakọs kugbe Inenikristi nonẹna. Ẹrhovwo wọ nẹ vwẹ azagba sa dia esiri rẹ uchebro vẹ uduephiophiyawọ kẹ ihwo efa?

¹⁷ Pọl vwọ nẹrhovwo nu “ayen ejobi de fiudugberi, kẹ ayen je riemu.” (Iru 27:36) Ayen de do iwiti rehẹ okọ na phiyọ ame rere okọ na se vwo bi rẹ ayen vwo siẹkẹrẹ otọ re na. Ọke vwo rhie re, ihwo ri biẹ okọ na de bru ufi rẹ ọtan na, ayen de mu uvi na teyen ame, ayen da je lọrọ emwa rẹ okọ na rhe otọ rere ayen se vwo bi okọ na kpo orhoma rẹ urhie na. Eriyina obaro rẹ okọ na de mudje, ọ sa dianẹ o mudje vwẹ enu rẹ ehavwo yẹrẹ ibehre, obuko rẹ okọ na da je bẹre fikirẹ ọgbogho na. Isodje evo guọnọ teyen ihwo re mu phiyọ uwodi na hwe rere ọvuọvo vwo jẹ djẹ vabọ, ẹkẹvuọvo Juliọs rhọnvwephiyọ-ọ. Ọ da vuẹ ihwo eje nẹ ayen rhẹrhẹ ro otọ. Oborẹ Pọl vuẹ ayen jovwo de rhi rugba​—ihwo na eje ri te 276 de sivwinrhọ. Vwọrẹ uyota, “ayen eje de rhi te otọ gbẹrhẹnẹdẹ.” Kẹ, tivọ yen ayen hepha ọke yena?​—Iru 27:44.

18-20. Idjerhe vọ yen ihwo ri Mọlta vwo dje “uruemu esiri rẹ oghẹresan” phia, kẹ emu rẹ igbevwunu vọ yen Ọghẹnẹ mu Pọl vwo ru?

¹⁸ A rhe mrẹvughe nẹ ihwo ri sivwinrhọ na hẹ otọ rẹ ame riariẹ phiyọ vwẹ Mọlta rọhẹ obọrhen ọnre ri Sicily. (Ni ekpeti na “ Tivọ Yen Mọlta Hepha?”) Erhorha re dia otọ rẹ ame riariẹ phiyọ na dje “uruemu esiri rẹ oghẹresan” kẹ ayen. (Iru 28:2) Ayen de koko erhanre phiyọ kẹ erhorha rẹ oma rayen kpọrhọre rẹ ekpahen ji muẹ na. Ọrhorho rẹ erhanre na da nẹrhẹ oma rayen sasa dede nẹ osio vẹ ekpahen jehẹ otọ. Emu rẹ igbevwunu ọvo da je phia.

¹⁹ Kidie nẹ Pọl guọnọ vwẹ ukẹcha phia. Ọ da ghwẹ irhe phiyọ erhanre na. Ọke yena, ọrọdekọ ọvo de nẹ evunrẹ erhanre na rhe, ọ da sa akon mu obọ rọyen. Ihwo ri Mọlta na ki roro nẹ obọ rẹ eghẹnẹ na yen oja nana nẹcha na. a

²⁰ Ihwo rehẹ ekogho na ki roro nẹ obọ ri Pọl rẹ ọrọdekọ na sa akon mu na “cha vwọ yẹrẹ o che she teyen otọ siẹvuọvo.” Kirobo rẹ ọbe ọvo djere, ota re vwo ruiruo vwẹ etinẹ na ẹsosuọ, ọyen “ota rẹ idọktọ vwo ruiruo.” O muẹro nẹ enana yen eta re djẹ ro ẹwẹn ri “Luk, ọbo re vwo ẹguọnọ rọyen mamọ na.” (Iru 28:6; Kọl 4:14) Obo rọ hepha, Pọl de kpogho ọrọdekọ na she nẹ obọ rọyen, eriyina ọ rha wonma-a.

21. (a) Erhọ yen idje ri muẹro ri Luk niyẹnrẹn rọyen? (b) Igbevwunu vọ yen Pọl ruru, kẹ die yen o mu ihwo ri Mọlta vwo ru?

²¹ Ọdafe ọvo ro vwo etọ buebun re se Pọbliọs dia ekogho yena. Ọ sa dianẹ ọyen onotu rẹ isodje ri Rom vwẹ Mọlta. Luk djisẹ rọyen kerẹ “osun rẹ otọ yena rẹ ame riariẹ phiyọ na.” Odova nana yen e ghwe si phiyọ ema ivẹ ra kare vwẹ Mọlta. O dede Pọl vẹ usun rọyen je nabọ vwẹrote ayen vwẹ ẹdẹ erha soso. Ọke yena jẹ ọsẹ ri Pọbliọs muọga. Luk da rhoma reyọ eta ri muẹro vwo djisẹ rẹ ẹdia na gbagba. Luk tare nẹ ọshare na “hẹ ehwa rẹ ọga, odo kugbe evun etue kpokpo.” Ọnana ghwe dje oborẹ ẹdia rẹ ọga na bra te. Pọl da nẹrhovwo je ghwabọ kpahen ọshare na, o de sivwon. Kidie nẹ oma vwerhen ayen kpahen igbevwunu nana, ihwo rehẹ ekogho na de mu ihwo efa re muọga rhe rere o ji sivwin ayen. Ayen da ghwẹ kemu kemu ri Pọl vẹ usun rọyen guọnọre vwọ kẹ ayen.​—Iru 28:​7-10.

22. (a) Mavọ yen ogbuẹbe ọvo jiri Luk wan kpahen obo ro djisẹ rẹ oyan rẹ ayen yan kpo Rom? (b) Die yen avwanre cha fuẹrẹn vwẹ uyovwinrota rọ vwọ kpahọn?

²² Oyan ri Pọl yanre vwẹ abadi ra ta ota kpahen re na nabọ muẹro dẹn. Ogbuẹbe ọvo tare nẹ, “idjedje ri Luk . . . yen ma teyenphia vwẹ usun rẹ idjedje rehẹ Baibol na. Idjedje rọ vwọphia kpahen ona re vwo bi okọ vwẹ ẹgbukpe ujorin rẹsosuọ pha gbagba. Obo ro ji dje oborẹ erọnvwọn phia wan vwẹ ẹbẹre ọnre va nẹcha ri Mediterranean gbare” te ẹdia rọ da nẹrhẹ avwanre vwo imuẹro nẹ ọbe ro mu eta yen o ni vwo sio. Ọ sa dianẹ Luk si eta nana ọke rọ vẹ ọyinkọn na vwọ yan. Ọ da dia ọtiọyen, kọyen ẹbẹre ro chekọ rẹ oyan na nẹrhẹ o vwo erọnvwọn buebun ro che si kpahen. Die yen cha phia kẹ Pọl ro vwo te Rom re na? E jẹ a mrẹ obo re phia kẹ vwẹ uyovwinrota rọ vwọ kpahọn na.