1-4. Die yen nẹrhẹ Pọl kpo Jerusalẹm, kẹ die yen hẹrhẹ vwẹ oboyin?

 INIỌVO na eje muomaphiyọ ọke ri Pọl vẹ Luk vwọ yanjẹ ayen vwo vwẹ Mailitọs. Ọ bẹn vwọ kẹ Pọl vẹ Luk ayen vwọ yanjẹ ekpako rẹ ukoko rẹ Ẹfesọs vwo kidie ayen vwo ẹguọnọ rẹ iniọvo na mamọ. Imishọnare ivẹ na mudia evunrẹ okọ na. Ekuakua rayen guọnọre vwọ kẹ oyan na yen ayen kru phiyọ ekpu rayen. Ayen je guọnọ nẹ igho re torori nẹ e vwo rhe Inenikristi ri Ju rehẹ ẹdia rẹ ọkanrovwẹ na te ayen obọ.

² Odju na vwo djuẹ vwiọrọvwiọrọ na jẹ okọ na biẹ nẹ ẹbẹre rẹ iniọvo na hepha rọ vọnre vẹ edo na kpo evunrẹ Abadi na. Eshare ivẹ na kugbe ihwo ighwrẹn re vẹ ayen gba herọ na tẹnrovi iniọvo ri muomaphiyọ na rẹ okọ na vwo biẹ yanran na. (Iru 20:​4, 14, 15) Ayen vwo biẹ yanran na, jẹ ayen djuẹ obọ kẹ iniọvo na rhi te ọke rẹ ayen rha mrẹ ohwohwo ọfa-a.

³ Omarẹ ẹgbukpe erha soso yen Pọl vwo nene ekpako rehẹ Ẹfesọs wian kugbe kpẹkpẹkpẹ. Ẹkẹvuọvo, enẹna ọ hẹ idjerhe kpo Jerusalẹm vwo nene odjekẹ rẹ ẹwẹn ọfuanfon na. Vwo te ẹdia evo, ọ riẹn obo re hẹrhẹ vwẹ oboyin. Ọ je ka vuẹ ekpako na jovwo re nẹ, “vwo nene odjekẹ rẹ ẹwẹn na, mi kpo Jerusalẹm, dede nẹ me riẹn obo re cha phia kẹ vwẹ vwẹ oboyi-in, ẹkẹvuọvo ẹwẹn ọfuanfon na soseri kẹ vwẹ kọke kọke vwo nẹ orere kpo orere, nẹ uwodi vẹ ukpokpogho hẹrhẹ ovwẹ.” (Iru 20:​22, 23) Dede nẹ imuoshọ nana hẹrhẹ vwẹ Jerusalẹm, jẹ Pọl muegbe ro “vwo nene odjekẹ rẹ ẹwẹn na.” O nẹ arhọ rọyen ghanghanre, ẹkẹvuọvo eruo rẹ ọhọre rẹ Ọghẹnẹ yen ma ghanre kẹ.

⁴ Ẹwẹn nana yen ji rhe we? Ọke rẹ avwanre vwọ vwẹ oma avwanre kpahotọ kẹ Ọghẹnẹ, e veri nẹ a cha vwẹ eruo rẹ ọhọre rọyen vwọ ka obaro vwẹ akpeyeren. Avwanre se yono iyono eghanghanre vwo nẹ udje rẹ evun-ẹfuọn rẹ ọyinkọn Pọl.

5. Tivọ yen Pọl vẹ usun rọyen wanre vwo kpo Taya?

⁵ Okọ ri Pọl vẹ usun rọyen roro na biri “phiọngun.” Kọyen okọ na bi yanran phiọngun nene odju ri vwiọrọvwiọrọ na rhi te ọke ayen vwo te  Kọs vwẹ ẹdẹ vuọvo yena. (Iru 21:1) Ọ họhọre nẹ okọ na wonphiyọ etiyin hrọke tavwen o ki bi kpo Rhodes vẹ Patara. Iniọvo na da ro okọ ọrhuarho ro muẹ eghwa vwẹ Patara rọhẹ obọrhen ọnre rẹ Asia Minor vwẹ orhoma rẹ Abadi na, okọ na de mu ayen phiọngun vwo kpo Taya vwẹ Fonisha. Ayen vwọ yanran, ayen da wanvrẹ “Saiprọs rọ dia otọ rẹ ame riariẹ phiyọ . . . vwẹ obohwẹre [rẹ unuerhuru na.]” (Iru 21:3) Diesorọ Luk rọ dia ohwo ro si ọbe rẹ Iruo rẹ Iyinkọn Na vwo djunute Saiprọs rẹ ayen wanvrẹ na?

6. (a) Die yen sa nẹrhẹ ẹmrẹ ri Pọl mrẹ Saiprọs na phiuduphiyọ awo? (b) Ọrhọ yen orhiẹn rẹ wo brure rẹ wo vwo kperan rẹ ebruphiyọ vẹ ukẹcha ri Jihova vwọ kẹ wẹ?

⁶ Ọ sa dianẹ ayen vwọ yanran, Pọl rionbọ phiyọ otọ rẹ ame riariẹ phiyọ na ji gbikun rẹ obo ro rhiẹromrẹ vwẹ etiyin. Vwẹ oyan rẹ imishọnare rọyen rẹsosuọ rọ rare vwẹ omarẹ ẹgbukpe irhirin re wanre na, Pọl vẹ Banabas kugbe Jọn Mak yan kanre Elimas rọ dia ohwo ro ruẹ imajiki rọ vwọso aghwoghwo rẹ ayen ghwoghwo na. (Iru 13:​4-12) Pọl vwọ tẹnrovi otọ rẹ ame riariẹ phiyọ na ji kperan rẹ obo re phiare vwẹ etiyin, ọ sa dianẹ ọnana phiuduphiyọ Pọl awọ je nẹrhẹ ọ choma hẹrhẹ obo re cha phia kẹ vwẹ Jerusalẹm. A je cha mrẹ erere siẹrẹ e de kperan rẹ oborẹ Ọghẹnẹ vwo bruba kẹ avwanre je chọn avwanre  uko vwo chirakon rẹ edavwini. Ọnana se mu avwanre vwọ ta eta ri Devid nana rọ tare nẹ, “ukpokpogho rẹ ọvwata ọpha buebu; ẹkẹvuọvo Ọrovwohwo na sivwo nẹ ayen ejobi.”​—Un 34:19.

7. Die yen Pọl vẹ usun rọyen ruru ayen vwo te Taya?

⁷ Pọl riẹn obo rọ ghanre te re vwo mu igbeyan vwẹ ukoko na, o ji vwo owenvwe ro vwo nene iniọvo na dia. Ayen vwo te Taya, Luk da ta: “Avwanre da guọnọ idibo na, avwanre da mrẹ ayen.” (Iru 21:4) Pọl vẹ usun rọyen vwọ mrẹvughe nẹ iniọvo na hẹ Taya, ayen da guọnọ ayen mrẹ, ọkiọvo ayen nene iniọvo na dia. Ebruphiyọ ọvo ra mrẹ ra vwọ riẹn uyota na yen, o toro asan rẹ avwanre rare-e, avwanre sa mrẹ iniọvo re vẹ avwanre gbe vwo esegbuyota vuọvo, ayen je cha nabọ dede avwanre te oma. Ihwo re ga ẹga rẹ uyota ri ji vwo ẹguọnọ rẹ Ọghẹnẹ vwo igbeyan vwẹ akpọneje.

8. Die yen eta rehẹ Iruo rẹ Iyinkọn Na 21:4 mudiaphiyọ?

⁸ Luk vwo djisẹ rẹ obo re phiare vwẹ uvwre rẹ ẹdẹ ighwrẹn rẹ ayen dia Taya na, ọ da niyẹnrẹn rẹ orọnvwọn ọvo ro gbe ohwo unu, ọ tare nẹ, “Womarẹ ẹwẹn na, kẹ ayen [iniọvo ri Taya] djẹ Pọl ẹvuẹvuẹ nẹ o phi owọ phiyọ Jerusalẹmu-u.” (Iru 21:4) Ọnana ko mudiaphiyọ nẹ Jihova wene ẹwẹn rọyen? Ọ vwẹ odjekẹ kpokpọ kẹ Pọl o vwo jẹ Jerusalẹmu ẹra asaọkiephana? Ẹjo. Kidie ẹwẹn na djerephia nẹ Pọl che rhiẹromrẹ omukpahen vwẹ Jerusalẹm, ọ dia ọ vwọ kẹnoma kẹ orere na-a. Ọ họhọre nẹ ẹwẹn ọfuanfon na mu iniọvo ri Taya vwọ ta gbagba nẹ Pọl che rhiẹromrẹ omukpahen vwẹ Jerusalẹm. Ọtiọyena, fikirẹ ọdavwẹ rẹ ayen vwo kpahen Pọl ayen da vuẹ nẹ o kpo orere yena-a. Avwanre se vwo ẹruọ rẹ oboresorọ iniọvo na vwo vwo owenvwe rẹ ayen vwọ chochọn ri Pọl vrabọ rẹ imuoshọ. Ẹkẹvuọvo, Pọl brorhiẹn o vwo ru ọhọre ri Jihova, eriyina o de kpo Jerusalẹm.​—Iru 21:12.

9, 10. (a) Die yen Pọl sa karophiyọ ro vwo nyo kpahen oborẹ iniọvo ri Taya na tare? (b) Ọrhọ yen ẹwẹn ọvo ro rhe ihwo vwẹ akpọ na nonẹna, kẹ idjerhe vọ yen ọnana vwọ fẹnẹ oborẹ Jesu tare?

⁹ Pọl vwo nyo kpahen oborẹ iniọvo na tare na, ọ sa dianẹ ọ karophiyọ nẹ Jesu ji hirharoku oka rẹ ẹdia ọtiọna jovwo re rọ vwọ vuẹ idibo rọyen nẹ ọyen che kpo Jerusalẹm, rioja rẹ erọnvwọn buebun ji ghwu. Fikirẹ ọdavwẹ ri Pita vwo kpahen Jesu, ọ da ta: “Wọ ta oka rẹ ota ọtiọyena kpahen oma wẹ-ẹn Ọrovwori; erọnvwọn nana cha phia kẹ wẹ kakaka-a.” Jesu da kpahen kẹ: “Wan nẹ etinẹ, Eshu! Wẹwẹ ekprowọ vwọ kẹ vwẹ, kidie ọ dia iroro rẹ Ọghẹnẹ yen wo roro-o, ẹkẹvuọvo ọ rẹ ihworakpọ.” (Mt 16:​21-23) Jesu brorhiẹn ro vwo rhiabọreyọ iruo rẹ omaevwoze rẹ Ọghẹnẹ vwọ kẹ na. Ọnana yen ẹwẹn ro ji rhe Pọl. Kerẹ Pita, iniọvo rehẹ Taya vwo omamọ rẹ ẹwẹn, ẹkẹvuọvo, ayen riẹnre nẹ ọnana ọhọre rẹ Ọghẹnẹ-ẹ.

¹⁰ Ẹwẹn re vwo ru erọnvwọn nene idjerhe ro che fuoma, ọ da tobọ dianẹ  ọnana dia idjerhe ro shephiyọ-ọ ji rhe ihwo buebun nonẹna. Ayen guọnọ kpo ẹga ro che fu ayen oma ro ghwe vwo urhi ro suẹn ohwo-o. Vwọ fẹnẹ ọyena, Jesu ta ota kpahen oka rẹ ẹwẹn ro fori nẹ e vwo. Ọ da ta kẹ idibo rọyen: “Ọ da dianẹ ohwo guọnọ nene uvwe, e jẹ ọ sen oma rọyen rere o mu urhe rẹ oja rọyen rere o rhe nene uvwe.” (Mt 16:24) Ọyen emu rẹ aghwanre re vwo nene udje ri Jesu, jẹ ọ ghwa lọhọ-ọ.

11. Idjerhe vọ yen iniọvo rehẹ Taya vwo dje ẹguọnọ vẹ obicha rayen phia kẹ Pọl?

¹¹ O rhe che kri-i, Pọl, Luk kugbe ihwo re vẹ ayen gbe herọ na ke cha rhoma tuẹn oyan rayen phiyọ nẹ etiyin. Obo re phiare ọke rẹ ayen che vwo vrẹn nẹ etiyin na djerephia nẹ iniọvo na vwo ẹguọnọ ri Pọl, ayen je guọnọ bicha iruo rẹ aghwoghwo na. Eshare, eya kugbe emọ sun Pọl vẹ usun rọyen kpo unuerhuru na. Ayen de shiguẹ nẹrhovwo kugbe je vuẹ ayen nẹ kẹsiẹfao. Ọyena vwọ wan nu, Pọl, Luk kugbe ihwo efa re vẹ ayen gba yan oyan na da ro okọ ọfa kpo Tọlemais rọ dia asan rẹ ayen da mrẹ iniọvo na ji nene ayen ghwọrọ ẹdẹ ọvo kugbe.​—Iru 21:​5-7.

12, 13. (a) Omamọ iyẹnrẹn vọ yen a nẹ kpahen Filip? (b) Udje vọ yen Filip phi phiyotọ vwọ kẹ esẹ re dia Inenikristi nonẹna?

¹² Ọyena vwọ wan nu, Luk da tanẹ Pọl vẹ usun rọyen de kpo Sizaria. Ugege rẹ ayen vwo te oboyin, ayen da “ro uwevwin ri Filip rọ dia oghwoghwota na.” a (Iru 21:8) Oma nabọ vwerhen ayen rẹ ayen vwọ mrẹ Filip. Omarẹ ẹgbukpe 20 re wanre vwẹ Jerusalẹm, iyinkọn na vwẹ Filip vwo mu nẹ ọ vwẹ ukẹcha phia vwẹ ẹgharọ rẹ emu vwẹ ukoko kpokpọ re vwo mu vwẹ ọke yena. O krire ri Filip vwọ dia oghwoghwota ro vwo oruru. Karophiyọ nẹ ọke rẹ omukpahen vwọ nẹrhẹ iniọvo na hrabọ, Filip de kpo Sameria ji ghwoghwo vwẹ oboyin. Ọke vwọ yanran na, o de ghwoghwo kẹ ochibẹ rẹ ohwo rẹ Etiopia na. (Iru 6:​2-6; 8:​4-13, 26-38) Ọnana iyẹnrẹn rẹ evun-ẹfuọn dẹn!

¹³ Oruru ri Filip vwo kpahen iruo rẹ aghwoghwo na ji rhi djiro-o. Luk vwo se Filip “oghwoghwota” djerephia nẹ rọ vwọ hẹ Sizaria, o ji muomaphiyọ iruo rẹ aghwoghwo na. Avwanre ji yono nẹ enẹna o vwo emetẹ ẹne re mraro. Ọnana djerephia nẹ ayen vwẹrokere udje rẹ ọsẹ rayen. b (Iru 21:9) O muẹro nẹ Filip  davwẹngba rọyen vwọ bọn oyerinkugbe rẹ orua rọyen vẹ Jihova gan. Nonẹna, ofori nẹ esẹ re dia Inenikristi vwẹrokere udje ri Filip womarẹ ayen vwọ kobaro rẹ iruo rẹ aghwoghwo na je chọn emọ rayen uko vwo muomaphiyọ iruo rẹ aghwoghwo na.

14. Erhuvwu vọ yen vwomaphia ọke ri Pọl vwọ kọn bru iniọvo na ra, kẹ uphẹn sansan vọ yen je herọ nonẹna?

¹⁴ Pọl hiẹ guọnọ iniọvo na vwẹ asan sansan ji nene ayen ghwọrọ ọke kugbe. Aphro herọ-ọ, iniọvo na vwo owenvwe rẹ ayen vwo dede Pọl vẹ usun rọyen ro uwevwin rayen. O muẹro dẹn nẹ ẹcha ri Pọl vẹ usun rọyen na nẹrhẹ ayen vẹ iniọvo na “bọn esegbuyota rẹ ohwohwo gan.” (Ro 1:​11, 12) Oka rẹ uphẹn sansan tiọyen je herọ nonẹna. O toro oborẹ uwevwin rẹ avwanre hepha-a, avwanre cha mrẹ erere buebun siẹrẹ e de rhie uwevwin rẹ avwanre phiyọ kẹ oniruo okinriariẹ vẹ aye rọyen.​—Ro 12:13.

15, 16. Ovuẹ vọ yen Agabọs ghwa rhe, kẹ idjerhe vọ yen o vwo djobọte ihwo ri nyoro?

¹⁵ Ọke ri Pọl vwọ hẹ asan ri Filip, ọrhorha ọfa re muọghọ kẹ re se Agabọs da rhe. Ihwo ri koko vwẹ uwevwin ri Filip riẹn Agabọs phiyọ ọmraro; ọ mraro kpahen owẹnvwe ọgangan vwẹ ọke ri Klọdiọs vwo suẹn. (Iru 11:​27, 28) Ayen se roro nẹ: ‘Diesorọ Agabọs vwọ rhe? Ovuẹ vọ yen ọ ghwa rhe?’ Ayen vwo nẹ kiọkiọkiọ na, Agabọs da reyọ umuehun ri Pọl, rọ dia umuamwa ra sa vwọ yọnrọn igho vẹ erọnvwọn efa rọ vwọ gba ehun. Agabọs da reyọ vwọ gba abọ vẹ awọ romobọ rọyen. Ọ da ta ota kpahen ovuẹ ọvo rọ pha ghanghanre: “Ọnana yen oborẹ ẹwẹn ọfuanfon na tare, ‘Ọtiọna yen ihwo ri Ju rehẹ Jerusalẹm cha gba ohwo ro vwo umuehun nana, kẹ ayen che phio phiyọ obọ rẹ ihwo rẹ ẹgborho na.’ ”​—Iru 21:11.

¹⁶ Aroẹmrẹ nana ghwe djephia nẹ Pọl che kpo Jerusalẹm. O ji djephia nẹ obo ro che ghwoghwo vwọ kẹ ihwo ri Ju vwẹ oboyin cha nẹrhẹ ayen phio phiyọ “obọ rẹ  ihwo rẹ ẹgborho na.” Aroẹmrẹ na djobọte ihwo rehẹ etiyin vwẹ ọke yena mamọ. Luk siri nẹ: “Ọke rẹ avwanre vwo nyo ọnana, avwanre vẹ ihwo rehẹ etiyin ke rẹ nẹ o kpo Jerusalẹmu-u. Pọl da kpahen nẹ: ‘Die yen ovwan ruẹ na rẹ ovwan vwọ viẹ, rẹ ovwan vwọ guọnọ phiẹ ovwiẹrẹ phiyọ ovwẹ oma kpahen obo ri mi brorhiẹn nẹ mi che ru? Ovwan vwo imuẹro nẹ, ọ dia ẹgba ra cha gba vwẹ ọvo yen me choma rọye-en, ẹkẹvuọvo me je choma mi vwo ghwu vwẹ Jerusalẹm fikirẹ odẹ rẹ Ọrovwori na Jesu.’ ”​—Iru 21:​12, 13.

17, 18. Idjerhe vọ yen Pọl vwo djephia nẹ o muegbe ro vwo ru nene orhiẹn rọyen na, kẹ die yen iniọvo na ruru?

¹⁷ Vwẹ ẹwẹn roro ẹdia na. Luk vẹ iniọvo na rẹ Pọl nẹ ọ ra-a. Evo tobọ viẹ. Fikirẹ ẹguọnọ okokodo re dje vwọ kẹ Pọl na, ọ da tanẹ iniọvo na “phiẹ ovwiẹrẹ phiyọ” ọyen oma yẹrẹ kirobo rẹ efanfan evo fan ota ri Grik nana, ayen “nẹrhẹ ubiudu [rọyen] kuọnrọn.” Dedena, ọ je yọnrọn orhiẹn-ebro rọyen kirobo rọ hepha ọke ro vwo bru iniọvo rehẹ Taya ra, ọ cha rhọnvwe nẹ orẹ yẹrẹ oviẹ nẹrhẹ o wene ẹwẹn rọye-en. Ukperẹ ọtiọyen, ọ vuẹ ayen oboresorọ o vwo fo nẹ ọ ra. Ọnana ghini odjephia rẹ uduefiogbere vẹ owenvwe ọgangan ro vwori! Kerẹ Jesu, Pọl muegbe ro vwo kpo Jerusalẹm. (Hib 12:2) Ọ dia Pọl guọnọ ghwu fikirẹ esegbuyota rọye-en, ẹkẹvuọvo ọ da phia ọtiọyen, o che no phiyọ emu rẹ ọghọ ro vwo ghwu kerẹ odibo ri Jesu Kristi.

¹⁸ Kẹ die yen iniọvo na ruru? E vwo bro krẹn, ayen muọghọ kẹ orhiẹn rọyen na. Baibol na da ta: “Ọke rẹ avwanre rhe se wene ẹwẹn rọye-en, avwanre da dobọji, avwanre da tanẹ: ‘E jẹ ọhọre ri Jihova rugba.’ ” (Iru 21:14) Ihwo re guọnọ wene ẹwẹn ri Pọl ro vwo jẹ Jerusalẹm ẹra na tinkamu oborẹ ayen guọnọre na-a. Dede nẹ ọ pha bẹnbẹn, ayen kerhọ kẹ Pọl ji ru obo rọ tare na, ro djerephia nẹ ayen vwo ọmrẹvughe rẹ ọhọre ri Jihova, ayen ji rhiabọreyọ. Oyan ri Pọl tonphiyọ na cha ghene so ughwu vwọ kẹ. Mane kẹ iniọvo nana ri vwo ẹguọnọ ri Pọl na davwẹngba vwọ dobọ rọyen ji jovwo-o, kọ rha lọhọ vwọ kẹ.

19. Uyono ọghanghanre vọ yen obo re phia kẹ Pọl na yono avwanre?

¹⁹ Avwanre yono uyono ọghanghanre ọvo vwo nẹ obo re phia kẹ Pọl na rhe: Ihwo re guọnọ vwẹ oma rayen vwo ze vwẹ ẹga ri Jihova, e jẹ avwanre nama dobọ rayen jẹ-ẹ. Vwọ vrẹ ẹdia rẹ ughwu vẹ arhọ, a sa je vwẹ uyono nana vwo ruiruo vwẹ ẹdia buebun. Kerẹ udje, dede nẹ ọ bẹn vwọ kẹ emiọvwọn buebun re dia Inenikristi rẹ emọ rayen vwọ kua kpo irere ri sherabọ fikirẹ ẹga ri Jihova, emiọvwọn nana muegbe ayen vwo jẹ emọ na obọ ẹdajo. Phyllis, rọ dia England, karophiyọ oborẹ oma ruro ọke rẹ ọmọtẹ vuọvo ro vwori vwo kpo Africa ra ga kerẹ imishọnare. Phyllis tare nẹ, “O mu vwe oma mamọ, ọ bẹn kẹ vwẹ, me vwọ riẹn nẹ o che kpo awusheri. Oma vwọ vwerhen ovwẹ ye, jẹ mi ji muomaphiyọ. Me nẹrhovwo ọke buebun. Ẹkẹvuọvo, ọnana orhiẹn rọyen, me nama davwẹngba mi vwo wene ẹwẹn rọye-en, kidie ọkieje yen mi vwo yono nẹ o phi ọdavwẹ rẹ Uvie na phiyọ ẹdia rẹsosuọ vwẹ akpeyeren rọyen. Ọ vrẹ ẹgbukpe 30 rẹ ọmọtẹ mẹ vwọ ga vwẹ ẹkuotọ efa re, kẹdi kẹdẹ yen me vwọ kpẹvwẹ Jihova fikirẹ evun-ẹfuọn rọyen.” Mavọ yen ọ  vwerhen oma te siẹrẹ a da kpuriẹnphiyọ ẹwẹn rẹ omaevwoze rẹ iniọvo rẹ avwanre!

20, 21. Die yen djerephia nẹ Pọl guọnọ nene iniọvo na dia, kẹ diesorọ ọ vẹ ihwo re vẹ ọyen gbe vwo esegbuyota vuọvo vwọ guọnọ ghwọrọ ọke kugbe?

²⁰ Pọl muegbe, ọ da ton oyan phiyọ kpo Jerusalẹm, iniọvo evo nenire ro djerephia nẹ ayen vwẹ ẹwẹn rayen eje vwo bicha. Pọl vẹ iniọvo ri nenire vwẹriẹ asan rẹ Inenikristi evo, ọke rẹ ayen vwọ hẹ oyan na. Vwẹ Taya, ayen mrẹ idibo evo, ayen da dia asan rayen ẹdẹ ighwrẹn. Vwẹ Tọlemais, ayen yeren iniọvo rẹ eya vẹ eshare ji nene ayen ghwọrọ ẹdẹ ọvo. Vwẹ Sizaria, ayen ghwọrọ ẹdẹ ibro vwẹ uwevwin ri Filip. Ọyena vwọ wan nu, idibo evo ri nẹ Sizaria rhe de sun Pọl vẹ iniọvo ri nenire kpo Jerusalẹm, etiyin Mesin rọ dia ọvo vwẹ usun rẹ idibo ri ke kurhẹriẹ na de dede ayen. Ukuotọ rọyen, ayen vwo te Jerusalẹm, Luk niyẹnrẹn rọyen nẹ, “iniọvo na de dede avwanre vẹ aghọghọ.”​—Iru 21:17.

²¹ O phẹnre nẹ Pọl guọnọ ghwọrọ ọke vẹ ihwo re vẹ ọyen gbe vwo esegbuyota vuọvo. Ọ mrẹ ọbọngan vwo mie iniọvo nana, kirobo rọ je hepha nonẹna. Aphro herọ-ọ, ọbọngan nana chọn Pọl uko vwo hirharoku ihwo re vwọsuọ re je guọnọ teyọn hwe.