ỌKE me vwọ hẹ ẹgbukpe 12, me da rhe riẹn nẹ mi vwo orọnvwọn ọghanghanre ọvo me sa vwọ kẹ ihwo. Vwevunrẹ osikoko ọvo, oniọvo ọvo da nọ vwẹ sẹ me guọnọ vwobọ vwẹ iruo aghwoghwo na. Me da tanẹ, “E,” dede nẹ mi ji ghwoghwo dẹvo-o. Avwanre de kpo asan re de che ghwoghwo na, ọ da kẹ vwẹ ẹbe evo re ta ota kpahen Uvie rẹ Ọghẹnẹ. Kọ vuẹ vwẹ nẹ, “Wo che ghwoghwo vwẹ ẹbẹre ọvo rẹ urhuvwu na, ki mi rhe ghwoghwo vwẹ ẹbẹre ochekọ.” Dede nẹ oshọ mu vwe, me da rhe ton aghwoghwo phiyọ nẹ uwevwin kpo uwevwin, o gbevwunu nẹ mi phi ẹbe ra vwọ kẹ vwẹ na eje phiyọ ada. Ihwo buebun vwo ẹguọnọ rẹ obo re me kẹ ayen na.

E vwiẹ vwẹ ukpe rẹ 1923 vwẹ Chatham, rọhẹ Kent, obẹ England. Ofu dje ihwo buebun ọke yena. Ofovwin Akpọeje 1 sa rhuẹrẹ akpọ na kirobo ra tarọ-ọ. Ọdavwẹ romobọ rayen ọvo yen ilori ẹga rẹ ishọshi rẹ Baptist guọnọ, ọnana da nẹrhẹ ivun miovwo ọsẹ vẹ oni mẹ. Ọke me vwọ hẹ omarẹ ẹgbukpe irhirin, oni mẹ ko kpo ọguan rẹ International Bible Students Association, asan rẹ ihwo re se Iseri rẹ Jihova de ruẹ “uyono” rayen. Oniọvo aye ọvo yen yono avwanre emọ na, iyono re mukpahen Baibol na vẹ ọbe re se The Harp of God. Obo ri mi yono na kẹ vwẹ omavwerhovwẹn mamọ.

Ọke me vwọ hẹ eghene, oma vwerhen ovwẹ me da vuẹ ihwo kpahen iphiẹrophiyọ rọhẹ Baibol na. Dede nẹ ọke buebun mẹvwẹ ọvo yen kpo iruo aghwoghwo na, mi ji yono mie ihwo efa siẹrẹ mi de nene ayen yan. Kerẹ udje, ẹdẹ ọvo me vẹ oniọvo ọvo vwọ hẹ iruo aghwoghwo na, avwanre da mrẹ olori ẹga ọvo, me da tanẹ, “Ni ẹvwe ọvo.” Oniọvo na da domaji, me vẹ ọyen de chidia asan ọvo. Ọ da vuẹ vwẹ: “Ono yen kẹ wẹ ẹgba wo vwo guẹdjọ sẹ ohwo ọvo ẹvwe? E jẹ e ruiruo aghwoghwo na vẹ omavwerhovwẹn, yanjẹ ẹdjọeguo vwo kẹ Jihova.” Mi yono erọnvwọn buebun kpahen omavwerhovwẹn rọ herọ siẹrẹ a da kokẹ.—Mat. 25:31-33; Iruo 20:35.

Oniọvo ọfa rọ ghwanrire de yono uvwe nẹ ofori mi vwo vwo odirin me da guọnọ vwo omavwerhovwẹn. Aye rọyen vwo ẹguọnọ kpahen Iseri rẹ Jihova-a. Ẹdẹ ọvo, o de durhie uvwe kpo uwevwin rọyen ra riemu. Ivun de miovwo aye na mamọ kọ vwẹ erọnvwọn vwo phi avwanre, kidie ọshare na kpo iruo aghwoghwo rhanwẹsiẹn. Ukperẹ ọ vwọ van kuo, ọshare na da rhuẹrẹ erọnvwọn na phiyọ ẹdia rayen. Ikpe evo vwọ wan nu, aye rọyen na de  rhi bromaphiyame kerẹ Oseri rẹ Jihova, odirin rọyen na kẹrẹ erere.

Oruru me vwọ vuẹ ihwo efa kpahen iphiẹrophiyọ na kọ ganphiyọ ọkieje, me vẹ oni mẹ de rhi bromaphiyame vwẹ Dover vwẹ March 1940. Vwẹ September 1939, me vwọ hẹ ẹgbukpe 16, Britain vẹ Germany da ton ofovwin phiyọ. Vwẹ June 1940, mi de mudia anurhoro rẹ avwanre ke me mrẹ isodje re wan oma ra vwẹ imoto ride vwo muẹ kpo. Eyen isodje re vrabọ rẹ ughwu vwẹ ofovwin rẹ Dunkirk na. Me guọnọ vuẹ ayen kpahen Uvie rẹ Ọghẹnẹ kidie ayen vwo iphiẹrophiyọ-ọ. Vwẹ ukpe vuọvo yena, ihwo rẹ Britain da ton ibọmbu edo rẹ ọkieje phiyọ. Kason kason yen me vwọ mrẹ aropleni rẹ isodje rẹ Germany ri do ibọmbu. Wo se nyo edo rẹ ibọmbu rayen ri she, oshọ kọ rhe vọn asan eje. Urhiọke de te, avwanre ke mrẹ iwevwin buebun re ghwọre. Imuẹro mẹ kọ ganphiyọ ọkieje nẹ Uvie na ọvo yen iphiẹrophiyọ mi vwori.

Ukpe rẹ 1941 yen ọtonphiyọ rẹ akpeyeren rọ nabọ kẹ vwẹ omavwerhovwẹn. Mi yono iruo ra da bọn yẹrẹ rhuẹrẹ ekọ ra ghwa kpo ifovwin vwẹ Royal Dockyard vwẹ Chatham, ọnana owian rọ vọnre vẹ erere mamọ, ihwo je rioma kpahọn dẹn. Okrire rẹ idibo rẹ Jihova vwọ riẹn nẹ ofori Inenikristi vwo hwe ihwo rẹ ẹgborho efa-a. Omarẹ ukpe rẹ 1941, avwanre da rhe riẹn nẹ ofori a vwọ wian vwẹ asan re de ruẹ ekuakua rẹ ofovwi-in. (Jọn 18:36) Ikọpini na vwọ bọn ekọ re djẹ vwẹ otọ rẹ ame, mi de siobọ nẹ iruo na rere me vwọ ro ẹga ọkieje. Asan ẹsosuọ re mu vwe ra yen orere rẹ Cirencester, rọhẹ Cotswolds.

Mi vwo te ẹgbukpe 18, e de mu vwe phiyọ uwodi emeranvwe irhirin kidie me rhọnvwe vwomaba isodje-e. Oshọ mu vwe mamọ ọke ẹsosuọ ra vwọ kanre ẹchẹ rẹ uwodi na gbe vwe ọvo. Ẹkẹvuọvo, o kriri-i, ihwo re wian vwẹ uwodi na vẹ ihwo efa re mu phiyọ ke nọ vwẹ oboresorọ me vwọ hẹ etiyin, oma vwerhen ovwẹ mamọ me vwọ vuẹ ayen kpahen esegbuyota mẹ.

E vwo siobọnu vwe nu, a da vuẹ vwẹ nẹ mi re kuomaba oniọvo Leonard Smith * vwo ghwoghwo vwẹ asan sansan vwẹ ubrotọ avwanre re se Kent. Vwo nẹ 1944, aropleni re vrẹ uriorin ra kua ibọmbu vọn da rhe ẹkuotọ avwanre na. Avwanre hẹ uvwre rẹ Europe vẹ London, enu avwanre yen aropleni na djẹ wan. E se ibọmbu yena doodlebugs. Ọnana ọke rẹ imuoshọ mamọ kidie wo de ghwe nyo ijini rọ  tuanphiyọ, wọ me ghwa riẹn nẹ aropleni na che she ọ me sa. Avwanre yono aye gbe ọshare ri vwo emọ erha. Ọkiọvo avwanre chidia vwẹ obotọ rẹ imẹjẹ ra vwẹ utehru vwo ru, rere ọ sa vwọ sẹro avwanre siẹrẹ uwevwin na da guọghọ she. Ukuotọ rọyen, ayen ihwo iyorin na de bromaphiyame.

Ofovwin na vwo vwoba nu, mi ruiruo rẹ ọkobaro vwẹ ẹgbukpe ivẹ vwẹ southern Ireland. Avwanre riẹnre nẹ Ireland fẹnẹ England dibi dibi-i. Avwanre nẹ uwevwin kpo uwevwin vwọ guọnọ asan rẹ avwanre cha dia jẹ avwanre tanẹ avwanre imishọnare, jẹ avwanre ghare imagazini vwẹ irhuvwu na. Ọnana emu rẹ “ẹkpa” kidie ọna ẹkuotọ rẹ ẹga rẹ Ifada. Ọke rẹ ọshare ọvo vwọ reyọ vwọso avwanre, me da niyẹnrẹn kẹ ọlọkpa ọvo, ọ da tanẹ, “Wọ rha riẹn nẹ ọtiọyen e che ru we?” Avwanre riẹnre nẹ irherẹn rẹ ẹga rẹ Ifada na vwo ẹgba te ọtiọye-en. Ayen djẹ ihwo nẹ iruo siẹrẹ ayen da reyọ ẹbe avwanre, ilori ẹga na je djẹ avwanre nẹ uwevwin avwanre.

Kẹ avwanre rhe mrẹvughe nẹ siẹrẹ avwanre da kua kpo asan kpokpọ ofori nẹ avwanre djẹ idjighere kpo asan ọfa shesheri re ghwoghwo kẹ ihwo ri vwo orherẹn ọfa. Ihwo re dia ekogho avwanre kọyen avwanre vwo kuophiyọ. Vwẹ Kilkenny, avwanre yono eghene ọshare ọvo abọ erha vwẹ udughwrẹn dede nẹ ihwo mu kpahọn. Ọ kẹ vwẹ aghọghọ mi de yono ihwo uyota na, ọtiọyena me da ghwobọphiyotọ mi vwo kpo Isikuru rẹ Gilead.

Isikuru na reyọ emeranvwe iyorin vwẹ New York. O vwo vwoba nu, e de ji avwanre iniọvo eshare ẹne kpo irere rẹ ame riariẹphiyọ vwẹ Caribbean Sea. Vwẹ November 1948, avwanre de nẹ New York City womarẹ okọ rode ọvo re se Sibia, okọ na gron te ichiyin 59. Ọ kẹ vwẹ omavwerhovwẹn kidie mi ji bi okọ dẹvo-o. Oniọvo ọvo usun rẹ avwanre na re se Gust Maki, ọyen ohwo rọ tẹn ona re vwo bi okọ. O yono avwanre erọnvwọn evo kpahen okọ ebio, kerẹ obo ra vwọ djẹ kpenu kpotọ vwẹ urhie, obo re se vwo nene ikọmpasi ro suẹn ohwo vwẹ urhie, obo re se vwo bio ghene ọgbogho rẹ urhie. Oniọvo nana bi wan ọgbogho rẹ urhie na abọ buebun, ẹdẹ 30 yen avwanre ghwọre e ki se te Bahamas.

Avwanre vwọ ghwọrọ emeranvwe evo vwo ghwoghwo vwẹ irere rẹ ame riariẹphiyọ rehẹ Bahamas nu, avwanre de kpo Leeward Islands vẹ Windward Islands, re vwẹ omarẹ iroko 800 vwo sheri kẹ Virgin Islands rọ kẹrẹ Puerto Rico, ọ joma te Trinidad. Vwẹ ẹgbukpe iyorin, avwanre ghwoghwo ota vwẹ irere rẹ ame riariẹphiyọ ri sherabọ, rẹ Iseri rẹ Jihova hepha-a. Ọkiọvo, idughwrẹn evo wanvrẹ, ileta ki se te avwanre obọ yẹrẹ e ki se si ileta vwo rhe ihwo. Ẹkẹvuọvo, oma vwerhen avwanre kidie avwanre ghwoghwo ota rẹ Jihova vwẹ irere nana.—Jer. 31:10.

Avwanre de te ugbenu, ihwo rẹ ọko na ki mudia okọkọ jẹ ayen ni avwanre gede gede. Evo je mrẹ okuna rode yẹrẹ oyibo dẹvo-o. Ihwo na vwo uruemu re vwo dede erhorha, ayen je nabọ riẹn Baibol na. Ọke buebun ayen kẹ avwanre erin kpokpọ, ipiẹ, vẹ isaguẹ. Okọ avwanre vwo amasan re se sherhẹn, de chere emu, yẹrẹ fọnrhọn emwa.

Avwanre bi okọ na kpo asan rẹ ugbenu hepha, avwanre mi nene ihwo na ta ota vwẹ ọsoso ẹdẹ na. Avwanre vuẹ ayen nẹ ota rotu cha dia re mu kpahen Baibol na. Vwẹ edegburhiọke, avwanre ki  hworo agogo rọhẹ okọ na. Ọ vwerhen oma ra vwọ mrẹ ihwo ri koko. Irhukpẹ rẹ ayen muru na họhọ imisio rẹ ayen vwọ yan cha. Ọkiọvo ihwo ri te ujorin yen cha, ayen me dia re te ovwọnvwọn rẹ ayen vwọ nọ enọ. Ayen vwo omavwerhovwẹn kpahen une ẹsuọ, ọtiọyena, kẹ avwanre teyen eta rẹ une na phia, a me gharọ kẹ ayen. Avwanre ihwo ẹne vwọ sua ine na, jẹ ihwo na vwẹ upho vwo nene une na. A mrẹ vwo dje aghọghọ rọyen!

Avwanre de ru uyono na nu, ihwo evo ji nene avwanre kpo uwevwin ọfa rere ayen ji vwo kuomaba uyono yena. Udughwrẹn evo da wan nu, kẹ avwanre kpo ubrotọ ọfa, avwanre vuẹ ihwo re nabọ vwo ẹwẹn rẹ uyono na nẹ ayen yono ihwo efa bẹsiẹ avwanre ki rhivwin rhe. Evo nabọ reyọ owian nana ghanghanre.

Nonẹna, buebun rẹ irere yena rhieri mamọ vrẹ obo re hepha jovwo, erhorha kpo oboyin mamọ. Urhie na, ekpẹn rehẹ orhoma rọyen vẹ iriẹ yen herọ jovwo. Ason yen avwanre vwo biẹ okọ nẹ ọko ọvo kpo ọfa. Avwanre mrẹ iyerin ride evo ri nene okọ rẹ avwanre ji nyo edo rẹ uvi rẹ avwanre vwo biẹ okọ na. Emeranvwe na lo muẹ avwanre, je urhie na pha riẹin.

Avwanre vwọ ghwọrọ ẹgbukpe iyorin vwẹ irere nana nu, avwanre de rhe kpo Puerto Rico re wene okọ avwanre na kpo ọ ro vwo ijini. Avwanre vwo te oboyin, me da mrẹ Maxine Boyd, oniọvo aye ro vwo erhuvwu dẹn, mi de vwo ẹguọnọ kpahọn, imishọnare o ruẹ. Oghwoghwota ro vwo oruru kpahen iruo na vwo nẹ ọkiemọ rọyen rhe. Ọke vwọ yanran na, ọ da ra ga kerẹ imishọnare vwẹ Dominican Republic re te ọke rẹ usuon rẹ ẹga rẹ Ifada vwọ djẹ nẹ ẹkuotọ yena vwẹ 1950. Kerẹ ohwo ro ruiruo vwẹ okọ, mi vwo uphẹn rẹ me vwọ dia Puerto Rico emeranvwe ọvo. Ọmọke krẹn, ki mi che kpo irere efa rẹ ame riariẹre, me je cha dia oboyin ikpe evo. Ọtiọyena, me da ta kẹ oma mẹ, ‘Ronald, wọ da guọnọ ọmọtẹ nana, wo hwe ọke-e.’ Udughwrẹn erha vwọ wan nu, me da ra ta ota kẹ oniọvo aye na, udughwrẹn esan vwọ wan nu, avwanre da rọvwọn. E de ji avwanre kpo Puerto Rico kerẹ imishọnare, ọtiọyena, me rha sa ro okọ kpokpọ na-a.

Vwẹ 1956, me da rhe dia oniruo okinriariẹ. Buebun rẹ iniọvo na ghwe vwo igho-o, jẹ avwanre vwo ẹguọnọ rayen mamọ. Kẹrẹ udje, vwẹ ọko re se Potala Pastillo, o vwo erua ivẹ re dia Iseri rẹ Jihova, ayen ji vwo emọ buebun, mi hworo owanre otete kẹ ayen. Me vwọ nọ ọmọtẹ rayen ọvo re se Hilda, sẹ ọ guọnọ nene avwanre kpo iruo aghwoghwo na, ọ da ta: “Me guọnọ ra, jẹ mi vwo isabato-o.” Avwanre da dẹ isabato kẹ, o de nene avwanre kpo aghwoghwo. Vwẹ 1972, me vẹ aye mẹ Maxine vwọ kọn kpo Bẹtẹl vwẹ Brooklyn, oniọvo aye ọvo ro ghwe wontọ nẹ Isikuru rẹ Gilead de bru avwanre rhe. Ọ guọnọ ra ga vwẹ asan re jiro ra vwẹ obẹ Ecuador, kọ vuẹ avwanre nẹ, “Ovwan ji vughe uvwe? Mẹvwẹ yen omotete yena vwẹ Pastillo, rẹ ovwan dẹ isabato kẹ fikirẹ iruo aghwoghwo na.” Kẹ avwanre rhe karophiyọ odẹ rọyen, Hilda! Avwanre da viẹ oviẹ rẹ aghọghọ!

Vwẹ 1960, e ji avwanre ra ga vwẹ bẹtẹl rẹ Puerto Rico rọhẹ uwevwin otete ọvo vwẹ Santurce obẹ San Juan. Ẹsosuọ, avwanre vẹ oniọvo Lennart Johnson kugbe aye rọyen yen ruiruo na. Ọ vẹ aye rọyen yen Iseri rẹ Jihova rẹsosuọ vwẹ Dominican Republic, ayen da je rhe Puerto Rico vwẹ 1957. Ọke vwọ yanran na, aye mẹ Maxine, wian vwẹ asan ra da vwẹ imagazini vwo rhe ikoko na, ayen se siobọnẹ e re vrẹ uriorin ọvo vwẹ udughwrẹn ọvo. Oma rẹ iruo na vwerhọn mamọ kidie o roro kpahen ihwo na eje re cha mrẹ emu rẹ ẹwẹn nana.

Uphẹn rẹ ẹga vwẹ Bẹtẹl kẹ vwẹ omavwerhovwẹn mamọ, kidie ọyen akpeyeren ra da kokẹ. Ẹkẹvuọvo, o ji vwo egbabọse. Kerẹ udje, vwẹ ọghwẹkoko rode rẹsosuọ re ruru vwẹ Puerto Rico ukpe rẹ 1967, a kẹ vwẹ ewian buebun. Oniọvo Nathan Knorr, rọ vwẹrote iruo rẹ Iseri rẹ Jihova ọke yena da rhe Puerto Rico. O rorori nẹ mi ru ọrhuẹrẹphiyotọ kẹ oma-ẹfan rẹ imishọnare re cha ọghwẹkoko na-a, dede nẹ mi ruro. Fikirẹ ọnana, ọ da kẹ vwẹ ọghwọku ọgangan kpahen obo re ruẹ erọnvwọn vwo nene ọrhuẹrẹphiyotọ, ọ da je tanẹ, obo rọ rhẹro rọyen diẹ ọyen mi ruru na-a. Me guọnọ nene phraphro-o, ẹkẹvuọvo, oma vwerhen ovwẹ-ẹ kidie ọ diẹ obo re phiare yen ọ ta na-a. Dedena, ọke rẹ  me vẹ aye mẹ vwọ mrẹ Oniọvo Knorr ọke ọfa, o de durhie avwanre kpo uwevwin rọyen vwọ kẹ emuọre.

Avwanre vwọ hẹ Puerto Rico, avwanre yanran ra mrẹ orua mẹ ọke sansan vwẹ England. Ọsẹ mẹ rhiabọreyọ uyota na ọke rẹ me vẹ oni mẹ vwo rhiabọreyọ-ọ. Jẹ ọke rẹ iniọvo evo vwo nẹ Bẹtẹl rhe, oni mẹ da tanẹ ayen dia uwevwin avwanre. Ọsẹ mẹ da mrẹvughe nẹ omaevwokpotọ rẹ iniọvo nana fẹnẹ ọ rẹ ilori ẹga rọyen ri vwo erharhe uruemu. Ukuotọ rọyen, o de rhi bromaphiyame vwẹ 1962.

Vwẹ 2011, aye mẹ Maxine, de ghwu. Me rhẹro rẹ ọke rẹ me cha vwọ mrẹ vwẹ evrẹnushi na. Iphiẹrophiyọ nana kẹ vwẹ omavwerhovwẹn! Vwẹ ikpe 58 rẹ avwanre rọvwọnre na, me vẹ aye mẹ mrẹ ebuo rẹ ihwo rẹ Jihova rehẹ Puerto Rico vwo nẹ omarẹ 650 re te 26,000! Vwẹ 2013, e de ku Bẹtẹl rẹ Puerto Rico vẹ United States kugbe, a da je vuẹ vwẹ nẹ me ra ga vwẹ Bẹtẹl rọhẹ Wallkill obẹ New York. Me ghwọrọ ẹgbukpe 60 vwẹ ẹkuotọ na, kọ ghwa họhọ nẹ mẹvwẹ ọmotọ rẹ Puerto Rico kerẹ ogoro ra mrẹ vwẹ oboyin re se coquí, ro kperẹ ko-kee, ko-kee vwẹ edegburhiọke. Ẹkẹvuọvo, ofori nẹ mi kpo asan ọfa.

Me je ga vwẹ Bẹtẹl asaọkiephana. Me vrẹ ẹgbukpe 90 re, iruo mẹ enẹna ọyen me vwọ vwẹ uchebro kẹ ihwo re ga vwẹ Bẹtẹl. A vuẹ vwẹ nẹ me vwẹ uchebro kẹ ihwo rẹ vrẹ 600 re vwo nẹ ọke me vwọ rhe Wallkill na. Ihwo evo bru vwe cha vwọ kẹ obẹnbẹn romobọ yẹrẹ ọ rẹ orua. Efa guọnọ oborẹ ayen sa vwọ riavwerhen rẹ ẹga rayen vwẹ Bẹtẹl. Efa re ghwa rọvwọn obọ je guọnọ uchebro rẹ oborẹ orọnvwe rayen se vwo phikparobọ. E ra vuẹre nẹ i kpo iruo aghwoghwo na vwe asan ọfa, je cha. Me nabọ kerhọ kẹ ihwo ri bru vwe cha eje, me vuẹ ayen nẹ, “‘Ọghẹnẹ guọnọ okẹ rẹ ivun avwerhe.’ Ọtiọyena, wiowian wẹn vẹ aghọghọ. Jihova yen wo ruo kẹ.”—2 Kọr. 9:7.

Egbabọse rẹ oborẹ oma sa vwọ vwerhen ohwo rọhẹ ẹga rẹ Bẹtẹl na jehẹ asan efa: Tẹnrovi oboresorọ iruo wo ruẹ na vwọ ghanre. Kemu kemu re ruẹ vwẹ Bẹtẹl, ọyen ẹga ra vwọ kẹ Jihova. Ọnana jẹ idjerhe ra vwọ vwẹ ukẹcha kẹ “odibo esiri na” vwọ vwẹ emu rẹ ẹwẹn vwọ kẹ iniọvo rehẹ akpọneje. (Mat. 24:45) Otoro asan rẹ avwanre da ga-a, avwanre vwo uphẹn re vwo jiri Jihova. E jẹ oma vwerhen avwanre vwẹ iruo rọ vwọ kẹ avwanre kidie “Ọghẹnẹ guọnọ okẹ rẹ ivun avwerhe.”