E vwiẹ vwẹ ukpe ri 1935 vwẹ Darlaston, ẹbẹre rẹ England re se Black Country. A vwẹ odẹ na se asan na fikirẹ ivwirhi ri brẹ nẹ ifatri buebun cha vwẹ oboyin. Ọke re me vwọ hẹ omarẹ ẹgbukpe ẹne, ọsẹ vẹ oni mẹ da tuẹn uyono ri Baibol phiyọ vẹ Iseri ri Jihova. Me vwọ hẹ omarẹ ẹgbukpe 14-15, me da rhe mrẹ uyota na vughe ji bromaphiyame vwẹ 1952 ọke me vwọ hẹ ẹgbukpe 16.

Vwẹ ọke vuọvo yena, me da tuẹn iruo eyono phiyọ vwẹ ifatri rode ọvo re de ruẹ ekuakua ra vwọ wiowian vẹ ẹbẹre sansan rẹ imoto. Ke yono uvwe me vwọ dia osiọbe rẹ ikọmpini, rọ dia owian re me nabọ vwo omavwerhovwẹn kpahen.

Mi vwo orhiẹn ọghanghanre ọvo ri mi che bru ọke rẹ oniruo okinriariẹ vwọ vuẹ vwẹ nẹ, mi rhe ruẹ uyono rẹ Ọbe Ukoko re ruẹ vwẹ uvwre rẹ udughwrẹn na, vwẹ ukoko mẹ vwẹ Willenhall. Ẹkẹvuọvo, orhiẹn nana bẹnre mamọ. Vwẹ ọke yena, ikoko ivẹ yen mi de kpo uyono. Vwẹ uvwre rẹ udughwrẹn na mi kpo uyono vwẹ ukoko rọ kẹrẹ asan ri mi de ruiruo vwẹ Bromsgrove, rọ vwẹ omarẹ iroko 32 vwo sheri kẹ asan re me dia. Vwẹ oba rẹ udughwrẹn na mi de bru ọsẹ vẹ oni mẹ ra, ki mi vwomaba ukoko rọhẹ Willenhall.

Kidie nẹ me guọnọ bicha ukoko ri Jihova, mi de rhiabọreyọ owian rẹ oniruo okinriariẹ vwọ kẹ vwẹ na, dede nẹ ọnana mudiaphiyọ nẹ me cha yanjẹ iruo mi yono ri mi vwo omavwerhovwẹn kpahen na vwo. Me nama viẹ idiekpọvwẹ kpahen orhiẹn ri mi bruru nẹ Jihova kpọ idjerhe mẹ, rọ nẹrhẹ mi vwo uphẹn ri mi vwo yeren uvi rẹ akpọ na-a.

Mi vwo kpo ukoko ri Bromsgrove, me da mrẹ oniọvo aye ọvo re se Anne rọ vwo erhuvwu mamọ, o ji vwo ẹguọnọ ri Jihova. Vwẹ 1957, avwanre da rọvwọn je riavwerhen rẹ uphẹn rẹ ẹga sansan vwẹ ẹga ri Jihova kerẹ iruo rẹ ọkobaro rẹ ọkieje, ọkobaro rẹ oghẹresan, iruo rẹ ikienkin kugbe ẹga ri Bẹtẹl. Anne nẹrhẹ me mrẹ aghọghọ vwẹ akpeyeren mẹ eje.

Vwẹ 1966, avwanre de kpo isikuru ri Giliẹd rẹ iklasi 42. Malawi yen e ji avwanre ra, ra riẹnphiyọ warm heart of Africa kidie ihwo rẹ ẹkuotọ na  ruẹse ji dede erhorha. Avwanre nama rhẹro rọyen nẹ avwanre cha sa dia etiyin kri-i.

Avwanre te Malawi vwẹ February 1, 1967. E vwo yono avwanre obo ra jẹ ephẹrẹ rayen ọsoso emeranvwe ọvo nu, avwanre da tuẹn iruo rẹ ikienkin phiyọ. Imoto ọvo re se Kaiser Jeep rẹ ihwo rorori nẹ ọ sa djẹ vwẹ kasan kasan, tobọ te urhie dede ọyen avwanre gua. Ọ dia asan eje yen imoto nana sa wa-an, ame rọ pha kpẹphiẹ kpẹphiẹ ọvo ọyen ọ sa gua vrẹ. Ọkiọvo, uwevwin rẹ ekpẹn ra reyọ ebọ vwo ru, ra vwẹ iroba vwo rhurhẹ enu rọyen vwẹ ọke osio rere o vwo je fio, ọyen avwanre dia. Ọna yen ghwa oborẹ avwanre vwọ tuẹn iruo rẹ imishọnare rẹ avwanre phiyọ, jẹ oma je vwerhen avwanre ghene!

Vwẹ April, me da mrẹvughe nẹ o rhe che kri-i, avwanre che hirharoku ebẹnbẹn vwo nẹ obọ rẹ ihwo ri suẹn rhe. Mi nyo ota rẹ prẹsidẹti ri Malawi re se Dr. Hastings Banda vwọphia vwẹ iradio. Ọ tare nẹ Iseri ri Jihova hwosa rẹ uyovwi-in, nẹ ayen je sua okpetu kẹ ihwo ri suẹn. Vwọrẹ uyota, enana eje efian. Obo re ghwa enana eje cha yen kidie avwanre rhọnvwe dẹ ikadi rẹ ihwo ri sivwẹn oseghe rẹ usuon (political party membership) je ka ẹbẹre vuọvo rẹ usuon raye-en.

Vwẹ September, avwanre de se vwẹ ọbe rọ ghwẹ iyẹnrẹn nẹ prẹsidẹti na tare nẹ iniọvo na sua okpetu vwẹ asan eje. O de ghwoghwo vwẹ echidiotọ rẹ ayen ruru nẹ o rhe che kri-i, usuon rọyen cha dobọ rẹ Iseri ri Jihova ji. A da dobọ rẹ avwanre ji vwẹ October 20, 1967. Ọmọke krẹn vwọ wan nu, elọkpa vẹ ihwo re vwẹrote akon iruo rẹ ihwo re guọnọ kpo ẹkuotọ ọfa da rhe oghọn ukoko na rhe kanrọ, je djẹ imishọnare na nẹ ẹkuotọ na.

 Avwanre vwọ ghwọrọ ẹdẹ erha vwẹ uwodi nu, a da djẹ avwanre kpo ẹkuotọ ri Mauritius ri Britain suẹn. Dedena, ihwo ri suẹn vwẹ Mauritius rhọnvwere nẹ avwanre dia etiyin kerẹ imishọnare-e. Ọtiọyena, e de ji avwanre kpo Rhodesia, ra riẹnphiyọ Zimbabwe enẹna. Avwanre vwo te oboyin, avwanre da mrẹ ohwo rọ vwẹrote akon iruo rẹ ihwo re guọnọ kpo ẹkuotọ ọfa, rẹ ophu muẹ djọghrọ djọghrọ rọ senre nẹ avwanre rua ẹkuotọ na-a, ọ da ta: “A djẹ ovwan nẹ Malawi. A je rhọnvwe nẹ ovwan dia Mauritiusi-i, enẹna ovwan hẹ etinẹ re kidie oma fun ovwan.” Anne kọ vie. Kọ họhọre nẹ o rhe vwo ohwo vuọvo rọ guọnọ avwanre-e. Ugege yena, me ghwa guọnọ vrẹn rere mi rhivwin kpo England. Ukuotọ rọyen, ihwo re vwẹrote akon iruo re ihwo re guọnọ kpo ẹkuotọ ọfa na da rhọnvwe nẹ avwanre sa vwerhẹn oghọn ukoko rọhẹ Zimbabwe hrọke, ọ da dianẹ avwanre cha rhọnvwe ra vwẹ oma nẹ vwẹ esiri rọ vwẹrote akon iruo rayen ọke de rhie. Dede nẹ oma bru avwanre ku, jẹ avwanre yanjẹ erọnvwọn eje vwo vwẹ obọ ri Jihova. Vwẹ oghẹruvo rẹ ẹdẹ rọ vwọ kpahọn, emuọvo rẹ avwanre vwẹro roro-o da phia, a da vwẹ uphẹn kẹ avwanre nẹ avwanre sa dia Zimbabwe kerẹ erhorha. Oborẹ oma ru vwe ẹdẹ yena cha sa chọrọ ovwẹ ẹro-o—o muvwẹro nẹ Jihova yen kpọ idjerhe rẹ avwanre.

Akon Iruo Rọvwẹrote Iruo rẹ ẹga ri Malawi kugbe Mozambique yen me da ga vwẹ oghọn ukoko rọhẹ Zimbabwe. Ọke yena, jẹ e muẹkpahan iniọvo ri Malawi mamọ. Ẹbẹre ọvo rẹ owian mẹ ọyen me vwọ fan iyẹnrẹn sansan rẹ iniruo okinriariẹ ri Malawi vwo rhe oghọn ukoko. Ẹdẹ ọvo me vwọ wian duvwun ason me sa vwọ fan iyẹnrẹn re vwo rhe vwe re, me da viẹ fikirẹ oja rẹ iniọvo na hirharokuẹ. * Ẹkẹvuọvo, evun-ẹfuọn, esegbuyota, kugbe akoechiro rayen de phiuduphiyọ ovwẹ awọ.—2 Kọr. 6:4, 5. 

Avwanre ru asan rẹ ẹgba rẹ avwanre teri eje rere a sa vwọ reyọ Ota rẹ Ọghẹnẹ vwọ ghẹrẹ iniọvo rẹ avwanre re jehẹ Malawi kugbe e re djẹ vwo kpo Mozambique. Ẹko rẹ ihwo ri ruiruo rẹ efanfan rẹ ephẹrẹ ri Chichewa, rọ dia ephẹrẹ ra ma jẹ vwẹ Malawi da kua kpo aghwa rẹ oniọvo ọvo vwẹ Zimbabwe. Oniọvo na da tọn uwevwin vẹ ọfisi phiyọ kẹ ayen, ayen da tuẹn owian ọghanghanre rọ dia efanfan rẹ ẹbe rẹ ukoko na phiyọ vwẹ etiyin.

Avwanre de ru ọrhuẹrẹphiyotọ rere iniruo okinriariẹ rehẹ Malawi se vwo kpo ọghwẹkoko ra reyọ ephẹrẹ ri Chichewa vwo ruẹ vwẹ Zimbabwe kukpe kukpe. Ọke rẹ ayen vwọ hẹ oboyin, a da reyọ ẹbe rẹ eta rẹ ọghwẹkoko na vwọ kẹ ayen. Ọke rẹ ayen vwo rhivwin kpo Malawi, ayen de nene iniọvo na ta ota vwọ kpahen obo rehẹ evunrẹ ọbe rẹ ota na. Vwẹ ukpe ọvo rẹ ayen vwo kpo Zimbabwe, avwanre de ru ọrhuẹrẹphiyotọ rere a sa vwọ vwẹ ọbọngan vwọ kẹ iniruo okinriariẹ nana ri fiudugberi na, womarẹ isikuru rẹ ekpako vẹ idibo rowian.

Vwẹ February 1975, mi de bru iniọvo ri Malawi re djẹ kpo Mozambique ra. Iniọvo na nabọ nene odjekẹ ro nẹ ukoko rhe, ji te ọrhuẹrẹphiyotọ kpokpọ ra vwọ vwẹ ekpako vwo muẹ. Ekpako kpokpọ re vwo mu na ru ọrhuẹrẹphiyotọ buebun kerẹ ayen vwọ ta ota rotu, fuẹrẹn isese ri kẹdẹ kẹdẹ vẹ Uwevwin Orhẹrẹ na kuẹgbe, je tobọ ru ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ isikoko. Ayen nabọ rhuẹrẹ eko na phiyọ kerẹ asan re de ruẹ ọghwẹkoko, akon iruo rẹ orufon herọ, asan ra da ghare emu, kugbe ihwo re rhẹrẹ otọ. Fikirẹ ebruphiyọ ri Jihova, ọ dia ọmọrhiẹ erọnvwọn yen iniọvo yena re fuevun na ruru-u, oborẹ ayen ruru na bọn vwẹ gan dẹn.

Vwẹ okuphiyọ rẹ ukpe ri 1970, oghọn ukoko ri Zambia da tuẹn ẹroevwote rẹ iruo re ruẹ vwẹ Malawi phiyọ. Dedena, ọkieje yen mi vwo roro kpahen iniọvo ri Malawi je nẹrhovwo kẹ ayen, ọtiọyen iniọvo rẹ avwanre efa buebun ji ruẹ. Kerẹ ọvo vwẹ usun rẹ Umẹ Rọvwẹrote Oghọn Ukoko ri Zimbabwe, ọkieje me vwọ mrẹ iniọvo re jẹ nẹ esiri ukoko cha, ji te iniọvo ri muwan ri nẹ Malawi, South Africa, kugbe Zambia cha. Kọke kọke yen avwanre vwọ nọ, “Die ọfa yen avwanre se ru kẹ iniọvo rẹ avwanre ri Malawi?”

 Ọke vwọ yanran na, omukpahen na de rhi kpotọ. Goigoi kọyen iniọvo rẹ avwanre re djẹ nẹ Malawi jovwo vwọ rhoma rhivwin cha, jẹ oja ra vwọ ria iniọvo ri chekọ de ji rhi kpotọ. Ẹkuotọ efa re kẹrẹ Malawi da dobọ rẹ omukpahen na ji, je vwẹ uphẹn kẹ iniọvo na nẹ ayen se ruiruo rẹ aghwoghwo na ji ru uyono kugbe. Vwẹ 1991, Mozambique de ji ru ọtiọyen. Ko gbe avwanre unu, ‘Ọke vọ yen Iseri ri Jihova rehẹ Malawi che vwo vwo ugbomọphẹ?’

Ẹdia rẹ usuon ri Malawi de rhi wene, vwẹ 1993 igomẹti ri Malawi da rhọnvwe kẹ Iseri ri Jihova nẹ ayen sa rhoma tuẹn iruo rayen phiyọ. O kriri-i, me vẹ imishọnare ọvo vwọ ta ota, ọ da nọ vwẹ, “Wo che rhivwin kpo Malawi?” Vwẹ ọke yena, mẹvwẹ hẹ ẹgbukpe 59, ọtiọyena me da kpahen kẹ, “Ẹjo, me ghwo nọ re!” Ẹkẹvuọvo, vwẹ ẹdẹdẹ yena, ovuẹ de nẹ obọ rẹ Ẹko Rọvwẹrote na rhe nẹ avwanre rhoma rhivwin kpo Malawi.

Ojẹ rẹ avwanre vwo rhivwin kpo Malawi bẹn kẹ avwanre mamọ kidie avwanre vwo ẹguọnọ kpahen iruo rẹ avwanre ruẹ vwẹ Zimbabwe. Awọ rẹ avwanre nabọ muotọ vwẹ etinẹ na re, avwanre ji muẹ omamọ rẹ igbeyan re. Ẹko Rọvwẹrote na nabọ dje erorokẹ vwọ kẹ avwanre, ayen vuẹ avwanre nẹ avwanre sa dia Zimbabwe avwanre da guọnọ. Ọtiọyena, avwanre ghwe se brorhiẹn rẹ avwanre vwọ domaji vwẹ Zimbabwe. Ẹkẹvuọvo me da karophiyọ ikuegbe rẹ Ebraham vẹ Sera ri vrẹn nẹ uwevwin rayen vwẹ ọke rẹ ọghwo rayen rere ayen se vwo nene odjekẹ ri Jihova.—Jẹn. 12:1-5.

Avwanre de brorhiẹn vwo nene odjekẹ rẹ ukoko ri Jihova ji rhivwin kpo Malawi vwẹ February 1, 1995, ẹdẹ yena yen ọ vwọ gba ẹgbukpe 28 vwo nẹ ọke rẹ avwanre ke vwo kpo Malawi. A da vwẹ Umẹ Rọvwẹrote Oghọn Ukoko vwo mu, mẹvwẹ te iniọvo eshare ivẹ efa yehẹ evunrẹ umẹ na, o rhe kri-i, avwanre de ru ọrhuẹrẹphiyotọ ra vwọ rhoma tuẹn iruo rẹ Iseri ri Jihova phiyọ.

Mavọ yen ọ vwerhoma te ra vwọ mrẹ nẹ Jihova nẹrhẹ iruo na yan-obaro! Vwẹ ukpe ri 1993, ighwoghwota rehẹ Malawi de rhi bun vwo nẹ omarẹ 30,000 rhi te 42,000 vwẹ ukpe ri 1998. * Ẹko Rọvwẹrote na da rhọnvwe nẹ a bọn oghọn ukoko ọkpokpọ rere a sa vwọ vwẹrote ọdavwẹ rẹ ighwoghwota ri buẹnphiyọ vwẹ ẹkuotọ na. Avwanre da dẹ otọ rọ rho te 30-acre vwẹ Lilongwe, a da vwẹ ovwẹ ba iniọvo re vwẹrote iruo ebanbọn na.

 Oniọvo Guy Pierce rẹ Ẹko Rọvwẹrote na yen ta ota rẹ ẹvwọkpahotọ rẹ oghọn ukoko kpokpọ na vwẹ May 2001. Iniọvo ri Malawi ri kpo irueru na vrẹ 2,000, ọ vrẹ ẹgbukpe 40 ri buebun rayen vwo bromaphiyame re. Iniọvo nana re fuevun na chirakon rẹ omukpahen ọgangan vwẹ ikpe buebun ọke ra vwọ dobọ rẹ iruo na ji. Dede nẹ ayen ghwe vwo igho-o, jẹ ayen vwo esegbuyota rọ ganre ji vwo uvi rẹ oyerinkugbe vẹ Jihova. Enẹna, oma vwerhen ayen rẹ ayen vwo kiẹn oghọn ukoko kpokpọ na. Kasan kasan wọ hepha vwẹ Bẹtẹl, wo nyo umri rẹ une vẹ uhworo rẹ ukoko na re bru ona phiyọ vwo nene irueru rẹ Africa, rọ nẹrhẹ ọ dia irueru rọ ma vwerhoma kparobọ ri mi rhiẹromrẹ re. Ọnana odjephia nẹ Jihova brẹba kẹ ihwo re fuevun chirakon rẹ edavwini.

Ọke rẹ ebanbọn rẹ oghọn ukoko na vwo re nu, oma vwerhen ovwẹ mamọ rẹ ewian sansan vwo te vwe obọ kpahen obo ra sa vwọ vwẹ Eguan Ruvie vwọ kpahotọ. Ikoko rehẹ Malawi mrẹ erere vwo nẹ ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ ukoko na vwori ra vwọ fobọ bọn Eguan Ruvie vwọ kẹ ighwoghwota rehẹ ẹkuotọ ri ghwe vwo igho-o. Tavwen ọrhuẹrẹphiyotọ na ke tonphiyọ, iniọvo na vwoma vwẹ itughẹ ra vwẹ irhe vwọ bọn. A me rha reyọ ide vwo rhurhu enu rọyen je reyọ ekpẹn vwọ ma asan re chidia. Enẹna, oma vwerhen iniọvo na rẹ ayen vwọ wian gangan vwo ma ibriki rere a sa vwọ bọn Eguan Ruvie kpokpọ ra da vwoma. Ẹkẹvuọvo, iniọvo na niro nẹ ibẹnji yen me yovwin vwọ vrẹ agbara kidie e se biẹ kẹ ohwohwo!

O je vwerhen ovwẹ oma me vwọ mrẹ oborẹ Jihova vwẹ ukẹcha vwọ kẹ ihwo vwo yerin tedje kerẹ Inenikristi. Oma rẹ iniọvo na vwerhen ovwẹ mamọ ma rho kẹ ighene na re vwomakpahotọ vwọ kẹ owian je fobọ ton ona rẹ uyono rẹ ukoko na vwọ kẹ ayen. Ukuotọ rọyen, ọnana da nẹrhẹ ayen sa vwẹrote iruo efa vwẹ Bẹtẹl kugbe ikoko rẹ ayen hepha. Iniruo okinriariẹ kpokpọ re vwo mu rẹ buebun rayen rọvwọnre na je bọn ikoko na gan. Iniọvo eya vẹ eshare nana kpairoro vrẹ emọ evwiẹ rere ayen sa vwọ ga Jihova vọnvọn, dede nẹ ayen hirharokuẹ ukeke ro nẹ asan re nurhe kugbe orua cha.

Ẹgbukpe 52 vwọ wan nu me je vwọ hẹ Africa, mi de rhi vwo ebẹnbẹn rẹ omakpokpọ. Ẹko Rọvwẹrote na da rhọnvwephiyọ iroroẹjẹ rẹ Umẹ Rọvwẹrote Oghọn Ukoko na nẹ avwanre rhoma rhivwin kpo Britain. Ọ da avwanre mamọ rẹ avwanre vwọ yanjẹ iruo rẹ avwanre nabọ vwo ẹguọnọ kpahen na vwo, ẹkẹvuọvo orua ri Bẹtẹl ri Britain nabọ vwẹrote avwanre vwẹ ọke ọghwo rẹ avwanre.

Orhiẹn ri mi bruru me vwọ vwẹ uphẹn kẹ Jihova nẹ o sun akpeyeren mẹ, yen orhiẹn rọ ma ghanre ri mi bruru. Ọ da dianẹ me vwẹroso omobọ mẹ jovwo, ofẹnẹ rha dia akpeyeren mẹ. Jihova riẹn oborẹ me guọnọre eje me vwọ ‘kpọ idjerhe mẹ vi.’ (Isẹ 3:5, 6) Kerẹ eghene, oma vwerhen ovwẹ mi vwo yono kpahen obo re ruẹ erọnvwọn wan vwẹ ikọmpini rode. Dedena, ukoko ri Jihova rẹ akpọeje kẹ vwẹ owian rọ vọn vwẹ evun. Vwọ kẹ vwẹ, me vwọ ga Jihova yen obo ri me yovwin vwẹ akpeyeren!