Muegbe Hẹrhẹ Ebẹnbẹn Na

“Mi brorhiẹn ri mi vwọ dobọ rẹ isigati ephopho ji kidie mi niro nẹ o yovwin kẹ ọmọboba rẹ avwanre ghwe vwiẹ nu obọ na-a. Ọtiọyena mi de si ‘E Phopho Isigati Vwẹ Etinẹ-ẹ’ vwọ tamu uwevwin rẹ avwanre. Unọke ọvo ghwa vwọ wan nu, urhuru rẹ isigati ephopho ko sun vwe gangan, te ẹdia me da vwẹ isigati ọvo vwo mu.”​—Yoshimitsu, Japan.

Kirobo rẹ ikuegbe rẹ Yoshimitsu djerephia, ohwo rọ guọnọ dobọ rẹ isigati ephopho ji che hirharoku egbabọse buebun. Ehiahiẹ djerephia nẹ ẹkẹn 90 rẹ ihwo 100 re rhoma re phopho isigati ghwe muomaphiyotọ kẹ. Ọtiọyena wo de muegbe hẹrhẹ ebẹnbẹn ru wo se hirharoku, ọ cha chọn wẹ uko vwọ dobọ rọyen ji. Erhọ yen ebẹnbẹn evo ra ma mrẹ?

Urhurusivwe ọgangan re vwo phopho isigati: Urhurusivwe nana gan mamọ omarẹ ẹdẹ erha ru wọ vwọ dobọ rẹ isigati ephopho ji, o mi rhe kpotọ omarẹ idughwrẹn ivẹ da wan nu. Ọshare ọvo rọ dobọ rẹ isigati ephophi ji tare nẹ, vwẹ uvwre rẹ ọke nana, “urhurusivwe na kọn cha kọn kpo.” Ikpe evo da wan nu dede, urhurusivwe wo vwo phopho isigati je sa kọn ro ẹwẹn wẹn siẹvuọvo. Ọnana da phia, davwẹngba vwo sun urhurusivwe na, wo she kẹ-ẹ. Hẹrhẹ omarẹ ibrẹro iyorin, urhurusivwe na cha wanvrẹ.

Ebẹnbẹn efa: Ẹsosuọ ye, wọ cha mrẹ bẹnbẹn wo vwo vrẹn nẹ ovwerhẹn yẹrẹ mu ẹwẹn phiyọ oborẹ wo ruẹ, wọ je sa rhuoma. Oma sa miavwe owẹ, sa wẹ okpọ, odja sa dja wẹ, wọ sa kpanre owọnrhe, wo se vwo ẹwẹn re vwo jẹ odirin evwo, ophu wẹn sa gan, yẹrẹ ofu sa tobọ dje vwe. Eka nana che kpotọ vwẹ uvwre rẹ idughwrẹn ẹne fi esan.

Vwẹ uvwre rẹ ọke ọgangan nana, o vwo erọnvwọn evo ru wo se ru rọ cha chọn wẹ uko. Kerẹ udje:

● Guọnọ ọke vwọ vwerhẹn vrẹ obo ri jovwo.

● Da ame yẹrẹ ijusu buebun. Re omamọ emu.

● Vwobọ vwẹ omaẹsasọ.

● Nabọ wẹn totọ, vwẹro roro omamo odju rọ rua irhue wẹn.

Erọnvwọn re kpara urhurusivwe rẹ isigati ephopho: Enana irueru yẹrẹ iroro re sa rhanriẹ urhurusivwe re vwo phopho isigati. Kerẹ udje, ọkiọvo kọke kọke rẹ wọ da da udi, wọ me vwẹ isigati ephopho vwọ ba. Ọ da dia ọtiọyen, wọ rha ghwọrọ ọke grongron phiyọ enu rẹ udi ẹda-a. Ọke wọ da dobọ rẹ isigati ephopho ji nu, wọ sa ghwọrọ ọmọke vwọ da udi.

Ọ da tobọ dianẹ nikotini nẹ oma wẹn re, wo de ji ru erọnvwọn evo, urhuru rọyen ji se si we. Torben re djunute siẹvure da tanẹ: “Dede nẹ etiyin ẹgbukpe ihwegbirhirin yen me dobọ rẹ isigati ephopho ji re, mi ji hirharokuẹ ọdavwini ri mi vwo phopho vwẹ ọke rẹ omaerovwon rẹ oghẹruvo re me da da ikọfi.” Ẹkẹvuọvo, ememerha yen urhurusivwe nana che vwo nẹ oma na.

Ẹkẹvuọvo ọnana vẹ udi ro muẹ ohwo dia ọvo-o. Vwọrẹ uyota, wọ vwọ davwẹngba vwọ kẹnoma kẹ isigati ephopho na, gba je kẹnoma kẹ ohwarha ra da da idi, kidie ihwo buebun re dobọ rẹ isigati ephopho ji jovwo rhoma tuọnphiyọ siẹrẹ ayen da da idi. Diesorọ rọ/ọ vwọ dia ọtiọyen?

● Udi ro muẹ ohwo tutuno ra dare sa nẹrhẹ urhurusivwe re vwo phopho isigati ganphiyọ.

● Ọke buebun na, ihwo buebun phopho isigati ọke rẹ ayen vẹ igbeyan rayen da da udi.

● Udi ro muẹ ohwo nẹrhẹ ohwo brorhiẹn rọ chọre, ọ je nẹrhẹ ohwo ruẹ erọnvwọn ro rhe ru jovwo-o. Eta ri Baibol nana uyota: ‘Udi miẹ ayen iroro.’​—Hosia 4:​11.

Ihwo ru wo nene ghwọrọ ọke kuẹgbe: Sane ayen. Kerẹ udje, davwẹngba vwọ kẹnoma kẹ ihwo ri phopho isigati yẹrẹ e re vuẹ wẹ nẹ wọ vwomaba ayen phopho. Kẹnoma kẹ ihwo re reyọ owẹ vwọ jehwẹ kidie nẹ wọ guọnọ dobọ rẹ isigati ephopho ji.

Iroro rẹ ubiudu na: Vwẹ ehiahiẹ ọvo re ruru, dino ẹkẹn ive rẹ ẹkẹn erha rẹ ihwo rẹ dobọ rẹ isigati ephopho ji re rhoma she ro ọdavwini na, ofudjevwe vẹ ophu yen sorọ. Ọ da dianẹ emu ọvo guọnọ kpara urhurusivwe wo vwo phopho isigati, ru orọnvwọn ọfa vwo gbe ọyangha phiyọ kerẹ a vwọ da ame, re ishigọmu, yẹrẹ vrẹn yan. Davwẹngba vwo roro kpahen erọnvwọn iyoyovwin, womarẹ wọ vwọ yara ukẹcha rẹ Ọghẹnẹ womarẹ ẹrhovwo ẹnẹ yẹrẹ se ẹkpo evo vwẹ Baibol na.​—Une Rẹ Ejiro 19:⁠14.

Kẹnoma kẹ e Vwo Guomariase e se Vwo Phopho

● Emerha yen mi che phopho.

Uyota na: Obọ ọvo ru wọ cha wẹn ivwirhi na reyọ na sa kẹ wẹ ubro ri nikotini rẹ afọnrhe wẹn guọnọre vwẹ inọke erha. Ọna yen sorọ rẹ ihwo re tanẹ ju vwe di se ufuọvo reyọ, vwọ rhoma tuẹn isigati ephopho phiyọ.

● Isigati nẹrhẹ ẹwẹn mẹ dia dọe.

Uyota na: Ehiahiẹ djerephia nẹ isigati ephopho rhoma yanghan ẹwẹn rẹ ohwo. Oma se ru ihwo evo dọe kidie ayen phopho isigati na vọn oma re.

● Ọ dia nonẹ yen mi phopho isigati-i, mi rhe che se siobono-o.

Uyota na: Ọ cha bẹn wọ vwọ dobọ rọyen ji siẹrẹ o rhe muwẹro-o. Baibol na tare nẹ: “Oma de bruro owẹ vwẹ ọke rẹ ukpokpogho, yẹ ogangan wẹn ọhahavwe.” (Isẹ 24:10) Ọtiọyena kẹnoma kẹ iroro echọchọ. Kohwo kohwo rọ ghene guọnọ dobọ rẹ isigati ephopho ji, rọ da yan nene owọẹjẹ re djunute vwẹ imagazini nana, che phikparobọ.

● Oborẹ oma ru vwe ọke me da davwẹngba vwọ yan jovwo na je vwe kakaka-a.

Uyota na: Vwọrẹ uyota, oborẹ oma ruẹ ohwo siẹrẹ ọ da davwẹngba vwọ dobọ rẹ isigati ephopho jẹ dia eha-a, ẹkẹvuọvo o che kpotọ siẹrẹ idughwrẹn evo da wan nu. Ọtiọyena wo jẹ oma rhọ wẹ-ẹ! Ọ da dianẹ urhurusivwe wo vwo phopho isigati da rhoma vwomaphia siẹrẹ emeranvwe evo yẹrẹ ikpe evo da wan nu, ibrẹro evo da wan nu, urhurusivwe na che kpotọ​—ọ da dianẹ oma rhọ wẹ-ẹ.

● Me muoga rẹ iroro.

Uyota na: Ọ da dianẹ wọ muọga rẹ iroro kerẹ ofudjevwe yẹrẹ ọ re se schizophrenia, vuẹ idọktọ wẹn nẹ ọ chọn wẹ uko vwọ dobọ rẹ isigati ephopho ji. Oma cha vwerhọn rọ vwọ chọn wẹ uko, ọkiọvo womarẹ ọ cha vwọ nabọ fuẹrẹn ona rẹ omaesivwon wẹn vẹ ihuvwun ru wọ reyọ ru wọ vwọ davwẹngba vwọ dobọ rẹ isigati ephopho jẹ na.

● Me da rhoma she ro ọdavwini re vwo phopho, Mi che ni oma mẹ nẹ mi ku ihwo eje phiyotọ.

Uyota na: Wọ da rhoma she ro ọdavwini re vwo phopho isigati​—kirobo re phia kẹ ihwo buebun re davwẹngba vwọ dobọ rọyen jẹ⁠​—⁠iphiẹrophiyọ je herọ. Davwẹngba, wo jẹ ofu dje we-e. Wọ da rhoma she ro ọdavwini rẹ isigati ephophọ, ọ dia ọyen ọwẹn vwo re-e. Wo de phiobọ phiyotọ, jẹ o reri. Ọtiọyena wo jẹ oma rhọ wẹ-ẹ. Ememerha na, wo che phikparobọ!

Roro kpahen obo re phia kẹ ọshare re se Romualdo, ro phopho isigati omarẹ ẹgbukpe 26, ọ dobọ rọyen ji ikpe re kpahen 30 re. O de si nẹ: “Mi che se kere uche abọ ri mi rhivwin re phopho-o. Ọnana da phia, ofu mi dje vwe hwe, ki mi no nẹ me cha sa dobọ rọyen ji bẹdẹ-ẹ. Ẹkẹvuọvo, ugege mi ghwe vwo brorhiẹn kokoroko ri mi vwo ru oyerinkugbe mẹ vẹ Jihova gan nu, re me je vwọ yare ukẹcha rọyen abọ buebun womarẹ ẹrhovwo nu, me da dobọ rẹ isigati ephopho ji.”

Vwẹ uyovwinrota rọ koba vwẹ ẹko rẹ iyovwinreta nana, avwanre cha mrẹ iroroẹjẹ efa re sa chon ohwo ro phopho isigati-i uko.

[Ekpeti/​Uhoho]

KOKA KOKA RỌYEN EJE BRARE

Idjerhe sansan yen a vwọ reyọ itaba vwo ruiruo. Vwẹ ẹkuotọ evo, a shẹ tobako vwẹ ishoghwa ra da shẹ emuọre vẹ e ra da shẹ ẹbe re vwo sivwin oma. Ẹkẹvuọvo, World Health Organization tare nẹ, “koka koka ri tobako eje brare.” Ega eje ri itaba sua kerẹ ikansa kugbe ọga rẹ ubiudu hwe ihwo. Aye vẹ evun ro phopho isigati sa so omaẹwan kẹ akpẹn rẹ evun na. Die yen a reyọ tobako vwo ruẹ?

Bidis: Enana isigati itete ra vwẹ obọ ru ra mrẹ mamọ vwẹ ẹkuotọ evo vwẹ Asia. Bidis kẹ ohwo tar, nikotini, kugbe carbon monoxide vrẹ isigati ri chekọ na.

Sigar: Enana tobako ra nabọ wrẹnwrẹn, ra vwẹ ẹbe ri tobako yẹrẹ ẹbe efa ra vwẹ tobako vwo ru vwọ phare kpoi. Obo re ru Sigar wan nẹrhẹ nikotini rọhẹ evun rọyen na sa mọmọ rua ohwo unu, ọ da tobọ dianẹ e ji rhi vwo mu-u.

Kriteks, yẹrẹ isigati re se clove: A da gharọ phiyọ ẹkẹn 100, ẹkẹn 60 rọyen tobako, ẹkẹn 40 ke rha cloves. Ayen kẹ ohwo tar, nikotini, kugbe carbon monoxide vrẹ isigati ri chekọ na.

Paipi: E vwo phopho paipi yovwin vrẹ oka rẹ isigati ri chekọ na-a, kidie ayen eje sa sua ega kerẹ ikansa kugbe ega efa.

Tobako ro vwo ivwirhi-i: Enana churobọ si tobako re do phiyọ unu ria, itaba, kugbe gutkha ro gbon ghwoghwo ra mrẹ vwẹ ẹkuotọ evo vwẹ Asia. Ugbunu na yen ­nikotini wan mọmọ rua ọbara na. Tobako ro vwo ivwirhi-i na je sua omaẹwan kerẹ i ri chekọ na eje.

Water pipes (bongs, ­hookahs, narghiles, shishas): Womarẹ ekuakua nana, tobako na ke te ame tavwen a ke wẹn reyọ. Ẹkẹvuọvo, ena nana siobọ rẹ ewran kugbe erọnvwọn re sua ikansa rọhẹ evunrẹ tobako na kpotọ-ọ, ayen je rua evunrẹ irhue na.

[Ekpeti /​Uhoho]

OBO RA SA VWỌ VWẸ UKẸCHA KẸ IHWO EFA VWỌ DOBỌ RẸ TOBAKO ẸREYỌ JI

● Wọ reyọ ayen vwo guẹdjọ-ọ. Eta rẹ ujiri yovwin eta ra vwọ vwẹ ohwo vwo guẹdjọ. Eta kerẹ, “Mi rorori nẹ wo che phikparobọ siẹrẹ wọ da rhoma davwọn” yovwin nọ “Wọ rhoma she kẹ!”

● Vwo ghovwo. Davwẹngba vwo chirakon rẹ ihwo re guọnọ dobọ ri tobako ẹreyọ jẹ siẹrẹ ayen da ta eta ebrabra kpahen owẹ yẹrẹ ru we obore brare. Ta emamo eta kẹ ayen kerẹ, “Me riẹnre nẹ ọ lọhọre-e, ẹkẹvuọvo oma wẹn vwerhen ovwẹ fikirẹ obo ru wo ruẹ na.” Kẹnoma kẹ ota kerẹ, “Uruemu wẹn ọkẹ ru wo vwo phopho isigati je vwe nọ ọnana!”

● Dia omamọ rẹ ugbeyan. Baibol na tare nẹ: “Igbeyan vwo ẹguọnọ kpahe ohwo kọke kọke, e vwiẹ oniọvo kpahe ohwo fiki rẹ ẹdoja.” (Isẹ 17:17) E, “kọke kọke” davwẹngba vwo vwo odirin ji dje ẹguọnọ kẹ ohwo rọ guọnọ dobọ rẹ isigati ephopho jẹ​—o toro ọke yẹrẹ oborẹ oma ruẹ ohwo na vwẹ ọke yena-a.