Die Yen Ekuakua ri Vwo Arhọ Yono Avwanre?

“Gba nọ eranvwe rẹ aghwa na, ayen ki yono we; emephran rẹ obenu na, ayen ke ta kẹ wẹ; eyẹ ekakọn rẹ otọ na, ayen ki yono we; iyerin rẹ abadi na ayen ki ghwoghwo kẹ wẹ.”—JOB 12:7, 8.

VWẸ ikpe evo rhire na yen egbaerianriẹn vẹ ewena vwo yono vwo mie ekankọn vẹ eranvwe. Akon iruo ra riẹn phiyọ biomimetics yono ji vwẹrokere obo ra ma ekuakua ri vwo arhọ wan, rere ayen se vwo ru erọnvwọn kpokpọ re họhọ ayen ji ru imashini re herọ jovwo yovwinphiyọ. Wọ cha vwọ fuẹrẹn idje ra cha ta ota kpahen na, nọ oma wẹn, ‘Ono yen ofori nẹ e jiri vwọ kẹ obo ra ma ekuakua ri vwo arhọ wan?’

Obo re Yono Vwo nẹ Abọ rẹ Iweli

Die yen ihwo ri ruẹ aropleni se yono vwo mie Iweli re se humpback? Ayen se yono erọnvwọn buebun. Ọnyẹ rẹ Iweli rọ ghworo mamọ họhọ te omarẹ ikilo 30,000, ọnana ọnyẹ rẹ itrọku rode re krun oghwa vọn. Oma rọyen pha ghọnghọn, o ji vwo abọ ride ivẹ re họhọ ibekpe. Eranvwe nana ro gron te ichiyin 40 na, nabọ sasa vwẹ obotọ rẹ abadi. Kerẹ udje, ọ da guọnọ ria emu, ọ rhẹrhẹ kpenu jo kiẹn riariẹ erin rọ guọnọ ria na, ro vwo kiẹn na jo djuẹ iphughe kpenu. Iphughẹ re pha kerẹ ariri re hẹre te ichiyin iyorin na mi koko erin rọhẹ obenu na. Iweli na mi brokpakpa re emu rọyen rẹ iphughẹ na kokori na.

Obo ri me gbe egbaerianriẹn unu yen obo rọ sa vwọ rhẹriẹ oma vwẹ asan ri kekeri dede nẹ oma rọyen pha ghọnghọn. Ayen da rhe mrẹvughe nẹ abọ ivẹ rọyen na yen ẹgba na hepha. Akọkọ rẹ abọ ivẹ rọyen na pha rioriorio kerẹ ọ rẹ aropleni-i, ẹkẹvuọvo ọ pha chokri chokri, o ji vwo ibi re se tubercles.

Iweli na vwọ rhẹrhẹ vwẹ ame na jẹ tubercles na nẹrhẹ o kpenu, ame na rhe se sio kpuko-o. Mavọ yen o ruo wan? Ọbe na Natural History tare nẹ tubercles na nẹrhẹ ame na riẹn djẹ kpakpata wan enu rẹ abọ rọyen ọ da tobọ dianẹ ọ rhẹrhẹ kpenu phiọgun. Ọ da dianẹ akọkọ rẹ abọ rọyen pha rioriorio kerẹ aropleni, ọ cha sa rhẹriẹ oma siẹvuovo-o kidie ame na rha cha riẹn djẹ ji kin riariẹ abọ rọyen rọ cha nẹrhẹ o se kpenu-u.

Die yen a sa reyọ obo ra hiẹ mrẹ na vwo ru? Aropleni re ruru kerẹ abọ rẹ iweli re se humpback whale ghwa guọnọ orọnvwọn rọ cha nẹrhẹ ọ rhan kpenu ji kpotọ yẹrẹ erọnvwọn efa buebu-un. Ọ cha lọhọ je phẹre a vwọ vwẹrote ibekpe rẹ aropleni re ruru vẹ oka rẹ ona yena. Ọgberianriẹn ọvo re se John Long vwo imuẹro nẹ o rhe che kri-i, o ke te ọke ọvo rẹ “aropleni karopleni che vwo vwo orọnvwọn rọ họhọ abọ rẹ iweli re se humpback whale na.”

Ayen Vwẹrokere Ibekpe rẹ Ọphran re se Seagulls

O muẹro dẹn nẹ ibekpe rẹ ọphran yen e niri vwo ru ibekpe rẹ aropleni. Ẹkẹvuọvo ewena rhe tẹn ona rọyen kpobarophiyọ. Imagazini na New Scientist da ta: “Ihwo ri ruẹ ehiahiẹ vwẹ University of Florida, ru aropleni rẹ ohwo vuọvo gua-a, rọ sa rhan, pho ji yerẹn erọnvwọn kpakpata kirobo rẹ ophran re se Seagulls ruẹ.”

Ibekpe ri Seagulls rọ riẹn phiyọ vwo nẹ uworobọ vẹ igabọ rọyen yen nẹrhẹ ọ sa vwọ rhan vwẹ idjerhe sansan vwẹ ophephe na. E vwo ru ibekpe rọ họhọ ọ rẹ ọphran nana, imagazini na da je ta: “Aropleni rọ rho te ichiyin 2 rẹ ohwo vuọvo gua na-a vwo imoto otete rọ nẹrhẹ utehru na wian, ọ me rhan kpenu.” Obo re ruẹ ibekpe na wan nẹrhẹ aropleni rẹ otete nana sa rhan ji pho vwẹ uvwre rẹ iwevwin ri kpenu mamọ. Isodje rẹ U.S re se U.S. Air Force vwo owenvwe rẹ ayen vwo ru oka rẹ aropleni yena ra sa vwọ guọnọ ikẹmikal yẹrẹ ekuakua re sa so ọga rehẹ irere ride.

Ayen Vwẹrokere Awọ rẹ Ọhẹrhuwevwin

Ihworakpọ se yono emu buebun vwo mie eranvwe re dia otọ. Kerẹ udje, oghoghorie otete ra riẹn phiyọ ọhẹrhuwevwin vwo ẹgba ro vwo yerẹn igbẹhẹ ji tikamu enu rẹ uwevwin. A tobọ ta ota kpahen ona rẹ ogheresan ro rhere vwẹ Baibol na. (Isẹ 30:28) Die yen nẹrhẹ ọhẹrhuwevwin na se yerẹn enu rẹ uwevwin jẹ o she-e?

Orọnvwọn kerẹ ẹto re pha tutuno re se setae ro rhurhu awọ rẹ ọhẹrhuwevwin na, yen ẹgba rọ vwọ tan muẹ asan rọ pha rioriorio na nẹ cha. Ọ dia igọmu ọyen awọ na vwọ phia-a. Ukperẹ ọtiọyen, ẹgba rọ pha hanhanvwe mamọ yen ọ mrẹ erere vwo nẹ cha. Ẹgba re se van der Waals forces me nẹrhẹ awọ rọyen tan mu asan. Ẹgba rọ nẹrhẹ e de do orọnvwọn kpenu ko rhivwin cha re se ẹgba ri gravity gan vrẹ ẹgba yena, ọnana yen sorọ Ihworakpọ se yerẹn igbẹhẹ-ẹ. Ẹkẹvuọvo, orọnvwọn rọ pha kerẹ ẹto rọ pha tutuno re se setae nẹrhẹ asan rẹ ọhẹrhuwevwin na vwẹ awọ rọyen vwọ tan mu hẹrẹphiyọ. Ọke rẹ Van der Waals forces de rhi bun re, ko che kuomakugbe setae ro rhurhu awọ rẹ ọhẹrhuwevwin na, ọnana me nẹrhẹ ọhẹrhuwevwin na tan mu asan ọvo.

Die yen a sa vwẹ obo ra hiẹ mrẹ na vwo ru? A sa vwẹ erọnvwọn re ruru re họhọ awọ rẹ ọhẹrhuwevwin vwo ruiruo ọ da dianẹ obo re se Velcro herọ-ọ, Velcro ọyen orọnvwọn ọfa re ru vwo nẹ obo ri vwo arhọ. * Ọbe na The Economist ta oborẹ ohwo ọvo ro ru ehiahiẹ tare nẹ ekuakua re ruru vwo nẹ “gecko tape,” a sa reyọ vwo ru “omaesivwo ọ da dianẹ a cha sa vwẹ igọmu ra vwẹ ikẹmikal vwo ru vwo ruiruo-o.”

Ono Yen Ofori nẹ E Jiri?

Akon iruo ra riẹn phiyọ National Aeronautics and Space Administration ruẹ irọbọtu ro vwo awọ buebun rọ yan kerẹ akpakpasimagha, jẹ ewena evo rehẹ Finland ru itraktọ ro vwo awọ esan, ro se yerẹn wan asan re bẹn eyeren kirobo rẹ emeraranvwe ride ruẹ. Ihwo ri ruẹ ehiahiẹ efa vwẹ emwa vwo ru erọnvwọn sansan ri vwo urhurho re họhọ oborẹ okankọn re se pinecones rhie ji rhurhẹ wan. Ikọmpini ọvo ro ruẹ imoto guọnọ ru imoto rọ họhọ erin re se boxfish. Efa hiẹ guọnọ ekuakua re nẹrhẹ osẹ rẹ usekpe rẹ ame ọvo re se abalone sa vwọ dia gangan, vẹ ẹwẹn rẹ ayen vwo ru ekuakua rẹ ofovwin re kuẹphiyọ oma re pha phapharhe, re je dia gangan.

E yono erọnvwọn buebun vwo nẹ ekuakua ri vwo arhọ te ẹdia rẹ ihwo ri ruẹ ehiahiẹ de ru ifaili rọ vọnre vẹ erọnvwọn buebun ri shekpahen ekuakua ri vwo arhọ. Ọbe na The Economist tare nẹ egberianriẹn se ni ifaili nana vwọ guọnọ “obo re sa chọn ayen uko vwọ ru oborẹ ayen guọnọ ru.” A riẹn erọnvwọn ri vwo arhọ rehẹ evunrẹ ifae nana phiyọ “biological patents.” Patent holder ọyen ohwo yẹrẹ ikọmpini ro vwo uturhi rọ vwo ghwobọphiyọ imashini yẹrẹ orọnvwọn kpokpọ ro ruru. Vwọ kpahen erọnvwọn ri shekpahen ekuakua ri vwo arhọ re phi phiyọ ifae na, ọbe na The Economist da ta: “Ọ vwọ dianẹ e se ekuakua re ruru vwọ họhọ i ri vwo arhọ ‘biological patents’ na, kọyen ihwo ri ru ehiahiẹ na ghwa tanẹ ekuakua ri vwo arhọ na ọyen ghwa hẹ patent holder na.”

Mavọ yen ekuakua ri vwo arhọ na se vwo vwo ena oghẹresan nana? Buebun rẹ ihwo ri ruẹ ehiahiẹ tare nẹ erọnvwọn re mamarhe ikpe uriorin buebun re yen ena rẹ oghẹresan nana nurhe. Iroro rẹ ihwo efa ri ruẹ ehiahiẹ fẹnẹre. Michael Behe rọ dia ohwo ro yono kpahen erọnvwọn ri vwo arhọ re pha tutuno da ta vwẹ ọbe na The New York Times vwẹ 2005: “Oborẹ ekuakua ri vwo arhọ hepha nẹrhẹ ọ bẹn a vwọ phraphro kpahen ayen: Orọnvwọn de ruẹ, yan ji kperẹ kerẹ ikpukpuyẹkẹ jẹ a mrẹ orọnvwọn ọfa ro djerephia nẹ ọ dia ikpukpuyẹkẹ-ẹ, kọyen o muẹro nẹ ikpukpuyẹkẹ yen o ruẹ.” Okuphiyọ rẹ ota rọyen kọna. “Orọnvwọn de muẹro re, o rhe fo nẹ e no kuẹro fia-a.”

O muẹro nẹ e che jiri ọwena ro ru aropleni ro fuoma, rọ je nẹrhẹ a sa sẹro rẹ igho buebun. Ọtiọyen ji te ohwo ro ru ibandeji re vwo ru erọnvwọn sansan—yẹrẹ emwa ri nabọ shephiyọ yẹrẹ imoto rọ sẹro rẹ ifuẹl. Vwọrẹ uyota, siẹrẹ ohwo de ni oborẹ ohwo ọfa ruru vwo ru ọ rọyen, ọ da sen nẹ ọ dia ọ rẹ ohwo ọfa yen o niri-i, e che no phiyọ oji.

A sa tanẹ ọhọ ghene herọ siẹrẹ ihwo re nabọ tẹn ona rẹ ehiahiẹ da tanẹ ekuakua ri vwo arhọ rẹ ayen niri vwo ru ọ rayen na mamarhe? Ọ da dianẹ ohwo rọ nabọ tẹn ona yen ru ọ rọ họhọ ọ ro vwo arhọ na, kẹ ono yen ruẹ ọ re niri dẹn na? Ọtiọyena, ono yen fori nẹ e jiri, onini na gbanẹ ohwo ro nẹ oborẹ onini na ruru vwo ru ọ rọ họhọ onini rọyen na?

Uyota rẹ Ota Na

Ihwo buebun vwọ fuẹrẹn oborẹ a ma ekuakua ri vwo arhọ wan, ayen da rhọvwenphiyọ eta rẹ ọbuine na ro siri nẹ, “E Ọrovwohwo, mavọ iruo wẹn bu te! Ẹghwanre wọ vwọ ma ayen ejobi; otọ na vọnre vẹ emama wẹn.” (Une Rẹ Ejiro 104:24) Ọyinkọn Pọl je ta eta rọ họhọ ọyena. O siri nẹ, “Nẹ ẹtuọho rẹ akpo na rhe ugboma [rẹ Ọghẹnẹ] re jẹmre na, kọye hẹ, ogangan rẹ ọrho rọye ri bẹdẹ na, a mrẹrẹ vughe vwẹ oma rẹ emu rọ mare.”—Rom 1:19, 20.

Ẹkẹvuọvo, ihwo buebun ri kerhọ rẹ oborẹ Baibol na tare ri ji vwo imuẹro nẹ Ọghẹnẹ herọ cha sa rhọvwenphiyọ oborẹ ihwo tare-e, nẹ ọkiọvo Ọghẹnẹ womarẹ erọnvwọn re mamarhe vwọ ma igbevwunu rẹ akpọ na. Kẹ, die yen Baibol na yonori?

[Eta rehẹ obotọ na]

[Ẹkpo rọ teyenphia vwẹ aruọbe]

Mavọ yen ekuakua ri vwo arhọ na se vwo vwo ena oghẹresan nana?

[Ẹkpo rọ teyenphia vwẹ aruọbe]

Ono yen vwo ekuakua ri vwo arhọ?

 [Ekpeti/Uhoho]

Ọ da dianẹ ohwo rọ nabọ tẹn ona yen ru ọ rọ họhọ ọ ro vwo arhọ na, kẹ ono yen ruẹ ọ re niri dẹn na?

E ru aropleni nana rọ rhan vwẹ idjerhe sansan vwẹ ophephe na họhọ ibekpe rẹ ọphran re se seagull’s

Awọ rẹ ọhẹrhuwevwin dia gbegbe-e, ọ yanjẹ ichiyin rẹ awọ rọyen vwo vwẹ asa-an, ọ tan muẹ koka koka rẹ asan jokpa rẹ obo re se Teflon, awọ rọyen je fobọ tan muẹ asan ọ je fobọ no. Ihwo ri ru ehiahiẹ davwẹngba rẹ ayen vwo ru erọnvwọn re họherọ

Oborẹ eri re se boxfish hepha nẹrhẹ e ru imoto rọ họherọ

[A kpẹvwẹ ihwo nana]

Aropleni: Kristen Bartlett/University of Florida; awọ rẹ ọhẹrhuwevwin: Breck P. Kent; eri re se box fish vẹ imoto: Mercedes-Benz USA

[Ekpeti/Uhoho]

ERANVWE RI VWO AGHWANRE

Oborẹ eranvwe buebun ruẹ erọnvwọn wan vwẹ Akpọ na djephia nẹ ayen vwo “aghwanre.” (Isẹ 30:24, 25) Roro kpahen idje ivẹ.

◼ Obo ri Suẹn Oya rẹ Emeraranvwe Mavọ yen emeraranvwe re guọnọ emu sa vwọ riẹn idjerhe rhivwin kpo unu rayen? Ihwo ri ruẹ ehiahiẹ vwẹ United Kingdom mrẹvughe nẹ vwọ vrẹ ame ro nẹ oma rayen cha re se pheromones re ayen vwọ jokaphiyọ asan rẹ ayen wan, emeraranvwe evo reyọ geometry vwo jokaphiyọ asan rẹ ayen wan, ọnana kọ nẹrhẹ ayen sa riẹn idjerhe rhivwin kpo phẹphẹre. Kerẹ udje, ọbe ọvo re se New Scientist tare nẹ emeraranvwe ọvo re se pharaoh ants “vwẹ elo ro nẹ asan rẹ ayen dia vwo ru idjerhe, elo na hẹrhẹ te 50 ri te 60 degrees.” Die yen gbe ohwo unu kpahen ọnana? Ọke rẹ emeraranvwe de rhivwin kpo asan rọ dia, o de te asan rẹ idjerhe na da ghare, o me wan ọvo usun rẹ idjerhe re ma hanvwe na, rọ dia idjerhe ro che muo te asan rọ dia. Ọbe na je tanẹ “oborẹ idjerhe na hepha, sa vwẹ ukẹcha vwọ kẹ emeraranvwe vwọ ranran vwẹ idjerhe re hepha tighi tighi, marho ọke rẹ emeranranvwe da yan cha yan kpo vwẹ ẹbẹre ivẹ rẹ idjerhe na, ọnana me nẹrhẹ ayen sẹro rẹ ẹgba rayen, ayen rha ghwọrọ ọke rayen vwọ ranran wan idjerhe ro che sun ayen ghwru-u.”

◼ Ikọmpasi rẹ Ọphran Ephran buebun nabọ riẹn idjerhe vwo kpo ugbo oshesheri vwẹ aruọke sansan jẹ ayen ghwrẹ-ẹ. Mavọ yen ayen se vwo ruẹ ọtiọyen? Ihwo ri ruẹ ehiahiẹ mrẹvughe nẹ ẹgba rẹ akpọ na rọ pha kerẹ imagnẹti yen chọn ayen uko. Ẹkẹvuọvo, ọbe re se Science tare nẹ “ifi rẹ imagnẹti rehẹ akpọ na wene vwo nẹ asan kpo asan jẹ ọ dia ọkieje yen ọ vwọ rionbọ kpo obohwẹre ọnre na-a.” Die yen vwẹ ukẹcha vwọ kẹ ephran rẹ ayen sa vwọ rhan kpo asan ayen guọnọ ra? Ayen rhuẹrẹ ikọmpasi rehẹ oma rayen vwo nene ọnre ro shekpotọ kovwọnvwọn kovwọnvwọn. Ọbe na Science da je ta: Ọ vwọ dianẹ ọnre ro shekpotọ na wene vwo nene oborẹ latitude vẹ aruọke hepha na, ihwo ri ruẹ ehiahiẹ ki roro nẹ ephran nana ru ewene nana womarẹ ughọjọ rọhẹ oma rayen re se “biological clock rọ nẹrhẹ ayen riẹn aruọke sansan vwẹ enukpe na.”

Ono yen ma emeraranvwe na o se vwo vwo ẹruọ rẹ geometry? Ono yen kẹ ephran ikọmpasi, ughọjọ rẹ oma kugbe afọnrhe rọ sa nẹrhẹ ayen fan evuẹ rẹ ekuakua nana vwọphia? Ekuakua re mamarhe rẹ aghwanre hepha-a? Gbanẹ Ọmemama ro vwo aghwanre?

[A kpẹvwẹ ihwo nana]

© E.J.H. Robinson 2004