1. Diesorọ ihwo ri Babilọn vwo vwo oniso rẹ ọmraro Daniẹl?

 ỌMRARO Daniẹl eghene ọke re vwo muo nẹ ẹkuotọ rọyen kpo ighuvwu vwẹ Babilọn. Ẹkẹvuọvo ilori ri Babilọn vwo oniso ri Daniẹl. Ayen “nẹ ekroma” rọyen nẹ o ‘vwo eka-an, o vwo erhuvwu,’ o ji nẹ orua ro titiri rhe. (1Sa 16:7) Fikirẹ enana rẹ ayen mrẹre, ihwo ri Babilọn de yono Daniẹl rere ọ vwọ ga vwẹ egodo rẹ Ovie.​—Da 1:​3, 4, 6.

2. Ẹro vọ yen Jihova vwo ni Daniẹl? (Izikiẹl 14:14)

² Ọ dia fikirẹ ekroma ri Daniẹl yẹrẹ orua ro nurhe yen nẹrhẹ Jihova vwo ẹguọnọ rọye-en, ẹkẹvuọvo fikirẹ oka rẹ ohwo rọ hepha. Vwọrẹ uyota, ọ sa dianẹ omarẹ ẹgbukpe uje yen Daniẹl hepha ọke rẹ Jihova vwo kere ba evwata kerẹ Noa vẹ Job re fuevun ga ikpe buebun. (Jẹ 5:32; 6:​9, 10; Job 42:​16, 17; se Izikiẹl 14:14.) Jihova ji vwo ẹguọnọ ri Daniẹl vwẹ akpeyeren rọyen eje.​—Da 10:​11, 19.

3. Die yen a cha ta ota kpahen vwẹ uyono nana?

³ Vwẹ uyono nana, a cha ta ota kpahen iruemu ri Daniẹl ivẹ re nẹrhẹ Jihova vwẹ ẹro ọghanghanre vwo no. Ẹsosuọ, a cha fuẹrẹn uruemu ọvuọvo vẹ ẹdia sansan ro de dje ayen phia. E de ru ọyena nu, ka cha ta ota kpahen obo re cha Daniẹl uko se vwo vwo iruemu nana. Vwẹ ukuotọ rọyen, ka cha ta ota kpahen obo ra sa vwọ vwẹrokere. Dede nẹ fikirẹ ighene yen e vwo si uyovwinrota nana, avwanre eje se yono vwo nẹ udje ri Daniẹl.

4. Idjerhe vọ yen Daniẹl vwo dje uduefiogbere phia? Djudje rọyen.

⁴ Oshọ se mu ihwo ri fuidugberi, ẹkẹvuọvo ayen vwẹ uphẹn  kẹ oshọ tiọyena nẹ ọ dobọ rayen ji ayen vwo jẹ obo ri yovwinri eruo-o. Daniẹl ọyen eghene rọ nabọ fiudugberi. Roro kpahen ẹdia ivẹ ro de dje uruemu nana phia. Ọrẹsosuọ phiare omarẹ ẹgbukpe ivẹ ihwo ri Babilọn vwọ ghwọrọ Jerusalẹm nu. Vwevunrẹ evwerhẹn ro muro oshọ, Ovie Nẹbukadreza ri Babilọn mrẹ oma rode ro mudia vi gogorogo. Ọ da djuguegue mu evwaghwanre rọyen eje, ji te Daniẹl, nẹ o che hwe ayen siẹrẹ ayen rha vuẹ ọyen evwerhẹn na je fan otọ rọyen vwọ kẹ-ẹ. (Da 2:​3-5) Daniẹl da jowọ kpakpata, kidie o rhe ru ọtiọye-en ihwo buebun che ghwu. Ọ da “ra rẹ ovie na nẹ ọ vwẹ ọke kẹ ọye, rere ọ sa fan otọ rọye kẹ ovie na.” (Da 2:16) Ọnana guọnọ uduefiogbere vẹ esegbuyota. O vwo asan vuọvo re siro phiyọ vwẹ Baibol na nẹ Daniẹl fan otọ rẹ evwerhẹn jovwo re-e. Ọ da vuẹ igbeyan rọyen erha​—Shadrak, Mashak vẹ Abẹdnigo, re mu edẹ ri Babilọn kẹ nẹ​—“ayen nọ ekpẹn rẹ ehrọre vwẹ obọ rẹ Ọghẹnẹ rẹ odjuvwu kẹ emu rẹ igbunu nana.” (Da 2:18) Jihova kpahenphiyọ ẹrhovwo rayen. Ọ da cha Daniẹl uko vwọ fan otọ rẹ evwerhẹn ri Nẹbukadreza. Ọtiọyena, e rhe hwe Daniẹl vẹ igbeyan rọye-en.

5. Emu ọfa vọ yen davwẹn uduefiogbere ri Daniẹl ni?

⁵ Ọke evo vwọ wan ri Danẹl vwọ fan otọ rẹ evwerhẹn na nu, emu ọfa da phia rọ rhoma davwen uduefiogbere rọyen ni. Nẹbukadreza da vwerhẹn evwerhẹn ọfa ro kpokpiro ẹwẹn. Vwẹ evwerhẹn nana, ọ da mrẹ urhe rọ pha rhuaro ro ji kpenu gogorogo. Daniẹl fiudugberi fan otọ rẹ evwerhẹn na kẹ ovie na, je vuẹ nẹ orhuẹ che fro, nẹ ọ je cha sa dia ovie uvwre rẹ ọke evo-o. (Da 4:25) Ovie na rhe se no nẹ ovuẹ yena djerephia nẹ Daniẹl vwọso ọyen je nẹrhẹ o hwe. Ẹkẹvuọvo Daniẹl fiudugberi je fan otọ rẹ evwerhẹn na kẹ.

6. Die yen vwẹ ukẹcha kẹ Daniẹl vwo fiudugberi?

⁶ Die yen sa nẹrhẹ Daniẹl fiudugberi vwẹ akpeyeren rọyen eje? Vwọrẹ uyota, ọke ri Daniẹl vwọ hẹ eghene, o yono vwo nẹ omamọ rẹ udje rẹ ọsẹ vẹ oni rọyen. Aphro herọ-ọ nẹ ayen nene odjekẹ ri Jihova vwọ kẹ esẹ vẹ ini rẹ ihwo rẹ Izrẹl, ayen de yono ọmọ rayen urhi rẹ Ọghẹnẹ. (Urh 6:​6-9) Ọ dia irhi ihwe na ọvo yen Daniẹl riẹnre-e, ẹkẹvuọvo ọ je nabọ riẹn kpahen odjekẹ ro  shekpahen obo ri fori nẹ ihwo rẹ Izrẹl re vẹ oborẹ ayen kẹnoma kẹ. b (Li 11:​4-8; Da 1:​8, 11-13) Daniẹl je nabọ riẹn ikuegbe rẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ kugbe obo re phia kẹ ayen vẹ ọke rẹ ayen vwo gbobọnyẹ iwan ri Jihova. (Da 9:​10, 11) Oborẹ Daniẹl rhiẹromrẹ vwẹ akpeyeren rọyen eje kẹ rẹ imuẹro nẹ Jihova vẹ emekashe rọyen eje biẹcha ọyen ọkieje.​—Da 2:​19-24; 10:​12, 18, 19.

7. Erọnvwọn efa vọ yen cha Daniẹl uko vwo fiudugberi? (Ni uhoho na.)

⁷ Daniẹl nabọ yono isiesi rẹ emraro rẹ Ọghẹnẹ, ji te i ri Jerimaya. Vwo nẹ obo ro yonori na, Daniẹl da rhe mrẹvughe nẹ ighuvwu re mu ihwo ri Ju ra vwẹ Babilọn ọke grongron re na che vwoba kẹrẹkpẹ. (Da 9:2) Aphro herọ-ọ nẹ orugba rẹ aroẹmrẹ ri Daniẹl rhiẹromrẹ na bọn ẹroẹvwọsuọ ro vwo kpahen Jihova ganphiyọ, ihwo re vwẹroso Ọghẹnẹ vwẹ idjerhe tiọyena ji se fiudugberi. (Ni Rom 8:​31, 32, 37-39.) Emu ọfa rọ ma ghanre rọ cha Daniẹl uko yen ọ vwọ nẹrhovwo rhe Ọsẹ rọyen rọhẹ obodjuvwu ọkieje. (Da 6:10) Ọ fan imwemwu rọyen kẹ Jihova je ta ọdavwẹ rọyen kẹ. Ọ je yare ukẹcha rọyen. (Da 9:​4, 5, 19) Daniẹl ohworakpọ kerẹ avwanre, ọtiọyena e vwiẹrẹ vwiẹ uduefiogbere-e. Ukperẹ ọtiọyen, o vwo uruemu nana womare uyono, ẹrhovwo ẹnẹ kugbe ẹroẹvwọsuọ rọyen kpahen Jihova.

8. Mavọ yen avwanre se vwo vwo uduefiogbere?

⁸ Die yen ofori nẹ e ru e se vwo vwo uduefiogbere? Esẹ vẹ ini rẹ avwanre sa vuẹ avwanre nẹ e fiudugberi, ẹkẹvuọvo ayen cha sa vwẹ uruemu nana kẹ avwanre kerẹ asan ra da mrẹ nẹ ayen vwerọ ghare avwanre ughwẹ-ẹ. Re vwo vwo uduefiogbere họhọ ohwo ro yono ona kpokpọ. Idjerhe ọvo wọ sa vwọ tẹn ona nana yen wọ vwọ frẹkotọ nẹ oborẹ oyono na ruẹ je vwẹrokere udje rọyen. Vwẹ idjerhe vuọvo na, e se vwo uduefiogbere siẹrẹ a da frẹkotọ ni oborẹ ihwo efa wan dje uruemu nana phia je vwẹrokere udje rayen. Ọtiọyena, die yen avwanre yono vwo nẹ udje ri Daniẹl? Ofori nẹ a nabọ riẹn Ota rẹ Ọghẹnẹ. Ofori nẹ e vwo uvi rẹ oyerinkugbe vẹ Jihova je ta ota kẹ vwẹ ẹrhovwo odedede. O ji fo nẹ a vwẹroso Jihova vẹ imuẹro nẹ o che bicha avwanre ọkieje. E de ru ọtiọyen ke se fiudugberi siẹrẹ a da davwen esegbuyota rẹ avwanre ni.

9. Erere vọ yen herọ siẹrẹ e de fiudugberi?

⁹ Erere buebun herọ siẹrẹ e de fiudugberi. Roro kpahen obo re phia kẹ Ben. O kpo isikuru ọvo vwẹ Germany rẹ ihwo ejobi de vwo esegbuyota nẹ erọnvwọn mamarhe ji roro nẹ ikuegbe rẹ emama rọhẹ Baibol na ikuegbe rẹ esia. Ẹdẹ ọvo, a da vwẹ uphẹn kẹ Ben nẹ o mudia obaro rẹ iklasi na ji djefiotọ oboresorọ o vwo vwo imuẹro nẹ a ma arhọ. O fiudugberi chochọn rẹ esegbuyota rọyen. Kẹ die yen nẹ obuko rọyen rhe? Ben da ta: “Oyono mẹ nabọ kerhọ, o da teyen ẹbe ri mi vwo dje ẹkpo na fiotọ buebun je ghare ayen ọvuọvo kẹ emọ rẹ iklasi na eje.” Kẹ die yen emọ rẹ iklasi rọyen ruru? Ben da je ta: “Buebun rayen rhiabọreyọ ovuẹ na, ayen da je tanẹ obo re me ta ota na wan je ayen.” Kirobo rẹ udje ri Ben djephia, ihwo muọghọ kẹ ohwo ro fiudugberẹ, uruemu rọyen je sa nẹrhẹ ihwo re guọnọ riẹn uyota na rhe ga Jihova. Vwọrẹ uyota, o vwo erọnvwọn buebun re sorọ o vwo fo nẹ e fiudugberi.

10. Die yen evun-ẹfuọn?

¹⁰ Vwẹ Baibol na, ota ri Hibru ra vwọ fan “evun ẹfuọn” yẹrẹ “ẹguọnọ ro jẹ rhẹriẹ” mu ọhọ rẹ uvi rẹ ẹguọnọ ri Jihova vwo kpahen idibo rọyen kugbe oyerinkugbe ọkpẹkpẹkpẹ rọ vẹ ayen vwori. Ota vuọvo na yen e ji vwo djisẹ rẹ ẹguọnọ rọhẹ uvwre rẹ idibo ri Jihova. (2Sa 9:​6, 7) Ọke vwọ yanran na, evun-ẹfuọn rẹ avwanre sa ganphiyọ. Jẹ a ta ota kpahen oborẹ evun-ẹfuọn ri Daniẹl vwọ rhoma ganphiyọ.

11. Ọdavwini rẹ evun-ẹfuọn vọ yen Daniẹl hirharoku vwẹ ọke ọghwo rọyen? (Ni uhoho rọhẹ opharo ọbe na.)

¹¹ Vwẹ akpeyeren ri Daniẹl eje, a davwen evun-ẹfuọn rọyen vwọ kẹ Jihova ni. Ẹkẹvuọvo ọdavwini ọvo rọ ma rho te re oma ọke rọ vwọ vrẹ omarẹ ẹgbukpe 90 re. Vwẹ uvwre rẹ ọke nana, jẹ Ovie ri Mid vẹ Pẹsia re se Dariọs phi Babilọn kua re. Ivun ri Daniẹl vwerhen idiaguare rẹ Ovie na-a, ayen ji muọghọ kẹ Ọghẹnẹ rọ vwẹ ẹga kẹ-ẹ. Ọtiọyena ayen da gbẹn idjerhe rẹ ayen vwo hwe. Ayen da nẹrhẹ Ovie na jurhi rọ cha davwen Daniẹl ni sẹ Ọghẹnẹ rọyen yen ọ cha fuevun kẹ yẹrẹ Ovie na. Oborẹ ayen guọnọre nẹ Daniẹl ru yen ọ vwọ fuevun kẹ Ovie na kerẹ ihwo icheko je dobọ rẹ ẹrhovwo ẹnẹ kẹ Jihova ji vwẹ ẹdẹ 30 soso. Ẹkẹvuọvo Daniẹl ru ọtiọye-en. Ukuotọ rọyen e de do phiyọ unu rẹ ikpohrokpo. Jihova da hwosa kẹ Daniẹl fikirẹ evun-ẹfuọn rọyen na womarẹ o vwo sivwon nẹ unu rẹ ikpohrokpo na. (Da 6:​12-15, 20-22) Mavọ yen avwanre sa vwọ fuevun kẹ Jihova kirobo rẹ Daniẹl ruru?

12. Die yen Daniẹl ruru rọ nẹrhẹ ọ sa fuevun kẹ Jihova?

¹² Kirobo ra ta ota kpahen siẹvure, ẹguọnọ ọgangan yen muẹ ohwo vwọ fuevun. Daniẹl fuevun kẹ Jihova te oba kidie o vwo ẹguọnọ rọyen mamọ. Aphro herọ-ọ nẹ Daniẹl vwo oka rẹ ẹguọnọ tiọyena kidie ọ ghwọrọ ọke vwo roro kpahen iruemu ri Jihova kugbe idjerhe sansan ro vwo dje ayen phia. (Da 9:4) Daniẹl vwo ọdavwaro ji roro kokodo kpahen emu esiri eje ri Jihova ru kẹ vẹ ihwo Rọyen.​—Da 2:​20-23; 9:​15, 16.

13. (a) Edavwini rẹ evun-ẹfuọn vọ yen ighene rẹ avwanre hirarhokuẹ? Djudje ọvo. (Ni uhoho na.) (b) Kirobo rehẹ ividio na, die wọ cha ta siẹrẹ ihwo efa da nọ wẹ sẹ Iseri ri Jihova vwo omavwerhovwẹn kpahen ọshare ro nene ọshare vwerhẹn yẹrẹ aye ro nene aye vwerhẹn?

¹³ Kerẹ Daniẹl, ihwo ri muọghọ kẹ Jihova vẹ iwan rọye-en yen riariẹ ighene rẹ avwanre  phiyọ. Ihwo tiọyena vwo omavwerhovwẹn kpahen ihwo ri vwo ẹguọnọ rẹ Ọghẹnẹ-ẹ. Evo djuguegue muẹ ighene rẹ avwanre rere ayen vwo jẹ evun-ẹfuọn kẹ Jihova. Kerẹ udje, vwo oniso rẹ obo re phia kẹ ọshare ọvo re se Graeme rọ dia Australia. Ọke rọ vwọ hẹ isikuru, o hirharoku obẹnbẹn ọvo. Oyono na nọ emọ rẹ iklasi na oborẹ oma che ru ayen siẹrẹ ugbeyan rayen da vuẹ ayen nẹ ọyen ọshare ro nene ọshare vwerhẹn yẹrẹ aye ro nene aye vwerhẹn. Oyono na da vuẹ emọ rẹ iklasi na nẹ e re rhọnvwe phiyọ oka rẹ uruemu ọtiọyen mudia obọrhen, e re rhọnvwephiyọ-ọ gbe rhe mudia obohwẹre. Graeme da tanẹ, “Emọ rẹ iklasi na eje de mudia obọrhen jokparẹ mẹvwẹ vẹ oniọvo ọfa rọ dia oseri.” Obo re rhoma phia davwen evun-ẹfuọn ri Graeme vwo kpahen Jihova ni. Ọ tare nẹ: “Omarẹ unọke ọvo rẹ avwanre vwọ hẹ iklasi na, oyono vẹ emọ rẹ iklasi na eje da hanrhe je vwẹ avwanre jehwẹ. Me davwẹngba mẹ eje vwọ ta ota bọrọbọrọ vẹ aghẹnghẹn vwọ chochọn rẹ esegbuyota mẹ, ẹkẹvuọvo ayen kerhọ mẹ-ẹ.” Mavọ yen oma ru Graeme kpahen obo re phiare na? Ọ da ta: “Dede nẹ mi ghwe vwo omavwerhovwẹn kpahen erhare eta ọtiọye-en, jẹ oma vwerhen ovwẹ nẹ me chochọ rẹ esegbuyota mẹ je fuevun kẹ Jihova.” c

14. Ọrhọ yen idjerhe ọvo ra sa vwọ fuevun kẹ Jihova?

¹⁴ Kerẹ Daniẹl, avwanre sa fuevun kẹ Jihova siẹrẹ e de vwo ẹguọnọ okokodo kpahọn. Avwanre vwo ẹguọnọ yena siẹrẹ e de yono kpahen iruemu ri Jihova. Kerẹ udje, e se yono kpahen erọnvwọn rọ mare. (Ro 1:20) Wọ da guọnọ nẹ ọghọ vẹ ẹguọnọ wo vwo kpahen Jihova kodophiyọ, wo se se iyovwinreta sansan rehẹ “A Marọ?” yẹrẹ ni ividio rehẹ jw.org. Wo ji se se ibroshọ na Was Life Created? kugbe Ọtọnphiyọ rẹ Arhọ​—Eno Iyonri re Guọnọ Ekpahọnphiyọ. Vwo oniso rẹ oborẹ oniọvo aye ọvo re se Esther ro nẹ Denmark rhe ta kpahen ẹbe nana: “Evuẹ rehẹ ẹbe na shephiyọ dẹn. Ibroshọ na vuẹ wẹ oborẹ wo che se gbuyota-a; ẹkẹvuọvo e vwẹ evuẹ na phia vwẹ idjerhe abavo, wẹwẹ ọvo kọyen brorhiẹn na.” Ben, ra ta ota kpahen siẹvure na da ta: “Ọbe nana nẹrhẹ esegbuyota mẹ ganphiyọ. Ọ nẹrhẹ o mu vwe ẹro nẹ Ọghẹnẹ yen ma arhọ.” Wo de se ọbe nana nu, wọ cha rhọnvwephiyọ oborẹ Baibol na tare nẹ: “Wẹwẹ yen ohwo ro muwan Jihova, Ọghẹnẹ rẹ avwanre, rọ vwọ reyọ urinrin, ọghọ kugbe ẹgba na, kidie wẹ yen ma erọnvwọn eje.”​—Ẹvw 4:11. d

15. Ọrhọ yen idjerhe ọfa re se vwo vwo oyerinkugbe ọkpẹkpẹkpẹ vẹ Jihova?

¹⁵ Idjerhe ọfa re se vwo vwo ẹguọnọ okokodo kpahen Jihova yen a vwọ frẹkotọ yono kpahen akpeyeren rẹ Ọmọ rọyen. Ọnana yen oborẹ oniọvo aye ọvo re se Samira rọ dia Germany ruru. Ọ da ta: “Womarẹ Jesu me da nabọ rhi vughe Jihova phiyọ.” Ọke rọ vwọ hẹ emọ, ọ bẹn ro vwo vwo ẹruọ rẹ oborẹ erọnvwọn te Jihova oma wan. Ẹkẹvuọvo o vwo ẹruọ rẹ oborẹ oma ruẹ Jesu. Ọ je tanẹ: “Oma ri Jesu vwerhen ovwẹ kidie o vwo ẹguọnọ rẹ imitete. Ro vwo yono kpahen Jesu ye, oyerinkugbe rọyen vẹ ọ ri Jihova da rhe kpẹkpẹ phiyọ. Diesorọ? Ọ da je ta: “Ememerha na, ke me rhe mrẹvughẹ nẹ Jesu nabọ vwẹrokere Ọsẹ rọyen gbagba. Ayen họhọ ohwohwo mamọ. Ke me rhe mrẹvughe nẹ ọnana yen orọnvwọn ọvo rọ sorọ ri Jihova vwo ji Jesu rhe otọrakpọ na, rere ihworakpọ se vwo vughe Jihova phiyọ.” (Jọ 14:9) Wọ  da guọnọ nẹ oyerinkugbe wẹn vẹ ọ ri Jihova ganphiyọ, diesorọ wọ rha ghwọrọ ọke vwo yono kpahen Jesu-u? Wo de ru ọtiọyen, ẹguọnọ vẹ evun-ẹfuọn wẹn kpahen Jihova kọ cha ganphiyọ.

16. Erere vọ yen che te avwanre obọ siẹrẹ a da fuevun kẹ Jihova? (Une rẹ Ejiro 18:25; Maika 6:8)

¹⁶ Siẹrẹ avwanre da fuevun kẹ ihwo efa, kẹ ayen je cha fuevun kẹ avwanre. (Ru 1:​14-17) Vwọba, avwanre da fuevun kẹ Jihova, ke che vwo otekẹvwẹ vẹ ẹwẹn ri dọe. Diesorọ? Kidie Jihova tare nẹ ọyen cha fuevun kẹ ihwo re fuevun kẹ ọyen. (Se Une rẹ Ejiro 18:25; Maika 6:8.) De vwẹ ẹwẹn roro​—Ọmemama na vwo owenvwe rọ vẹ avwanre vwo vwo oyerinkugbe rọ kpẹkpẹre! O de ru ọtiọyen, o vwo ọdavwini vuọvo, ẹvwọsuọ, yẹrẹ ughwu dede rọ sa hẹriẹ avwanre nẹ obọ rọye-en. (Da 12:13; Lu 20:​37, 38; Ro 8:​38, 39) Mavọ yen ọ ghanre te ra vwọ vwẹrokere Daniẹl je fuevun kẹ Jihova ọkieje!

17-18. Orọnvwọn ọfa vọ yen e se yono mie Daniẹl?

¹⁷ Vwẹ uyono nana, a ta ota kpahen iruemu ivẹ ri Daniẹl vwori. Ẹkẹvuọvo o ji vwo erọnvwọn efa buebun re se yono mie. Kerẹ udje, Jihova nẹrhẹ Daniẹl vwerhẹn evwerhẹn je mrẹ emramrẹ sansan, ọ je kẹ ẹgba rọ sa vwọ fan otọ rayen eje. Buebun rẹ aroẹmrẹ yena rugba re. Efa je nabọ djisẹ rẹ obo re cha phia vwẹ obaro na ri shekpahen ohwo ọvuọvo vwẹ otọrakpọ na.

¹⁸ Vwẹ uyono rọ vwọ kpahen ọnana, a cha ta ota kpahen aroẹmrẹ ivẹ ri Daniẹl si phiyotọ. Siẹrẹ e de vwo ẹruọ rayen, e cha cha avwanre eje uko, te imitete te ekpako, vwo brorhiẹn rẹ aghwanre enẹna. Aroẹmrẹ yena sa nẹrhẹ evun-ẹfuọn vẹ uduefiogbere avwanre ganphiyọ je cha avwanre uko vwo muegbe hẹrhẹ edavwini re cha vwẹ obaro na.