Me vwọ ton iruo rẹ ọkobaro ọkieje phiyọ nu, akpeyeren mẹ de ri wene vwẹ idjerhe re me rhẹro rọye-en. (Ẹfe. 3:20) Ẹkẹvuọvo, wọ sa nọ, kẹ mavọ yen ọ phia wan? Ji mi gbikun na nẹ ọtonphiyọ rhe.

E vwiẹ vwẹ vwẹ Berlin, Germany, emeranvwe evo rẹ Ofovwin Akpọeje II ghwa vwọ tonphiyọ nu vwẹ ukpe rẹ 1939. Aropleni rẹ isodje do ibọmbu phiyọ Berlin mamọ, ọke rẹ ofovwin na vwo kuẹphiyo re vwẹ ukpe rẹ 1945. Ẹdẹ ọvo, ibọmbu da sa vwẹ urhuvwun rẹ avwanre, me vẹ orua mẹ da djẹ kpo asan rẹ ibọmbu na de jẹ avwanre oma ete. Ukuko na, avwanre da djẹ kpo Erfurt rọ dia orere rẹ oni mẹ.

Oni mẹ ghene guọnọ riẹn uyota na. Ọtiọyena, o de se ẹbe rẹ ihwo ri yono ẹbe kodo ji kpo ẹga sansan, ẹkẹvuọvo iyono rayen na tere ẹwẹ-ẹn. Vwẹ omarẹ ukpe rẹ 1948, Iseri ri Jihova ivẹ da rhe uwevwin rẹ avwanre. Oni mẹ de durhie ayen ro uwevwin, ọ da nọ ayen enọ buebun. O ji te unọke ọvo-o, ọ da vuẹ vwẹ vẹ oniọvo mẹ nẹ, “Me mrẹ uyota na re!” Ọmọke vwọ wan nu, mẹvwẹ, oni mẹ, vẹ oniọvo mẹ rẹ ọmọtẹ da ton uyono ẹra phiyọ vwẹ Erfurt.

Avwanre rhivwin kpo Berlin vwẹ ukpe rẹ 1950, avwanre da vwomaba ukoko ri Berlin-Kreuzberg. Avwanre vwọ rhoma kua kpo asan ọfa vwẹ Berlin, avwanre da vwomaba Ukoko ri Berlin-Tempelhof. Ọke vwọ yan obaro, oni mẹ de bromaphiyame, ẹkẹvuọvo mi siomauko ọke yena. Diesorọ?

Ẹyan obaro mẹ siotọ kidie oma vo vwẹ. Mi nene iniọvo na kpo aghwoghwo ẹgbukpe ivẹ soso, jẹ mi se ghwoghwo ota ke ohwo vuọvo-o. Erọnvwọn ki rhi wene ọke ri mi vwo sikẹre inọvo ri fiudugberi ji vwomakpahotọ vwọ kẹ ẹga ri Jihova. E mu evo rayen phiyọ uwodi rẹ oja vwẹ East Germany. Efa bẹbẹ mu ẹbe rẹ avwanre ro East Germany dede nẹ ayen riẹnre nẹ obọ de te ayen e che mu ayen phiyọ uwodi. Udje rayen na te vwe ẹwẹn dẹn. Mi de roro, iniọvo nana de se phi arhọ rayen phiyọ  ẹdia rẹ imuoshọ fikirẹ Jihova vẹ iniọvo rayen, kọyen mi ji se phi omaẹvuọ mẹ na kparobọ.

Me davwẹngba vwo phi omaẹvuọ mẹ na kparobọ, ọke mi vwo vwobọ vwẹ egbadaẹdjẹ rẹ oghẹresan vwẹ ukpe rẹ 1955. Vwẹ ileta ra teyenphia vwẹ ọbe re se Informant, * Oniọvo Nathan Knorr de ghwoghwo nẹ egbadaẹdjẹ yena ọyen ọvo usun rẹ egbadaẹdjẹ re marho rẹ ukoko na rure. Ọ tare nẹ, ighwoghwota na eje de se vwobọ vwọ, “iruo rẹ aghwoghwo rẹ emeranvwe na cha dia ọ rẹ oghẹresan re rhiẹromrẹ re vwẹ otọrakpọ na.” Ọtiọyen ọ ghene phia. O rhe kri-i, me da vwomakpahotọ kẹ Jihova, mẹvwẹ, ọsẹ mẹ, vẹ oniọvo mẹ ọmọtẹ de bromaphiyame vwẹ ukpe rẹ 1956. Ọyena ghwa vwọ wan nu, mi de hirharoku orhiẹn-ebro ọghanghanre ọfa.

Vwẹ ikpe buebun, me riẹnre nẹ ofori nẹ me dia ọkobaro, ẹkẹvuọvo ke me kparọ. Ẹsosuọ, mi de yono ekiẹchuọ rẹ obo ra dẹ jẹ shẹ erọnvwọn vwẹ ẹkuotọ sansan. Mi vwo wontọ nẹ uyono na nu, mi de roro nẹ ofori me vwọ wian je tẹn ona rẹ ekiẹchuọ na tavwen mi ki ton iruo rẹ ọkobaro phiyọ. Vwẹ ukpe rẹ 1961, me da mrẹ iruo vwẹ Hamburg, rọ dia asan rọ marho rẹ ekọ de duvwẹn vwẹ Germany. Iruo na rhe vwọ ro vwẹ oma re, ẹkpẹkparọ kọyen me kpare iruo rẹ ọkobaro na. Die kọyen mi che ru?

Oma vwerhen ovwẹ nẹ Jihova reyọ iniọvo re eshare ri vwo ẹguọnọ vwọ vwẹ ukẹcha kẹ vwẹ vwo phi ẹga rọyen phiyọ ẹdia rẹsosuọ. Igbeyan mẹ evo phi omamọ rẹ udje phiyotọ kẹ vwẹ rẹ ayen vwọ ton iruo rẹ ọkobaro na phiyọ. Vwọba, Oniọvo Erich Mundt rọ dia ọvo usun rẹ ihwo re mu phiyọ uwodi rẹ oja jovwo, da vwẹ uchebro kẹ vwẹ nẹ me vwẹroso Jihova. Ọ tare nẹ iniọvo re vwẹroso omobọ rayen ọke yena rhe vwiẹrẹ ukuko na. Ẹkẹvuọvo, iniọvo re vwẹroso Jihova sẹro rẹ evun-ẹfuọn rayen, ayen da rhe dia uchivwo vwevunrẹ ukoko na.

Ọkieje yen Oniọvo Martin Poetzinger, rọ gare vwẹ Ẹko Rọvwẹrote na, vwọ vwẹ uchebro nana vwọ kẹ iniọvo na, ọ mẹ ta: “Uduefiogbere yen orọnvwọn rọ ma ghanre wo se vwo!” Mi vwo roro kpahen eta yena nu, mi de siobọnu iruo mẹ je ton iruo rẹ ọkobaro phiyọ vwẹ June 1963. Ọyena yen orhiẹn-ebro ro me yovwin ri mi bru re! Emeranvwe ivẹ vwọ wan nu, bẹsiẹ me ke guọnọ iruo ọfa mrẹ, e de durhie uvwe nẹ me rhe ga kerẹ ọkobaro rẹ oghẹresan. Ikpe evo vwọ wan nu, Jihova de ru obo ri mi rhẹro rọye-en. E de durhie uvwe kpo iklasi 44 rẹ Isikuru ri Gilead.

“Orọnvwọn ọghanghanre ọvo ri mi yonori vwẹ isikuru na, marho vwo miẹ Oniọvo Nathan Knorr vẹ Lyman Swingle yen “Wọ fobọ mu iruo wẹn phiyotọ-ọ.” Ayen vwẹ uchebro vwọ kẹ avwanre nẹ ọ da tobọ bẹn dede avwanre daji iruo na. Oniọvo Knorr da ta: “Die yen wọ cha tẹnrovi? Inuhu na, ishishi na, ẹdia ogbere rẹ ihwo na? Gbanẹ irhe na, idodo na, vẹ epharo rẹ ehwẹ rẹ ihwo na? Davwẹngba vwo vwo ẹguọnọ rẹ ihwo na!” Oviẹ dino va Oniọvo Swingle abọ ẹdẹ ọvo ro vwo dje oboresorọ iniọvo evo vwọ fobọ siobọnẹ iruo rayen. Rere o se vwo sun oma rọyen, ọ da fọ, kpo oma vi tavwen ọ ke rhoma tuẹn ota eta phiyọ. Ota na te vwẹ ẹwẹn mamọ, mi de brorhiẹn nẹ mi che ku Jesu yẹrẹ iniọvo rọyen ri fuevun phiyotọ-ọ.—Mat. 25:40.

A vwọ vuẹ avwanre asan rẹ avwanre da cha ga nu, iniọvo evo re ga vwẹ Bẹtẹl ke nọ evo usun rẹ avwanre asan re ji avwanre ra. Ayen ta omamọ ota kpahen asan re ji iniọvo ri chekọ na ra, ẹkẹvuọvo me vwọ vuẹ ayen nẹ “Congo (Kinshasa)” yen e ji vwe ra, ayen da fọ, je ta: “Congo! E jẹ Jihova nene uwe dia!” Vwẹ ọke yena, e nyo iyẹnrẹn rẹ ifovwin vẹ ohwekufia vwẹ Congo. Ẹkẹvuọvo, me karophiyọ obo ri mi yonori. Avwanre vwo wontọ vwẹ September 1967 nu, mẹvwẹ, Heinrich Dehnbostel, vẹ Claude Lindsay, de kpo Kinshasa rọ dia otorho rẹ Congo.

Avwanre vwo te Kinshasa nu, avwanre da vwẹ emeranvwe erha vwo yono ephẹrẹ ri  French. Avwanre da ro aropleni kpo Lubumbashi, ra riẹn phiyọ Elisabethville jovwo, rọ kẹrẹ ughwru ri Zambia vwẹ obohwẹre rẹ ọnre ri Congo. Avwanre da kua kpo uwevwin ọvo ra rhuẹrẹ vwọ kẹ imishọnare rọhẹ uherevie rẹ orere na.

Rọ vwọ dianẹ iyẹnrẹn esiri na ji rhi te asan buebun vwẹ Lubumbashi na-a, oma vwerhen avwanre mamọ nẹ, avwanre yen ihwo rẹsosuọ ri ghwoghwo ota kẹ ihwo na. O kriri-i, ihwo rẹ avwanre vwẹ Baibol yono de rhi bun te ẹdia rẹ avwanre rha tobọ mrẹ ọke vwo yono aye-en. Avwanre je tobọ ghwoghwo ota kẹ ihwo re wian kẹ igọmẹti yẹrẹ elọkpa. Ihwo buebun muọghọ kẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ vẹ iruo rẹ aghwoghwo na. Swahili yen ephẹrẹ rẹ ihwo na ma jẹ, ọtiọyena me vẹ Claude Lindsay de ji yono ephẹrẹ na. O kriri-i, e de mu avwanre kpo ukoko ra da jẹ Swahili.

Dede nẹ avwanre riavwerhen rẹ iruo rẹ avwanre vwẹ etiyin, jẹ egbabọse buebun herọ. Ọke buebun yen avwanre vwọ yan vwa isodje re yọnre ihwunu re da idi vroma yẹrẹ elọkpa ri gun efian nyẹ avwanre. Ẹdẹ ọvo, avwanre vwo ru uyono vwẹ evun rẹ uwevwin avwanre dia na, elọkpa buebun vẹ ihwunu da họrhọ ro uwevwin na, ayen de mu avwanre kpo ogba rẹ elọkpa, ayen da vwẹ avwanre chidia otọ re te omarẹ ughọjọ ihwe rẹ ason bẹsiẹ rẹ ayen ki siobọnu avwanre.

Vwẹ ukpe rẹ 1969, a da vwẹ ovwẹ mu oniruo okinriariẹ. Ọke me vwọ ga kerẹ oniruo okinriariẹ, ọkievo me yan ugbo oshesheri wan idjerhe rẹ aghwa rọ vọnre vẹ ibehre. Idjerhe tiọyena yen a ma mrẹ vwẹ Africa. Vwẹ ọko ọvo, ọhọ  ọvo vẹ emọ rọyen vwerhẹn obotọ rẹ ehwa mẹ. Me karophiyọ oborẹ edo rọyen rhọvwọn ovwẹ wan vwẹ edegburhiọke. Oma vwerhen ovwẹ me da karophiyọ oborẹ me vẹ iniọvo na chidia riariẹ erhanre phiyọ vwẹ ovwọnvwọn jẹ avwanre ta ota kpahen Baibol na.

Egbabọse rode ọvo rẹ avwanre hirharoku ọyen iniọvo rẹ efian ri me ruẹ kerẹ Iseri ri Jihova jẹ ayen ẹbẹre ọvo rẹ ẹko re se Kitawala. * Evo usun rayen bromaphiyame je ga kerẹ ekpako vwevunrẹ ukoko na. Buebun rẹ ihwo nana re pha kerẹ ‘ikuta ri siomanu’ na sa phiẹn iniọvo re fuevun ga vwevunrẹ ukoko na-a. (Jud 12) Ukuotọ rọyen Jihova de si iniọvo rẹ efian nana nẹ evunrẹ ukoko na, rọ rhe nẹrhẹ ihwo buebun kurhẹriẹ rhe ukoko na.

Vwẹ 1971 a da vwẹ ovwẹ kpo oghọn ukoko rọhẹ Kinshasa. Vwẹ oboyin, mi ruiruo sansan kerẹ ẹroevwote rẹ ileta, ifọmu re vwo durhie ẹbe, je wian vwẹ akon iruo rọ vwẹrote iruo ẹga na. Bẹtẹl yen mi de yono obo ra vwẹrote iruo rẹ ukoko na re ruẹ vwẹ ẹkuotọ rhuarho ro ghwe vwo omamọ rẹ idjerhe, irhikpe, vẹ ona rẹ ofa-a. Ọkievo, ọ reyọ emeranvwe evo tavwen ileta ra vwẹ aropleni mu vwo rhe ikoko na ki te ayen obọ. E mi mu ileta na nẹ aropleni ro okọ. Ọke re vwo bio ekọ na yanran, ekọ na mi rhi gbadje ẹbe re pha kerẹ tetebe ri djẹ nene enu rẹ ame na vwẹ idughwrẹn evo. Dede nẹ avwanre hirharoku ebẹnbẹn tiọyena vẹ efa, e ruiruo na ghene.

O gbevwunu me vwọ mrẹ oborẹ iniọvo na ruẹ ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ eghwẹkoko wan dede nẹ ayen ghwe vwo igho-o. Ayen vwẹ ẹrhẹren vwọ bọn umukpe, ayen da vwẹ eyareya vwo ru igbẹhẹ, ji kpirhin ayen vwo ru egbara. Ayen reyọ ekpọ vwọ bọn iwevwin, vwẹ eghwẹre vwo rhurhu enu rayen, je vwẹ ayen vwo ru imẹjẹ. Rọ vwọ dianẹ ayen vwo ibibẹn na-a, ayen da vwẹ ohọrọ rẹ irhe rẹ ayen kpẹren vwọ gba ekpọ na kugbe. Aghwanre rẹ iniọvo nana vwo yerin ghene ebẹnbẹn je vwe dẹn. Mi de rhi vwo ẹguọnọ rayen mamọ. Ọ da vwẹ mamọ ọke re vwo ji vwẹ kpo asan ọfa!

Vwẹ ukpe rẹ 1974, e de mu vwe kpo oghọn ukoko ri Nairobi, Kenya. Avwanre vwo iruo buebun re che ru, kidie oghọn ukoko ri Kenya vwẹrote iruo rẹ aghwoghwo re ruẹ vwẹ ẹkuotọ ihwe re kẹrerẹ, a dobọ rẹ iruo rẹ avwanre ji vwẹ evo usun rẹ ẹkuotọ na. Abọ buebun yen e ji vwe re kin ẹkuotọ yena, marho kẹ Ethiopia. Iniọvo rehẹ Ethiopia hirharoku omukpahen, ayen ji chirakon rẹ edavwini egangan. E mu buebun rayen phiyọ uwodi yẹrẹ gboja kẹ ayen, a tobọ hwe evo ghwu dede. Ẹkẹvuọvo, ayen fuevun chirakon kidie ayen vẹ Jihova vwo omamọ rẹ oyerinkugbe, ọtiọyen ji te iniọvo rayen.

Vwẹ ukpe rẹ 1980, emu rẹ omavwerhovwẹn ọvo da phia kẹ vwẹ ọke me vwọ rọvwọn Gail Matheson ro nẹ Canada rhe. Me vẹ Gail yen gba hẹ iklasi vwẹ isikuru ri Gilead. Avwanre si ileta rhe ohwohwo. Gail ga kerẹ imishọnare vwẹ Bolivia. Ẹgbukpe 12 vwọ wan nu, avwanre da rhoma mrẹ vwẹ New York. O rhe kri-i, avwanre da rọvwọn vwẹ Kenya. Oma ri Gail vwerhen ovwẹ mamọ kidie o mudiagan, o ji vwo ẹwẹn rẹ otekẹvwẹ. Ọkieje yen o vwo biẹcha vwẹ je dje oma rọyen phia kerẹ uvi rẹ aye.

Vwẹ ukpe rẹ 1986, e de ji uvwe vẹ Gail kpo iruo rẹ ikiekin, vwẹ ọke ọvuọvo na me je ga vwẹ Umẹ Rọvwẹrote Oghọn Ukoko. Iruo rẹ ikiekin na mu vwẹ kpo ẹkuotọ sansan rẹ oghọn ukoko ri Kenya vwẹrote.

Me nabọ karophiyọ egbemuo rẹ avwanre ruru vwọ kẹ ọghwẹkoko ọvo vwẹ Asmara (rọhẹ Eritrea) vwẹ ukpe rẹ 1992. Ọke yena a dobọ rẹ iruo rẹ avwanre ji vwẹ ekogho yena-a. Ọ da ohwo mamọ nẹ uwevwin ra bọn phiyọ aghwa ọvo, rẹ obevun rọyen guọghọre mamọ ọyen avwanre mrẹre. O gbevwunu vwẹ ẹdẹ rẹ oghwẹkoko na, me vwọ mrẹ oborẹ iniọvo na nabọ rhuẹrẹ asan eje yoyovwin rere avwanre sa vwọ ga Jihova vwẹ etiyin. Erua  buebun hwarhiẹ emwa ra vwọ rhuẹrẹ asan rhe, rere e se vwo rhurhu asan ri fẹro-o. Avwanre vẹ ihwo ri te 1,279 re rhe ọghwẹkoko na riavwerhen rọyen.

Iruo rẹ ikiekin na vọnre vẹ egbabọse kidie asan sansan yen avwanre dia kudughwrẹn kudughwrẹn. O vwẹ ọke ọvo rẹ avwanre vwọ dia uwevwin rode ọvo ra bọn kerẹ abadi, vwẹ ọke ọfa, avwanre da rha dia uwevwin ra vwẹ ize vwọ bọn. Asan re de kpirhin awọ vwẹ ichiyin re vrẹ 300 (100 m) vwo sheri kẹ uwevwin na. Otoro asan rẹ avwanre da ga-a, ọke rẹ avwanre vẹ iniọvo na ri vọnre vẹ oruru na ghwọrọ kugbe yen avwanre ma karophiyọ. Ọ da avwanre mamọ nẹ avwanre cha yanjẹ igbeyan rẹ avwanre buebun vwo, ọke re vwo ji avwanre kpo asan ọfa.

Uvwre rẹ 1987 fiẹ 1992, usuon da ghwobọphiyọ iruo rẹ avwanre vwẹ ẹkuotọ sansan rẹ oghọn ukoko ri Kenya vwẹrote. Ọtiọyena, a da rhe vwẹ oghọn ukoko vẹ ọfisi vwẹ ẹkuotọ yena vwo mu. Vwẹ ukpe rẹ 1993, e de ji avwanre kpo ọfisi rọhẹ Addis Ababa, Ethiopia rọ dia asan re de ruiruo rẹ avwanre vwẹ odjahọn ikpe buebun tavwen usuon ki ghwobọphiyọ iruo na.

Jihova bruba iruo na vwẹ Ethiopia. Iniọvo buebun ghwobọphiyọ iruo rẹ ọkobaro ọkieje. Ghwe vwo nẹ ukpe rẹ 2012 rhe yen ighwoghwota re vrẹ ẹkẹn uje rẹ ujorin vwọ ga kerẹ ekobaro rẹ ọkieje. Vwọba, Isikuru rukoko na reyọ uyono vwọphia, ọtiọyena Eguan Ruvie re vrẹ 120 yen a bọn re. Vwẹ ukpe rẹ 2004, orua rẹ Bẹtẹl da kua kpo uwevwin kpokpọ, asan ọvuọvo yena yen Ọguan Romẹvwa je hepha.

Me vẹ Gail riavwerhen rẹ oyerinkugbe rọhẹ uvwre rẹ avwanre vẹ iniọvo rẹ Ethiopia ọke yena. Avwanre vwo ẹguọnọ rayen fikirẹ erorokẹ vẹ uruemu esiri rayen. O ji rhi kri na-a, fikirẹ jẹ omakpokpọ evwo, e de mu avwanre kpo oghọn ukoko rọhẹ Central Europe. A nabọ vwẹrote avwanre dẹn, jẹ ọkieje yen avwanre vwọ karophiyọ iniọvo avwanre rehẹ Ethiopia.

Avwanre rhiẹromrẹ obo ri Jihova nẹrhẹ iruo na rhophiyọ. (1 Kọr. 3:​6, 9) Kerẹ udje, mi tu vwo ghwoghwo ota kẹ ihwo ri Rwanda re rhe Congo rhe guọnọ ẹrovwo, oghwoghwota vuọvo hẹ Rwanda-a. Enẹna, iniọvo re vrẹ 30,000 yehẹ ẹkuotọ yena. Vwẹ ukpe rẹ 1967, Congo (Kinshasa) vwo omarẹ ighwoghwota ri te 6,000. Asaọkiephana, omarẹ ighwoghwota 230,000 yehẹ etiyin, ihwo re vrẹ oduduru ọvo yen kpo Ẹkarophiyọ na vwẹ ukpe rẹ 2018. Uchunu rẹ ighwoghwota rehẹ ẹkuotọ sansan rẹ oghọn ukoko ri Kenya vwẹrote jovwo bun vrẹ 100,000.

Vwẹ ẹgbukpe 50 re wanre na, Jihova reyọ iniọvo sansan vwọ chọn vwẹ uko vwo vwobọ vwẹ iruo rẹ ẹga ọkieje. Dede nẹ oma je vo ovwẹ, mi yono obo ra vwẹrosua Jihova. Obo mi rhiẹromrẹ vwẹ Africa yono uvwe uruemu rẹ akoechiro vẹ otekẹvwẹ. Mẹvwẹ vẹ aye mẹ Gail vwo ẹguọnọ rẹ iniọvo na ri dje uruemu re vwo dede ọrhorha rẹ oghẹresan phia, chirakon rẹ ebẹnbẹn ride, je vwẹroso Jihova. Me kpẹvwẹ Jihova fikirẹ ẹserọphẹ rọyen. Ebruphiyọ ri Jihova ro te vwe obọ ghene vrẹ obo ri mi rhẹro rọyen.—Une 37:4.