1, 2. (a) Die yen ilori ẹga na ruru kpahen iruo aghwoghwo na, die kọyen iyinkọn na ruru? (b)Diesorọ iyinkọn na rhọnvwe yan nene urhi rẹ ayen vwọ dobọ rẹ aghwoghwo na ji-i?

E GHWE ru orẹ ri Pẹntikọst rẹ 33 C.E. nu. Idughwrẹn evo wanre a vwọ vwẹ ukoko rẹ Inenikristi vwo mu vwẹ Jerusalẹm. Idẹbono ko ghwe no nẹ ọnana yen ọke ro fori rọ vwọ reyọ vwọso ukoko na. Eshu guọnọ guọghọ ukoko na tavwen ọ ke vwẹ owọ muotọ. Kpakpata, o de ruo rere ilori ẹga na vwọ dobọ rẹ iruo aghwoghwo na ji. Ẹkẹvuọvo, iyinkọn na ji fiudugberi ghwoghwo, ihwo buebun “ri segbuyota da rhe vwẹ oma ba Ọrovwohwo.”—Iruo 4:18, 33; 5:14.

² Ivun de miovwo ihwo re vwọsua na, ayen de mu iyinkọn na eje phiyọ uwodi. Ẹkẹvuọvo, vwevunrẹ ason, amakashe ri Jihova de rhie ẹchẹ rẹ uwodi na, ọke vwo rhie, iyinkọn na da rhoma kpo ota eghwoghwo! A da rhoma mu ayen kpo obaro isun na, re tare nẹ iyinkọn na churhi kidie a vuẹ ayen jovwo nẹ ayen dobọ rẹ aghwoghwo na ji. Iyinkọn na da ta vẹ uduefiogbere: “Avwanre se mu ọghọ kẹ Ọghẹnẹ nọ ihwo rẹ akpọ.” Ophu de mu isun na mamọ, ayen ke guọnọ iyinkọn na “hwe.” Vwẹ ọke nana, Gamaliẹl, rọ dia ohwo re muọghọ kẹ, ro ji yono ihwo kpahen Urhi, da ta: “Wa jomaotọ . . . ovwan yan jẹ ayen vwo.” Ugege yena, isun na de nene uchebro rọyen, ayen de siobọnu iyinkọn na. Die kọyen iyinkọn na ruru? Oshọ mu aye-en, ọtiọyena, “unu rayen gbe ka-a rẹ ayen vwo yono ihwo . . . nẹ Jesu ọye hẹ Kristi na.”—Iruo 5:17-21, 27-42; Isẹ 21:1, 30.

3, 4. (a) Ona vọ yen Eshu reyọ vwọ họnra ihwo rẹ Ọghẹnẹ? (b) Die yen a cha fuẹrẹn vwẹ uyovwinrota nana vẹ ivẹ re vwọ kpahọn?

³ Ẹdjọ nana re mu kpo aguare vwẹ 33 C.E. na, ọyen ẹvwọsuọ rẹsosuọ rẹ ukoko rẹ Inenikristi rhiẹromrẹ, jẹ ọ dia ọyen cha dia oba rọye-en. (Iruo 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) Ọke vwọ yanran na, Eshu ji ruo rere ihwo re vwọsua vwọ riẹriẹ ihwo ri suẹn vwọ dobọ rẹ iruo aghwoghwo na ji. Ihwo re vwọsua ta eta sansan kpahen ihwo rẹ Ọghẹnẹ re. Ọrẹsosuọ, ayen tare nẹ avwanre ihwo rẹ okpetu. Ọrivẹ, avwanre ihwo re riẹriẹ ihwo vwo gbe ozighi. Ọrerha, avwanre ihwo re vwẹ ẹga chueki. Vwẹ ọke ro fori, iniọvo avwanre kpo aguare ra chochọn  rẹ oma rayen vwo nẹ abọ efian nana. Die yen nẹ obuko rẹ ẹdjọ nana eje rhe? Mavọ yen orhiẹn sansan rẹ aguare bruru vwẹ ikpe buebun re vwo djobọte we? E jẹ a fuẹrẹn ẹdjọ evo rere a mrẹ idjerhe rẹ ayen vwọ chọn avwanre uko vwẹ “ochọ ẹchọ kugbe orugan rẹ iyẹnrẹ esiri na.”—Fil. 1:7.

⁴ Vwẹ uyovwinrota nana, a cha tẹnrovi oborẹ avwanre vwọ chochọn rẹ ugbomọphẹ rẹ ota eghwoghwo ro rhe avwanre. Iyovwinreta ivẹ re vwọ kpahọn cha fuẹrẹn ẹdjọ evo rẹ avwanre gunru rere a sa vwọ kẹnoma kẹ akpọ nana, ji yerin nene irhi rẹ Uvie na.

5. Vwẹ okuphiyọ rẹ ikpe re kpahen 1930, die yen nẹrhẹ e mu iniọvo na, kẹ die yen ihwo re vwẹrote ukoko na jiroro rọyen?

⁵ Vwẹ okuphiyọ rẹ ikpe re kpahen 1930, irere vẹ ibrotọ rehẹ United States ke davwẹngba ayen vwọ gba Iseri ri Jihova vwọ reyọ ilaisẹnsi ayen ki se ruiruo aghwoghwo rayen. Ẹkẹvuọvo, iniọvo na rhọnvwe reyọ ilaisẹnsi na-a. Ihwo ri suẹn na sa dobọ rẹ ilaisẹnsi ji, iniọvo na ji vwo imuẹro nẹ o vwo usuon vuọvo ro vwo ogangan ro vwo gbowọphiyọ iji rẹ Jesu jiri kpahen iruo aghwoghwo Uvie na-a. (Mak 13:10) Ukuotọ rọyen, e de mu iniọvo buebun. Ọtiọyena, ihwo re vwẹrote ukoko na da jiroro nẹ ayen che mu ota na kpo aguare. Ayen guọnọ djephia nẹ e shenyẹ ayen womarẹ urhi nana rọ cha nẹrhẹ ọ bẹn ayen se vwo vwo ugbomọphẹ rẹ ẹga odedede. Vwẹ 1938, orọnvwọn ọvo da phia rọ nẹrhẹ e bru orhiẹn rode ọvo vwẹ aguare. Die yen phiare?

6, 7. Die yen phia kẹ orua ri Cantwell?

⁶ Vwẹ urhiọke ri Tuesday, April 26, 1938, Oniọvo Newton Cantwell, rọhẹ ẹgbukpe 60 vẹ aye rọyen, Esther; kugbe emeshare rayen Henry, Russell, vẹ Jesse—ayen eje ekobaro oghẹresan—ayen de kpo iruo aghwoghwo na vwẹ orere ri New Haven, vwẹ Connecticut. Vwọrẹ uyota, ayen muegbe ayen vwọ dia vrẹ ẹdẹ ọvo. Diesorọ? Elọkpa mu ayen ọke buebun jovwo re, ọtiọyena ayen riẹnre nẹ a je sa rhoma mu ayen. Dedena, ọnana nẹrhẹ oruru rẹ ayen vwo ghwoghwo iyẹnrẹn esiri na shekpotọ-ọ. Imoto ivẹ yen ayen ghwa kpo New Haven. Oniọvo Newton yen gua ọvo, e mu ẹbe buebun vẹ igramafonu phiyọ, Henry rọhẹ ẹgbukpe 22 da rha gua imoto re vwo ghwoghwo ota. Kirobo rẹ ayen ghwe rhẹro rọyen, o te inọke ibro-o elọkpa da yọnrọn ayen.

⁷ Russell, rọhẹ ẹgbukpe 18 yen e ke mu, e de rhe mu Newton vẹ Esther. Jẹ Jesse rọhẹ ẹgbukpe 16 kpaẹro mrẹ ayen ọke rẹ elọkpa vwo mu ayen yanran. Henry kpo ẹbẹre ọfa rẹ orere na re ghwoghwo, Jesse ọvo kọyen hẹ etiyin. Dedena, o ji mu igramafonu rọyen, o de re ghwoghwo. Eshare ivẹ ri kpo ẹga rẹ Ifada da vuẹ Jesse nẹ o hworo ota rẹ Oniọvo Rutherford  ro vwo uyovwinrota na “Enemies” vwọ kẹ ayen. Ẹkẹvuọvo, rẹ ayen vwọ kerhọ rẹ ota na, ivun de miovwo ayen mamọ, ayen de dino ghwiẹ Jesse. Jesse da yanjẹ ayen vwo riẹinriẹin, jẹ o kriri-i, ọlọkpa ọvo da yọnrọn. E de ji mu Jesse. Elọkpa na siobọnu oniọvo aye Cantwell, jẹ ayen rhọnvwe siobọnu Oniọvo Cantwell vẹ emọ rọye-en. Ẹkẹvuọvo, e ji siobọnu ayen vwẹ ẹdẹ yena vuọvo na.

8. Diesorọ aguare na vwo brorhiẹn hwe Jesse nẹ ọyen ohwo rẹ okpetu?

⁸ Emeranvwe evo vwọ wan nu, vwẹ September 1938, e de mu orua ri Cantwell na kpo aguare rọhẹ New Haven. A da tanẹ Newton, Russell, vẹ Jesse reyọ igho mie ihwo jẹ ayen vwo ilaisẹnsi-i. Dede nẹ e mu ẹdjọ na kpo aguare rọ ma rho kparobọ vwẹ Connecticut, e ji brorhiẹn hwe Jesse nẹ ọ yanghan ufuoma rọhẹ evunrẹ asan, ọtiọyena ọyen ohwo rẹ okpetu. Diesorọ? Kidie eshare ivẹ re kerhọ kẹ uhworo na soseri vwẹ aguare nẹ ota na hanrhe ẹga rayen, ọ je nẹrhẹ ivun miovwo ayen. Ọnana da nẹrhẹ iniọvo rẹ ukoko na mu ẹdjọ na kpo aguare rọ ma rho kparobọ vwẹ America.

9, 10. (a) Mavọ yen Aguare rọ Marho Kparobọ na brorhiẹn rẹ ẹdjọ rẹ orua ri Cantwell wan? (b) Mavọ yen ọnana vwọ dia erere kẹ avwanre rhi te nonẹna?

⁹ Vwo nẹ March 29, 1940, Obrorhiẹn Rode re se Charles E. Hughes kugbe ibrorhiẹn ẹrenren efa da kerhọ rẹ ota na ọke rẹ ilọya rẹ ukoko re se Oniọvo Hayden Covington  vwo gun ẹkunu rọyen. * Ọke rẹ ilọya ro mudia kẹ orere ri Connecticut vwọ davwẹngba vwo djephia nẹ Iseri na eyen ihwo rẹ okpetu, obrorhiẹn ọvo da nọ: “Ọ dia uyota nẹ Jesu Kristi ghwoghwo ovuẹ rẹ ihwo vwo utuoma kpahen?” Ilọya ro mudia kẹ orere na da kpahen: “Mi rorori nẹ Baibol na je ta obo re phia kẹ Jesu fikirẹ ovuẹ yena ro ghwoghwori na.” Ota nana gbe ohwo unu dẹn! Ilọya na vwẹ eta nana vwo djephia nẹ Iseri na vẹ Jesu hẹ ẹbẹre ọvo, orere na vẹ ihwo ri mu Jesu ke rha hẹ ẹbẹre ọvo. Vwẹ May 20, 1940, Aguare na de brorhiẹn kẹ Iseri ri Jihova.

¹⁰ Die yen a jokaphiyọ vwevunrẹ orhiẹn-ebro rẹ aguare na? Ọnana sẹro rẹ ugbomọphẹ rẹ ẹga vwẹ ẹkuotọ na eje, o vwo usuon ọvuọvo ro se gbowọphiyọ ugbomọphẹ nana-a. Vwọba, aguare na niro nẹ Jesse “ru emu vuọvo rọ . . . dia imuoshọ kẹ ufuoma rẹ asan na-a.” Ọtiọyena, orhiẹn-ebro nana vwẹ imuẹro vwọphia nẹ Iseri ri Jihova dia ihwo rẹ ozighi yẹrẹ okpetu-u. Ọnana ghini ophikparobọ rode vwọ kẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ. Erere vọ yen ọnana ghwa rhe? Ilọya ọvo rọ dia Oseri ri Jihova da ta: “Ugbomọphẹ rẹ ẹga rẹ avwanre vwori na kẹ avwanre uphẹn rẹ avwanre vwo ghwoghwo ovuẹ rẹ iphiẹrophiyọ vwọ kẹ ihwo re dia kẹrẹ avwanre.”

11. Egbada vọ yen iniọvo na djẹre vwẹ Canada, kẹ diesorọ?

¹¹ Vwẹ ikpe re kpahen 1940, Iseri ri Jihova rehẹ Canada hirharoku omukpahen ọgangan. Ọtiọyena, vwẹ ukpe rẹ 1946, iniọvo na da vwẹ ẹdẹ 16 vwọ djẹ egbada rẹ itrati re se Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada, ayen ru ọnana rere ihwo vwọ riẹn nẹ ẹkuotọ na rhọnvwephiyọ ugbomọphẹ rẹ ẹga rẹ iniọvo na-a. Itrati nana ro te aruẹbe ẹne na nabọ dje erọnvwọn sansan rẹ iniọvo na rhiẹromrẹ kerẹ ozighi rẹ ilori rẹ ẹga sua kẹ ayen, oja rẹ elọkpa vwọ riẹ ayen, kugbe ozighi rẹ ihwo efa sua kẹ ayen. Itrati na da ta: “Ke mu Iseri ri Jihova muẹ ekueku. Iseri ri Jihova vwo ẹdjọ ri te omarẹ 800 vwẹ aguare vwẹ Greater Montreal.”

12. (a) Die yen ihwo re vwọsua ru kpahen itrati na? (b) Die yen a tare nẹ iniọvo na ruru? (Ji ni eta rehẹ obotọ na.)

¹² Kidie nẹ osun rẹ Quebec re se Maurice Duplessis nene olori rẹ ẹga rẹ Ifada re se Villeneuve wian kuẹgbe, osun na de ghwoghwo nẹ iniọvo na che rhiẹromrẹ “ofovwin ọgangan.” O kriri-i, ẹdjọ ri shekpahen iniọvo na de bun vwo nẹ 800 vwo kpo 1,600. Oniọvo aye ọvo rọ dia ọkobaro da ta: “Elọkpa mu avwanre abọ buebun te ẹdia rẹ e rhe se kere uchabọ rọye-en.” E mu iniọvo re ghare itrati na, a da vwẹ urhi yọnrọn ayen nẹ ayen “riẹriẹ ihwo vwo gbe ozighi.” *

13. Amono yen ihwo rẹsosuọ re mu kpo aguare nẹ ayen riẹriẹ ihwo vwo gbe ozighi, kẹ orhiẹn vọ yen aguare na bruru?

 ¹³ Vwẹ 1947, Oniọvo Aimé Boucher vẹ emetẹ rọyen Gisèle rọhẹ ẹgbukpe 18, kugbe Lucille rọhẹ ẹgbukpe 11 yen ihwo rẹsosuọ re ke mu kpo aguare nẹ ayen ihwo re riẹriẹ ihwo vwo gbe ozighi. Iniọvo na ghare itrati re se Quebec’s Burning Hate vwẹ asan rọ kẹrẹ aghwa rayen vwẹ igbenu rehẹ Quebec, ẹkẹvuọvo ọ bẹnre a vwọ tanẹ ayen ihwo rẹ okpetu. Oniọvo Boucher, ọyen ohwo rọ pha dẹndẹn rọ je vwomakpotọ, ọ vwẹrote ẹghwa rọyen, ọ je ro iyesi kpo orere ọkiọvo. Dedena, orua rọyen rhiẹromrẹ odjadja re djunute vwẹ itrati na. Oguẹdjọ na vwo utuoma kpahen Iseri ri Jihova mamọ, ọ da sen eta ri djerephia nẹ orua ri Boucher riase. O ru nu, ọ da ka ẹbẹre rẹ ihwo re tare nẹ itrati na kpare ophu rẹ ihwo, o de brorhiẹn hwe orua ri Boucher. Oborẹ oguẹdjọ na ta na kọna: Ọyen umwemwu ra vwọ ta uyota na. E de mu Aimé vẹ Gisèle phiyọ uwodi, Lucille rọ dia omotete dede je vwerhẹn uwodi ẹdẹ ivẹ. Iniọvo na de mu ẹdjọ na kpo Aguare rọ Marho Kparobọ vwẹ Canada, aguare na da rhọnvwe nẹ e gun ẹdjọ na.

14. Ọke rẹ iniọvo rehẹ Quebec vwo hirharoku ẹvwọsuọ ọgangan na, die yen ayen ruru?

¹⁴ Vwẹ ọke nana eje, iniọvo na nabọ ghwoghwo ovuẹ rẹ Uvie na vẹ uduefiogbere dede nẹ ayen hirharoku ẹvwọsuọ ọgangan, jẹ erere no cha ọke buebun. Vwẹ uvwre rẹ ẹgbukpe ẹne ra vwọ ton ẹgharọ rẹ itrati na phiyọ vwẹ 1946 nu, iniọvo rehẹ Quebec de bun vwo nẹ 300 kpo 1,000! *

15, 16. (a) Mavọ yen Aguare rọ Marho Kparobọ vwẹ Canada brorhiẹn rẹ orua ri Boucher? (b) Erere vọ yen iniọvo na vẹ ihwo efa mrẹ nẹ ophikparobọ nana rhe?

¹⁵ Vwẹ June 1950, ibrorhiẹn irhirin rehẹ Aguare rọ Marho Kparobọ vwẹ Canada de chidia phiyọ ẹdjọ rẹ Aimé Boucher. Emeranvwe esan vwọ wan nu, vwẹ December 18, 1950, aguare na de brorhiẹn kẹ avwanre. Diesorọ? Oniọvo Glen How, rọ dia ọvo usun rẹ ilọya rẹ iniọvo na, da tanẹ aguare na rhọnvwephiyọ oborẹ ilọya rẹ iniọvo na tare, rẹ ayen vwo dje nẹ e ki se se ohwo nẹ “ọ riẹriẹ ihwo vwo gbe ozighi,” kọyen e ghini gbe ozighi yẹrẹ ru orọnvwọn ọvo vwọso ihwo ri suẹn. Ẹkẹvuọvo, itrati na “ta ota vuọvo tiọye-en, eta re si phiyọ na eyen rẹ kohwo kohwo ro vwo ugbomọphẹ rẹ ota sa ta.” Oniọvo How da vwọba: “Mi rhiẹromrẹ oborẹ Jihova vwẹ ophikparobọ vwọ kẹ ihwo rọyen.” *

¹⁶ Orhiẹn-ebro rẹ Aguare rọ Marho Kparobọ na ghini ophikparobọ vwọ kẹ Uvie rẹ Ọghẹnẹ. Ọ da nẹrhẹ a kpairoro vrẹ ẹdjọ 122 ri shekpahen Iseri ri Jihova rehẹ Quebec, ra tare nẹ e riẹriẹ ihwo vwo gbe ozighi. Vwọba, orhiẹn-ebro rẹ aguare na mudiaphiyọ nẹ emotọ ri Canada vẹ e rehẹ ẹkuotọ efa rehẹ otọ rẹ usuon ri Britain, vwo uphẹn asaọkiephana rẹ ayen vwo ta ẹwẹn rayen kpahen oborẹ usuon na ruẹ. Vwo kpobarophiyọ, ophikparobọ nana phioba phiyọ ẹvwọsuọ rẹ Iseri ri Jihova rhiẹromrẹ vwẹ abọ rẹ ishọshi vẹ usuon ri Quebec. *

17. Idjerhe vọ yen ihwo evo ri suẹn vwọ davwẹngba ayen vwo sun iruo rẹ avwanre?

¹⁷ Kerẹ Inenikristi rẹsosuọ, idibo ri Jihova nonẹna “shẹ ota rẹ Ọghẹnẹ-ẹ.” (Se 2 Kọrẹnt 2:17.) Dedena, ihwo evo ri suẹn davwẹngba ayen vwo sun iruo rẹ avwanre womarẹ irhi ri suẹn ekiẹchuọ. E jẹ a ta ota kpahen ẹdjọ ivẹ re nẹrhẹ a riẹn sẹ Iseri ri Jihova ihwo re vwẹ ẹga chueki gbanẹ ihwo ri di ghwoghwo ota.

18, 19. Mavọ yen urhi re jiri vwẹ Denmark vwọ guọnọ phi eshegberudion phiyọ iruo aghwoghwo na?

¹⁸ Denmark. Vwẹ October 1, 1932, e de ji urhi nẹ e jẹ ohwo ọvuọvo shẹ ẹbe kẹ ihwo-o jokpanẹ ko vwo ilaisẹnsi. Ẹkẹvuọvo, iniọvo avwanre reyọ ilaisẹnsi-i. Ọke vwo rhie, iniọvo iyorin da yanran re ghwoghwo vwẹ Roskilde, rọ dia orere rọ vwẹ iroko rọ vrẹ 30 vwo sheri kẹ otorere na re se Copenhagen. Ovwọnvwọn vwo te, a rha mrẹ August Lehmann rọ dia ọvo usun rẹ iniọvo na-a. Elọkpa yen muro, ayen nẹ o shẹ ẹbe jẹ o vwo ilaisẹnsi-i.

¹⁹ Vwẹ December 19, 1932, August Lehmann da vwomaphia vwẹ aguare. Ọ da tanẹ ọyen vwẹ ẹbe vwọ kẹ ihwo, jẹ ọ vwẹ ayen chueki-i. Aguare na da rhọnvwe. Ayen da ta: “Ohwo na . . . yen ghẹrẹ oma rọyen, ọ dia ọ mrẹ erere no cha-a, o ji vwo ẹwẹn ro vwo ru ọtiọye-en, ukperẹ ọtiọyen ọyen yen tobọ ghwọrọ igho romobọ rọyen.” Aguare na da rhọnvwephiyọ ota rẹ iniọvo na, ayen de brorhiẹn nẹ e che se se iruo rẹ Lehmann na “ekiẹchuọ-ọ.” Dedena, ivwighrẹn rẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ ji muegbe ayen vwọ dobọ rẹ iruo aghwoghwo na ji vwẹ ẹkuotọ na. (Une 94:20) Ọshare rọ tobọ mu ota na kpahen uyovwin de mu ẹdjọ na kpo Aguare rọ Marho Kparobọ vwẹ ẹkuotọ na. Die kọyen iniọvo na ruru?

20. Orhiẹn vọ yen Aguare rọ Marho Kparobọ vwẹ Denmark bruru, die kọyen iniọvo na ruru?

²⁰ Vwẹ uvwre rẹ udughwrẹn ọvo e ki guẹdjọ na, Iseri ri Jihova rehẹ Denmark de phiba iruo aghwoghwo rayen. Vwẹ Tuesday, October 3, 1933, Aguare na de brorhiẹn rọyen. Ayen da rhọnvwephiyọ orhiẹn-ebro rẹ aguare otete na nẹ August Lehmann churhi-i. Orhiẹn-ebro nana mudiaphiyọ nẹ iniọvo na se ruiruo aghwoghwo na odedede. Iniọvo na de dje ọdavwaro vwọ kẹ Jihova fikirẹ ophikparobọ nana rẹ ayen vwọ rhoma phiba iruo aghwoghwo na vwọ vrẹ obo ri jovwo. Rhanvwẹ ọke rẹ Aguare na vwo brorhiẹn nana, iniọvo avwanre rehẹ Denmark ruiruo aghwoghwo na ghwologhwolo.

21, 22. Orhiẹn-ebro vọ yen Aguare rọ Marho Kparobọ rẹ America bruru kpahen Oniọvo Murdock?

²¹ United States. Vwẹ Sunday, February 25, 1940, e de mu Robert Murdock, Jr., rọ dia ọkobaro vẹ iniọvo ighwrẹn efa ọke rẹ ayen vwo ghwoghwo ota vwẹ Jeannette, orere rọ kẹrẹ Pittsburgh, vwẹ Pennsylvania. E mu ayen kidie ayen vwo ilaisẹnsi-i jẹ ayen vwẹ ẹbe kẹ ihwo. E de mu ẹdjọ na kpo Aguare rọ Marho Kparobọ vwẹ America.

²² Vwẹ May 3, 1943, Aguare rọ Marho Kparobọ na de brorhiẹn kẹ iniọvo na. Aguare na senre nẹ ayen reyọ ilaisẹnsi-i kidie ọyena “cha nẹrhẹ ayen hwosa phiyọ ugbomọphẹ ro fori nẹ kohwo kohwo riavwerhen rọyen vwo nene Urhi rẹ Ẹkuotọ na.” Aguare na brorhiẹn nẹ urhi rẹ orere na jiri na “gbowọphiyọ ugbomọphẹ rẹ ota vẹ ọ rẹ ẹga.” Oguẹdjọ Rode re se William O. Douglas ta obo rehẹ ẹwẹn rẹ iguẹdjọ efa buebun rehẹ aguare na, rọ vwọ tanẹ iruo rẹ Iseri ri Jihova “vrẹ aghwoghwo; ọ je vrẹ ẹgharọ rẹ ẹbe. Ayen ruiruo ivẹ nana kuẹgbe.” Ọ da vwọba: “Ihwo nana vwo uturhi rẹ ayen vwo ruiruo rẹ ẹga rayen nana . . . kirobo rẹ ihwo rẹ ishọshi ji vwo uturhi rẹ ayen vwo ghwoghwo vwẹ enu rẹ umukpe vwẹ ishọshi rayen.”

23. Diesorọ ophikparobọ sansan re rhiẹromrẹ vwẹ 1943 vwọ ghanre kẹ avwanre nonẹna?

²³ Orhiẹn-ebro rẹ Aguare rọ Marho Kparobọ na ghini ophikparobọ vwọ kẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ. Ọnana nabọ djephia nẹ avwanre ighwoghwota, i dia ihwo re vwẹ ẹga chueki-i. Vwẹ ukpe rẹ 1943 na, Iseri ri Jihova phikparobọ vwẹ ẹdjọ 12 usun rẹ ẹdjọ 13 re mu kpo Aguare rọ Marho Kparobọ na, ẹdjọ ri Murdock ọyen ọvo usun rayen. Orhiẹn sansan re bruru vwẹ aguare na rhie idjerhe phiyotọ vwọ kẹ ẹdjọ efa re gunru vwẹ ukoko na fikirẹ ihwo re vwọsua re je guọnọ  gbowọphiyọ ovuẹ rẹ Uvie na kugbe iruo ri nẹ uwevwin kpo uwevwin.

24. Ihwo ri suẹn da dobọ rẹ iruo aghwoghwo na ji, die yen avwanre ruẹ?

²⁴ Oma vwerhen avwanre siẹrẹ ihwo ri suẹn da kẹ avwanre ugbomọphẹ re vwo ghwoghwo Uvie na odedede. Ẹkẹvuọvo, ihwo ri suẹn da dobọ rẹ iruo aghwoghwo na ji, kẹ avwanre wene ena avwanre, e se vwo ruiruo na vwẹ kidjerhe kidjerhe. Kerẹ iyinkọn na, “avwanre se mu ọghọ kẹ Ọghẹnẹ nọ ihwo rẹ akpọ.” (Iruo 5:29; Mat. 28:19, 20) Vwẹ ọke vuọvo na, avwanre mi rhe mu ota kpo aguare rere ihwo ri suẹn na sa vwọ vwẹ uphẹn rẹ ẹga kẹ avwanre. E jẹ a ta ota kpahen idje ivẹ.

25, 26. Die yen phia vwẹ Nicaragua rọ nẹrhẹ e mu ẹdjọ kpo Aguare rọ Marho Kparobọ vwẹ oboyin, die kọyen nuro rhe?

²⁵ Nicaragua. Vwẹ November 19, 1952, oniọvo Donovan Munsterman rọ dia imishọnare kugbe odibo rẹ oghọn ukoko de kpo ọfisi rẹ Immigration vwẹ Managua rọ dia otorere rẹ ẹkuotọ na. A vuẹrẹ nẹ ọ ra mrẹ ọga rẹ ọfisi na re se Arnoldo García. Ọga na da vuẹ Donovan nẹ a guọnọre nẹ Iseri ri Jihova eje “dobọ rẹ aghwoghwo vẹ iruo rẹ ẹga rayen ji.” Ọke oniọvo Donovan vwọ nọ oboresorọ, Garcia da tanẹ Iseri ri Jihova vwo ilaisẹnsi rẹ ayen vwo ruiruo rẹ ẹga raye-en, ayen je vwọso usuon na. Amono yehẹ obuko ẹvwọsua nana? Ilori rẹ ẹga rẹ Ifada.

²⁶ Kpakpata Oniọvo Munsterman de mu ota na bru ihwo rehẹ Akon Iruo rẹ Usuon rọ Vwẹrote Egagọ kugbe Osun rẹ ẹkuotọ na re se Anastasio Somoza García, ẹkẹvuọvo ayen ru emu vuọvo kpahọ-ọn. Ọtiọyena, iniọvo na de wene ena rayen. Ayen da kanre Eguan Ruvie na, kẹ ayen  vwoma ẹkuẹko; ayen je dobọ rẹ aghwoghwo rẹ urhuvwu ji, jẹ ayen ji ghwoghwo ovuẹ rẹ Uvie na. Vwẹ ọke vuọvo na, ayen de si rhe Aguare rọ Marho Kparobọ vwẹ Nicaragua, nẹ ayen si obọẹdajo nana no. Ẹbe re ghwa iyẹnrẹn da niyẹnrẹn rẹ obọẹdajo na vẹ ọbe rẹ iniọvo na siri, Aguare rọ Marho Kparobọ na da rhọnvwe nẹ e gun ẹdjọ na. Die kọyen nẹ obuko rọyen rhe? Vwẹ June 19, 1953, Aguare rọ Marho Kparobọ na da vwẹ orhiẹn rọyen vwọphia re vwo bru kẹ iniọvo na. Aguare na da rhe mrẹvughe nẹ obọẹdajo na gbowọphiyọ ugbomọphẹ rẹ ota, ẹwẹn obrorhiẹn, kugbe ọ rẹ ẹga. Ọ da je tanẹ usuon ri Nicaragua vẹ Iseri ri Jihova rhoma vwo omamọ oyerinkugbe kirobo rọ hepha jovwo.

27. Diesorọ orhiẹn rẹ Aguare na bruru vwo gbe ihwo ri Nicaragua unu, ẹro vọ yen iniọvo na vwo ni ophikparobọ nana?

²⁷ O gbe ihwo ri Nicaragua unu rẹ ayen vwọ mrẹ nẹ Aguare rọ Marho Kparobọ na chochọn rẹ Iseri ri Jihova. Tavwen a ke mrẹ ọke yena, ilori rẹ ẹga na vwo ẹgba mamọ te ẹdia rẹ Aguare na guọnọ duvwunuphiyọ ota raye-en. Vwọba, ogangan ro rhe ihwo ri suẹn je gan mamọ te ẹdia rẹ Aguare na fobọ gbowọphiyọ orhiẹn-ebro raye-en. Iniọvo na vwo imuẹro nẹ ayen mrẹ ophikparobọ nana kidie Ovie rayen yen vwẹ ukẹcha kẹ ayen vwo ruiruo aghwoghwo na.—Iruo 1:8.

28, 29. Vwẹ uvwre rẹ ukpe rẹ 1985, ewene vọ yen vwomaphia vwẹ Zaire?

²⁸ Zaire. Vwẹ uvwre rẹ ukpe rẹ 1985, Iseri ri Jihova ri te omarẹ 35,000 yehẹ Zaire, re se Democratic Republic of Congo asaọkiephana. Fikirẹ ebuon rọ vwomaphia, a da ton ebanbọn rẹ oghọn ukoko kpokpọ phiyọ. Vwẹ December 1985, e de ru ọghwẹkoko rẹ akpọeje vwẹ Kinshasa, rọ dia otorere rẹ ẹkuotọ na, ihwo 32,000 ri nẹ ẹbẹre sansan rẹ akpọ na rhe da vọn evunrẹ afieha na. Ẹkẹvuọvo, ekuakua de rhi wene vwọ kẹ idibo ri Jihova. Die yen phiare?

²⁹ Oniọvo Marcel Filteau, rọ dia imishọnare ro nẹ Quebec, Canada rhe, ro ji rhiẹromrẹ omukpahen rọ vwomaphia vwẹ otọ usuon ri Duplessis, ga vwẹ Zaire ọke yena. O de gbikun rẹ obo re phiare: “Vwẹ March 12, 1986, a da vwẹ ileta vwọ kẹ iniọvo na, ro ghwoghwori nẹ a dobọ rẹ iruo rẹ ukoko rẹ Iseri ri Jihova ji vwẹ Zaire.” Osun rẹ ẹkuotọ na re se Mobutu Sese Seko, yen ghwobọphiyọ ọbe na.

30. Orhiẹn rode vọ yen Umẹ Rọvwẹrote Oghọn Ukoko hirharoku, die kọyen ayen ruru?

³⁰ Vwẹ ẹdẹ rọ vwọ kpahọn, iredio de ru aghwoghwo: “E rhe che nyo odẹ rẹ Iseri ri Jihova vwẹ [Zaire] ọfa-a.” Ugege yena, omukpahen kọ ghwa tonphiyọ. A da guọghọ Eguan Ruvie; e de mu iniọvo na ji cho ekuakua rayen, e hwe evo ji mu ayen phiyọ uwodi. A tobọ mu imitete phiyọ uwodi. Vwẹ October 12, 1988, usuon na da reyọ ekuakua rẹ ukoko na vwori, ẹko rẹ isodje re se Civil Guard, keyen dia evunrẹ oghọn ukoko na. Iniọvo na de si ọbe rhe Mobutu, ẹkẹvuọvo a kpahen kẹ aye-en. Vwẹ ọke yena, Umẹ Rọvwẹrote Oghọn  Ukoko na de hirharoku orhiẹn rode ọvo: “E mu ota na kpo Aguare rọ Marho Kparobọ gbanẹ a hẹrhẹ?” Oniọvo Timothy Holmes, rọ dia imishọnare kugbe ohwo rọ vwẹrote Iruo rẹ Umẹ Rọvwẹrote Oghọn Ukoko na vwẹ ọke yena da ta: “Avwanre yare aghwanre vẹ odjekẹ vwo mie Jihova.” Ayen vwọ fuẹrẹn ota na je nẹrhovwo kpahọn nu, umẹ na de no nẹ ọke re vwo kpo aguare ji te-e. Ayen da tẹnrovi ẹroevwote rẹ iniọvo na je guọnọ idjerhe efa rẹ ayen vwo ruiruo aghwoghwo na.

31, 32. Orhiẹn vọ yen Aguare rọ Marho Kparobọ rọhẹ Zaire bruru, erere vọ yen iniọvo na mrẹre?

³¹ Ikpe buebun da rhe wan. Omukpahen na de rhi kpotọ, ọghọemuo vwọ kẹ ugbomọphẹ rẹ ihwo da rhe ghwotọ vwẹ ẹkuotọ na. Umẹ Rọvwẹrote Oghọn Ukoko na da tanẹ ọnana yen ọke re vwo mu ota na kpo Aguare rọ Marho Kparobọ vwẹ Zaire. Aguare rọ Marho Kparobọ na da rhọnvwe nẹ e gun ẹdjọ na. Vwẹ January 8, 1993, jẹ ọ joma te ẹgbukpe ighwrẹn rẹ Osun na vwọ dobọ rẹ iruo rẹ Iseri ri Jihova ji re, Aguare na de brorhiẹn nẹ oborẹ usuon na ru Iseri na chọre, a da rhe vwẹ uphẹn rẹ ẹga vwọ kẹ iniọvo na. Roro kpahen oborẹ ọyena mudiaphiyọ! Iguẹdjọ na phi arhọ rayen phiyọ ẹdia rẹ imuoshọ rẹ ayen vwo brorhiẹn rọ vwọso urhi rẹ Osun rẹ ẹkuotọ na! Oniọvo Holmes da ta: “Avwanre mrẹ oborẹ Jihova wene erọnvwọn wan vwẹ uvwre rẹ ọke rẹ ẹdjọeguo na.” (Dan. 2:21) Ophikparobọ nana bọn esegbuyota rẹ iniọvo avwanre gan dẹn. Ayen niro nẹ Ovie na, Jesu Kristi yen nẹrhẹ ihwo rọyen riẹn oborẹ ayen che ru vẹ ọke ro fori ayen vwo ruo.

 ³² E vwo brorhiẹn kẹ ayen nu, a da vwẹ uphẹn kẹ ukoko na nẹ ayen se ji imishọnare rhe, bọn oghọn ukoko kpokpọ ji mu ẹbe ukoko vwọ rhe ẹkuotọ na. * Ọnana emu rẹ aghọghọ rẹ idibo rẹ Ọghẹnẹ vwo rhiẹromrẹ oborẹ Jihova sẹro rẹ ihwo rọyen wan!—Aiz. 52:10.

33. Die yen avwanre yono nẹ ẹfuẹrẹn rẹ ẹdjọ nana rhe?

³³ Ẹfuẹrẹn rẹ ẹdjọ evo re gunru na djerephia nẹ Jesu ghini ru obo ro veri, rọ vwọ ta: “Me cha kẹ ovwan unu kugbe aghwanre, rẹ udu rẹ ukọn rẹ ovwan cha sa gba eyẹ phro-o.” (Se Luk 21:12-15.) Ọkiọvo, Jihova sa vwẹ ihwo re pha kerẹ Gamaliẹl vwọ chochọn rẹ ihwo rọyen yẹrẹ ọ sa vwẹ iguẹdjọ vẹ ilọya ri fiudugberi vwo brorhiẹn rẹ abavo. Jihova ghene guọghọ ekuakua rẹ ofovwin rẹ ihwo re vwọsua avwanre na. (Se Aizaya 54:17.) Ẹvwọsuọ cha sa dobọ rẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ ji-i.

34. Diesorọ ophikparobọ rẹ avwanre vwẹ aguare vwo gbe ihwo unu, kẹ die yen o djephia? (Ji ni ekpeti na “ Ẹdjọ rẹ Avwanre de Phikparobọ ri Kpuriẹnphiyọ Aghwoghwo rẹ Uvie Na.”)

³⁴ Diesorọ o se vwo gbe ihwo unu nẹ avwanre phiẹkparobọ vwẹ aguare? Roro kpahen ọnana: Iseri ri Jihova ghwa dia ihwo ra riẹnre-e. Avwanre votu je ka ẹbẹre vuọvo rẹ usuo-on, avwanre je guọnọ ẹse vwo mie ihwo ri suẹ-ẹn. Vwọba, buebun rẹ avwanre re muẹ kpo aguare rode na “e yono aye-en ihwo ghevweghe,” ọtiọyen ihwo ni avwanre. (Iruo 4:13) Ọtiọyena, a da vwẹ ẹro rẹ ohworakpọ vwo no, o vwo emu vuọvo rẹ avwanre ruẹ rọ nẹrhẹ aguare sansan brorhiẹn hwe ilori rẹ ẹga vẹ ihwo ri suẹn fikirẹ avwanre-e. Dedena, ọke buebun aguare sansan brorhiẹn kẹ avwanre! Ophikparobọ nana djerephia nẹ “obaro rẹ Ọghẹnẹ evun ri Kristi avwanre da ta ota na.” (2 Kọr. 2:17) E gbe jẹ e kwunukugbe ọyinkọn Pọl vwọ ta: “Ọrovwohwo hẹ ọchuko mẹ, oshọ gbi mu uvwe-e.”—Hib. 13:6.