1. Djisẹ rẹ oghwọrọ rẹ Jerusalẹm.

VWẸ ukpe rẹ 607 tavwen a ke mrẹ ọke rẹ Kristi, Ovie  Nẹbukadreza II de sun isodje rẹ Babilọn buebun vwọ ro Jerusalẹm. Baibol na da ta ota kpahen ohwekufia rọ vwomaphia: “[Nẹbukadreza] vwẹ oda nyavwe imighene rayen hwe vwẹ evun rẹ ẹshẹ rayen, o rhe nẹ arodọvwẹ kẹ imighene na-a emeshare eyẹ emetobẹ, ekpako eyẹ emare. . . . Ayen da torhẹ uwevwi rẹ Ọghẹnẹ, ayen de kporo igbẹhẹ ri Jerusalẹm te otọ, ayen da vwẹ erhanre torhẹ ighẹn rọye ejobi, ọ da guọghọ ekuakua esiri rọye ejobi.”—2 Ikun 36:17, 19.

2. Orhọ-esio vọ yen Jihova vwọphia kpahen oghwọrọ rẹ Jerusalẹm, kẹ die yen cha phia kẹ ihwo rẹ Ju na?

² O rhe fo nẹ oghwọrọ rẹ Jerusalẹm gbe ihwo rọyen unu-u. Kidie ikpe buebun re yen emraro rẹ Ọghẹnẹ vwọ vwẹ orhọ-esio kẹ ihwo rẹ Ju nẹ ayen de gbevwọso Urhi rẹ Ọghẹnẹ, kẹ ayen cha dia eviẹn vwọ kẹ ihwo rẹ Babilọn. A cha vwẹ ọlọkọ hwe buebun rayen; ọ rọ vrabọ rẹ ughwu sa dia ọviẹn vwẹ Babilọn te ẹdẹ ughwu rọyen. (Jer. 15:2) Mavọ yen akpeyeren rẹ ọviẹn hepha vwẹ oboyin? A sa vwẹ akpeyeren rẹ eviẹn vwẹ Babilọn vwo dje ọ rẹ ọke rẹ Inenikristi? Ọ da dia ọtiọyen, kẹ ọke vọ?

3. Idjerhe vọ yen ẹdia rẹ eviẹn vwẹ Babilọn vwọ fẹnẹ oborẹ emọ rẹ Izrẹl rhiẹromrẹ vwẹ Ijipt?

³ Oborẹ emraro na tare ghene phia. Womarẹ Jerimaya, Jihova da vwẹ uchebro kẹ i re che mu kpo eviẹn na nẹ ayen rhiabọreyọ ẹdia kpokpọ rayen na. Ọ da ta: “Ovwan bọn iwevwi [vwẹ Babilọn] re ovwan dia ayen; voro idju re wa re emu rayen. Ẹkẹvuọvo wa guọnọ erhuvwu rẹ orere ri mi ji ovwan de kpo ighuvwu na, ovwan mia rẹ Ọrovwohwo kẹ, kidie erhuvwu rọye ovwan de vwo erhuvwu.” (Jer. 29:5, 7) Ihwo ri nene uchebro nana yeren omamọ akpọ vwẹ Babilọn. Ihwo ri mu ayen na, kẹ ayen ọmuvwiẹ te ẹdia evo. Eviẹn na tobọ vwo ọmuvwiẹ ayen vwo kpo asan ro je ayen vwẹ ẹkuotọ na. Babilọn, ọyen asan rẹ ekiẹchuọ rode vwẹ ọke awanre, ẹbe sansan ra tọn mrẹ djerephia nẹ buebun rẹ ihwo rẹ Ju na yono obo ra chueki vwẹ oboyin, efa ke rha hẹ ewena vwẹ oka rẹ iruo sansan. Evo tobọ dia edafe vwẹ oboyin. Ẹdia rẹ eviẹn vwẹ Babilọn fẹnẹ oborẹ emọ rẹ Izrẹl rhiẹromrẹ vwẹ Ijipt dibidibi.—Se Eyanno 2:23-25.

4. Vwọ vrẹ emọ rẹ Izrẹl ri gbevwọso Ọghẹnẹ, amono yen e ji mu kpo eviẹn, kẹ mavọ yen ọnana djobọte ẹga rẹ ayen vwọ kẹ Ọghẹnẹ?

⁴ Dede nẹ ihwo rẹ Ju na sa vwẹrote ọdavwẹ rayen vwọrẹ ugboma, kẹ ẹdia rẹ ẹwẹn rayen vwo? A guọghọ uwevwin rẹ Jihova vẹ agbada rọyen nure, irherẹn na rhe se ruiruo rayen vwo nene ọrhuẹrẹphiyotọ-ọ. Evo re mu kpo eviẹn na tobọ ru emu vuọvo-o, ayen idibo rẹ Ọghẹnẹ re fuevun kẹ, ẹkẹvuọvo, ayen ji nene ẹgborho na rioja. Dedena, ayen davwẹngba vwo nene Urhi rẹ Ọghẹnẹ. Kerẹ udje, Daniẹl vẹ igbeyan rọyen erha, Shadrak, Mashak vẹ Abẹdnigo, kẹnoma kẹ emu rẹ ihwo rẹ Ju gha. Daniẹl ji vwo uruemu rọ vwọ nẹrhovwo kẹ Ọghẹnẹ ọkieje. (Dan. 1:8; 6:10) Dedena, ohwo rẹ Ju rọ djoshọ rẹ Ọghẹnẹ che se ru erọnvwọn eje rehẹ Urhi na-a kidie ayen jehẹ otọ rẹ usuon rẹ egọedjọ.

5. Iphiẹrophiyọ vọ yen Jihova vwọ kẹ ihwo rọyen, kẹ diesorọ ive nana vwọ dia ọ rẹ oghẹresan?

⁵ Ihwo rẹ Izrẹl na je sa rhoma ga Ọghẹnẹ vwẹ idjerhe rọ nabọ shephiyọ? Vwẹ ọke yena, ọ họhọre nẹ ọ cha sa phia-a. Ihwo rẹ Babilọn siobọ nẹ eviẹn raye-en. Ẹkẹvuọvo, urhi yena che se djobọte Jihova Ọghẹnẹ-ẹ. O veri nẹ ihwo rọyen cha rhoma dia emuvwiẹ, ọtiọyen yen ghene phia. Ota rẹ Ọghẹnẹ shefia bẹdẹ-ẹ.—Aiz. 55:11.

6, 7. Diesorọ a vwọ guọnọ ẹrhomafuẹrẹn kpahen ọke rẹ Inenikristi vwọ dia eviẹn vwẹ Babilọn?

⁶ Inenikristi ji rhiẹromrẹ ẹdia re se vwo dje ẹdia rẹ eviẹn vwẹ Babilọn dẹvure? Vwẹ ikpe buebun, ọbe Uwevwin Orhẹrẹ na yono avwanre nẹ vwẹ ukpe rẹ 1918, e mu idibo rẹ Ọghẹnẹ nonẹna kpo eviẹn vwẹ Babilọn, ayen da rha dia emuvwiẹ vwẹ ukpe rẹ 1919. Ẹkẹvuọvo, fikirẹ iroro evo ra cha mrẹ vwẹ uyono nana vẹ ọ rọ cha na, ẹkpo nana guọnọ ẹrhomafuẹrẹn.

⁷ Nabọ roro: Babilọn Rode, ọyen okugbe rẹ ẹga rẹ efian eje. Ọtiọyena, ọ da dianẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ kẹ eviẹn vwọ kẹ Babilọn ukpe rẹ 1918, kọyen ayen je dia eviẹn vwọ kẹ ẹga rẹ efian ọke yena. Ẹkẹvuọvo, iyẹnrẹn djerephia nẹ ikpe buebun tavwen a ke mrẹ Ofovwin Akpọeje I, idibo rẹ Ọghẹnẹ ra  jẹreyọ na siomanẹ Babilọn Rode re, ọ diẹ ayen rhoma dia eviẹn vwọ kẹ aye-en. Dede nẹ ayen mrẹ omukpahen vwẹ ọke rẹ ofovwin akpọeje rẹsosuọ na, usuon rẹ akpọ na yen mukpahen ayen ọ diẹ Babilọn Rode-e. Ọtiọyena, ọhọhọre nẹ ọ ghwa dia ukpe rẹ 1918 ọyen ihwo rẹ Jihova vwọ ro ẹdia rẹ eviẹn vwọ kẹ Babilọn Rode-e.

8. Djekpahen oborẹ ẹga rẹ efian vwọ vwomaphia. (Ni uhoho rẹsosuọ na.)

⁸ Vwẹ Pẹntikọst ukpe rẹ 33, e ku ẹwẹn ọfuanfon na ku ihwo rẹ Ju kugbe ihwo rẹ ẹkuotọ efa ri kurhẹriẹ. Inenikristi kpokpọ nana da rhe dia “uvwiẹ ra jẹreyọ, uvwiẹ rẹ irherẹn, ẹgborho ọfuanfon, ihwo robọ rẹ Ọghẹnẹ.” (Se 1 Pita 2:9, 10.) Ọke rẹ iyinkọn na vwọ hẹ akpọ, ayen nabọ vwẹrote ikoko rẹ Ọghẹnẹ. Ẹkẹvuọvo, ayen vwo ghwu nu, eshare “re chahe eta rhẹriẹ” da vwomphia rere ayen vwo “si idibo na ba oma.” (Iruo 20:30; 2 Tẹsa. 2:6-8) Buebun rẹ eshare nana vwo ẹdia vwẹ ukoko na, ayen gare kerẹ iniruo, ọke vwọ yanran na ayen da je ga kerẹ “ibishọpu.” Ememerha na, ẹko rẹ ilori ẹga kọ rhe vwomaphia, dede nẹ Jesu vuẹ idibo rọyen nẹ ayen eje “imoni.” (Mat. 23:8) Eshare nana ri vwo ẹguọnọ rẹ iyono rẹ Aristotle vẹ Plato na, ki yono iyono rẹ efian, ememerha na enana da rhe reyọ ẹdia rẹ uyono ọfuanfon rẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ.

9. Djekpahen oborẹ ẹga ro broma nu ẹga rẹ uyota na rhe vwọ mrẹ obicha rẹ Usuon rẹ Rom vẹ obo ri nẹ obuko rọyen rhe.

⁹ Vwẹ ukpe rẹ 313, Osun rẹ Rom re se Constantine, da ghwobọphiyọ nẹ iyono nana dia ẹbẹre ọvo rẹ ẹga rẹ Inenikristi. Vwo nẹ ọke yena yanran, Ishọshi na vẹ Usuon na ke wian kuẹgbe. Kerẹ udje, e vwo ru Aguare rẹ Nicaea nu, Constantine rọ jehẹ aguare na da djẹ Arius, rọ dia orherẹn, vwo nẹ ẹkuotọ na kidie Arius rhọnvwere nẹ Jesu ọyehẹ Ọghẹnẹ-ẹ. Ọke rẹ Osun Theodosius I vwo suẹn (uvwre rẹ ukpe rẹ 379 fiẹ 395), ẹga ro broma nu ẹga rẹ uyota na, ra rhe riẹn phiyọ ẹga rẹ Ifada, da rhe dia ẹga rẹ Usuon rẹ Rom eje rhọnvwephiyọ. Vwẹ ẹgbukpe ujorin rẹne, igbikuegbe se orere rẹ Rom, orere rẹ egọedjọ ra vwẹ ẹga rẹ “Inenikristi vwọ gua.” Vwẹ ọke yena, ẹga ro broma nu ẹga rẹ uyota na de rhi kuomakugbe ẹga sansan re ga edjọ rehẹ Usuon rẹ Rom, ayen da rhe dia ẹbẹre ọvo rẹ Babilọn Rode. Dedena, o ji vwo ẹmẹko rẹ Inenikristi ra jẹreyọ na re je davwẹngba rayen eje ayen vwọ ga Ọghẹnẹ, ẹkẹvuọvo, e rhurhu ayen muotọ. (Se Matiu 13:24, 25, 37-39.) Ayen ghene hẹ ẹdia rẹ ọviẹn vwọ kẹ Babilọn!

10. Idjerhe vọ yen ihwo evo sa vwọ mrẹ iyono efian rẹ ishọshi na vughe?

¹⁰ Dedena, ẹgbukpe ujorin evo a vwọ mrẹ ọke rẹ Kristi nu, ihwo buebun se Baibol na vwẹ ejajẹ rẹ Grik yẹrẹ Latin. Ọtiọyena, kẹ ayen sa vwẹ iyono rehẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ vwọ vwanvwan iyono rẹ ishọshi na. Fikirẹ oborẹ ayen mrẹre vwẹ Baibol na, evo da sen iyono efian rẹ ishọshi na, jẹ ayen cha sa ta phia-a kidie e se hwe ohwo tiọyena.

11. Idjerhe vọ yen ilori ẹga vwo vwo ogangan vwẹ enu rẹ Baibol na?

¹¹ Ememerha na, ihwo rha jẹ ejajẹ re vwo si Baibol na-a, ilori rẹ ishọshi na je vwẹ uphẹn kẹ ihwo nẹ ayen fan Baibol na kpo ejajẹ rẹ ihwo riẹnre-e.  Fikirẹ ọnana, ilori ẹga na vẹ ihwo evo ri yono ọbe kodo keyen se se Baibol na komobọ, dede nẹ ọ diẹ ilori ẹga na eje yen nabọ riẹn se yẹrẹ siẹ-ẹ. Kohwo kohwo rọ vwọso oborẹ ishọshi na yonori, ke gboja kẹ mamọ. Idibo rẹ Ọghẹnẹ ra jẹreyọ na ke vwoma vwọrẹ odjahọn, siẹrẹ ayen da sa vwoma. Kirobo rọ hepha ọke rẹ ihwo rẹ Ju vwo kpo eviẹn vwẹ Babilọn, “irherẹn” ra jẹreyọ na rhe se ruiruo rayen vwo nene ọrhuẹrẹphiyotọ-ọ. Babilọn Rode yọnrọn ihwo na kokoroko kerẹ ahwa!

12, 13. Erọnvwọn ivẹ vọ yen nẹrhẹ ufi rẹ Babilọn Rode vwọ gba ihwo dogho? Djekpahọn.

¹² Inenikristi sa rhoma vwo ọmuvwiẹ ayen vwọ ga Ọghẹnẹ vwo nene idjerhe rọ guọnọre? E! Ememerha na, urhukpẹ rẹ ẹwẹn da rhe ro ebri na fikirẹ erọnvwọn ivẹ. Orọnvwọn ẹsosuọ yen ijini rọ teyen ẹbe re ruru omarẹ ukpe rẹ 1450. Tavwen a ke rhe mrẹ ijini ra vwọ teyen ẹbe, obọ yen ihwo vwo si Baibol na. A fobọ mrẹ Baibol na-a, a da je mrẹ, ọ ghanra mamọ. Iyẹnrẹn muro nẹ ọ reyọ emeranvwe ihwe, ọwena ke sa vwẹ obọ si Baibol ọvo re! Vwọba, erọnvwọn re sio phiyọ na pha ghanghanre, erọnvwọn ra vwẹ ohọroma rẹ eranvwe vwo ru. Vwọ fẹnẹ ọyena, ijini ra vwọ teyen ẹbe na sa teyen aruọbe 1,300 vwẹ ẹdọke!

¹³ Orọnvwọn rivẹ yen uduefiogbere rẹ eshare evo vwẹ ọtonphiyọ rẹ ẹgbukpe ujorin rẹ 16, rẹ ayen vwọ fan Ota rẹ Ọghẹnẹ phiyọ ejajẹ rẹ ihwo buebun jẹ. Buebun rayen phi arhọ rayen phiyọ ẹdia rẹ imuoshọ fikirẹ iruo nana.  Oshọ mu ilori ẹga na mamọ. Ọshare yẹrẹ aye rọ dia odibo rẹ Ọghẹnẹ ro vwo Baibol na pha kerẹ ohwo rọ yọnrọn orọnvwọn rọ sa so omaẹkuọn vwẹ ẹro rẹ ilori ẹga na! Baibol na vwo buẹnphiyọ na, jẹ ihwo se. Ayen vwo se na, kẹ ayen nọ enọ: ‘Tivọ yen Baibol na de yono nẹ ohwo de ghwu nu ko kpo asan re se ipọgatri, nẹ a hwosa kẹ ilori ẹga ayen ki shi ohwo ro ghwuru, yẹrẹ e se ihwo evo ipopu vẹ ilori ẹga ride?’ Vwẹ ẹro rẹ ishọshi na, ọnana ẹvwọsuọ rode. Ihwo na yinvwaro vreka! Ishọshi na kpairoro vrẹ ayen kakaka-a. E de brorhiẹn rẹ ughwu hwe eshare vẹ eya re sen iyono rẹ ishọshi na, kugbe iyono efian rẹ Aristotle vẹ Plato, ihwo ri yerin tavwen e ki vwiẹ Jesu Kristi. Ishọshi na de brorhiẹn rẹ ughwu na nu, Usuon na kọyen hwe ohwo na. Ọdavwẹ rayen ọyen ihwo vwo jẹ Baibol na ese, rere ayen vwo jẹ enọ ẹnọ kpahen iyono rẹ ishọshi na. Vwẹ asan buebun, ona nana wianre. Ẹkẹvuọvo, ihwo evo rhọnvwere nẹ Babilọn Rode dje uguegue mu aye-en. Ayen davwen Ota rẹ Ọghẹnẹ na nure, ayen rhe che se siobọno-o! Ọnana yen ọtonphiyọ rẹ ẹdia rẹ ọmuvwiẹ vwo nẹ ẹga rẹ efian.

14. (a) Die yen toroba ẹyan obaro rẹ erianriẹn rẹ Baibol na vwẹ omarẹ ukpe rẹ 1870? (b) Djisẹ rẹ ẹgbaẹdavwọn rẹ Oniọvo Russell sa vwọ mrẹ uyota na.

¹⁴ Ihwo buebun rẹ urhuru rẹ uyota rẹ Baibol na siẹ da djẹ kpo irere rẹ omukpahen na ghwa ga-an. Ayen guọnọ se Baibol na, yono, je vuẹ ihwo efa kpahọn vwẹ asan rẹ ayen de vwo ọmuvwiẹ. United States, ọyen ọvo usun rẹ ẹkuotọ tiọyena, etiyin yen Charles Taze Russell vẹ ẹmẹko rẹ ihwo evo da ton uyono rẹ Baibol na phiyọ vwẹ omarẹ ukpe rẹ 1870. Ẹsosuọ, Oniọvo Russell vwo ọdavwẹ rọ vwọ guọnọ ẹga ro yono uyota na. Ọ nabọ frẹkotọ vwẹ iyono rẹ ẹga buebun, tobọ tẹ e re dia Inenikristi-i, vwọ vwanvwan oborẹ Baibol na tare. Ọ da rhe mrẹvughe nẹ o vwo ọvuọvo usun rẹ ẹga na ro nene Ota rẹ Ọghẹnẹ gbagba-a. O vwo ọke ọvo, rọ vẹ ilori ẹga evo vwọ vwoma vẹ iphiẹrophiyọ nẹ ihwo nana che rhiabọreyọ uyota rọ vẹ ihwo rọyen na mrẹvughe vwẹ Baibol na, ayen me je reyọ vwo yono ishọshi rayen. Ilori ẹga na davwerhọ-ọ. Emọ-uyono rẹ Baibol na da rhe mrẹvughe nẹ, ayen che se vwo oyerinkugbe vẹ ihwo re gbomavwra ẹga rẹ efian kokoroko-o.—Se 2 Kọrẹnt 6:14.

15. (a) Ọke vọ yen Inenikristi vwọ ro ẹdia rẹ eviẹn vwọ kẹ Babilọn Rode? (b) Enọ vọ yen a cha kpahenphiyọ vwẹ uyono rọ cha na?

¹⁵ Avwanre rhe mrẹ nẹ Inenikristi uyota ro ẹdia rẹ eviẹn vwẹ Babilọn ọke rẹ ọyinkọn rọ koba na ghwe vwo ghwu nu. Ẹkẹvuọvo, enọ efa vwomaphia: Erọnvwọn efa vọ yen djerephia nẹ ikpe evo tavwen a ke mrẹ ukpe rẹ 1914, e ra jẹreyọ na ghini broma nẹ Babilọn Rode, ọ diẹ ayen rhoma dia eviẹn vwọ kẹ-ẹ? Ghini uyota nẹ ivun miovwo Jihova kidie nẹ idibo rọyen siobọ rẹ iruo rẹ aghwoghwo na kpotọ vwẹ Ofovwin Akpọeje I? Kẹ iniọvo avwanre evo siobọnu ọyọnregan rayen vwẹ ọke yena, ọ da nẹrhẹ ophu mu Jihova? Ọ da dianẹ Inenikristi ro ẹdia rẹ eviẹn vwọ kẹ ẹga rẹ efian vwo nẹ ẹgbukpe ujorin rivẹ yanran, kẹ ọke vọ yen ayen vwọ dia emuvwiẹ? Enana emamọ enọ. A cha mrẹ ẹkpahọnphiyọ rayen vwẹ uyono rọ cha na.