1, 2. (a) Idjerhe vọ yen ohẹriẹ vwọ ganphiyọ vwẹ akpọ na nonẹna? (b) Enọ vọ yen a cha kpahenphiyọ vwẹ uyono nana?

ONIỌVO aye ọvo rọ dia Southern Europe vwọ karophiyọ obo re phia kẹ, ọ da ta: “Nẹ ọkiemọ rhe yen me vwọ rhiẹromrẹ oshenyẹ. Ọtiọyena, mi de gbevwọso usuon rẹ ẹkuotọ mẹ. Ọmọshare ọvo rọ dia onogbozighi yen mẹ vẹ ọyen gba jẹ ọsen vwẹ ikpe buebun.” Oniọvo ọshare ọvo rọ dia ẹbẹre obohwẹre rẹ ọnre na vwẹ Africa vwo dje obo ri muro vwo vwobọ vwẹ ozighi-egbe, ọ da ta: “Mi niro nẹ orere mẹ yovwin vrẹ ọ rẹ ihwo efa, ọtiọyena, me da vwomaba ukoko ọvo ro sivwin oseghe rẹ usuon. E de yono avwanre obo ra vwẹ oshuẹ vwo hwe ihwo, rere avwanre se vwo hwe ivwighrẹn rẹ avwanre, ji te ihwo rẹ orere rẹ avwanre ri vwomaba ikoko rẹ usuon oseghe efa.” Oniọvo aye ọvo rọ dia Europe da ta: “Kidie nẹ mi vwo uruemu me vwọ fẹnẹ ihwo, mi de rhi vwo utuoma kpahen ihwo ri nẹ ẹkuotọ efa rhe, yẹrẹ ri kpo ẹga re fẹnẹ ọmẹ.”

² Nonẹna, ihwo buebun ji vwo oka rẹ uruemu rẹ ihwo erha re djunute na vwori jovwo. Eghrẹn rhoma rhe ganphiyọ vwẹ uvwre rẹ ikoko sansan ri sivwin oseghe rẹ usuon. Ihwo buebun  gbe ozighi kidie ayen guọnọ egbomọphẹ. Utuoma re vwo kpahen erhorha rhoma rhe ganphiyọ. Baibol na tarọ jovwo nẹ vwẹ ẹdẹ re koba na ihwo rhe che “se fue ọhọre raye-en,” yẹrẹ ayen rha cha sa rhọnvwephiyọ oborẹ ayen tare-e. (2 Tim. 3:1, 3) Mavọ yen Inenikristi sa vwọ sẹro rẹ oyerinkugbe rayen vwevunrẹ akpọ nana rẹ ihwo buebun de vwo utuoma kpahen ohwohwo? Avwanre se yono erọnvwọn buebun nẹ oborẹ Jesu ruru ọke rẹ oseghe rẹ usuon vwọ so ọyangha vwẹ ẹgbukpe ujorin ẹsosuọ. E jẹ a fuẹrẹn enọ erha nana: Diesorọ Jesu rhe vwobọ vwẹ oseghe rẹ usuo-on? Mavọ yen o vwo djephia nẹ ofori nẹ idibo rẹ Ọghẹnẹ kẹnoma kẹ oseghe rẹ akpọ na? Idjerhe vọ yen Jesu vwo yono avwanre nẹ a kẹnoma kẹ ozighi-egbe?

3, 4. (a) Die yen ihwo rẹ Ju buebun guọnọre nẹ Jesu ru? (b) Mavọ yen iroro nana djobọte idibo rẹ Jesu wan?

³ Ihwo rẹ Ju buebun rẹ Jesu ghwoghwo ota kẹ, guọnọ broma reyọ nẹ otọ rẹ usuon rẹ Rom. Jewish Zealot rọ dia ọvo usun rẹ ikoko rẹ ihwo rẹ Ju ri sivwin oseghe rẹ usuon yen toroba ẹwẹn nana ro rhe ihwo na. Buebun rẹ ihwo rehẹ ẹko nana nene iroro rẹ Judas rọ dia ohwo rẹ Galili. Judas phiẹn ihwo buebun vwẹ ẹgbukpe ujorin ẹsosuọ nẹ ọyehẹ mesaya na. Ogbikuegbe rẹ Ju re se Josephus tare nẹ Judas “kpare ẹwẹn rẹ ihwo rẹ Ju vwọso usuon rẹ Rom, ro vwo se ihwo re hwosa rẹ uyovwin ẹkpa.” Ukuotọ rọyen ihwo rẹ Rom de hwe. (Iruo 5:37) Evo usun rẹ ihwo rehẹ ẹko re dje na, ki gbe ozighi rere oborẹ ayen guọnọ na se vwo te ayen obọ.

⁴ Enana vwọ phia na, jẹ buebun rẹ ihwo rẹ Ju efa hẹrhẹ ẹcha rẹ Mesaya na. Ayen rorori nẹ Mesaya na da rhe, ọ cha nẹrhẹ ẹgborho rayen titi, ọ me je kẹ ayen egbomọphẹ vwo nẹ abọ rẹ usuon rẹ Rom. (Luk 2:38; 3:15) Buebun rayen roro nẹ Mesaya na cha vwẹ uvie rọyen vwo mu vwẹ ẹkuotọ rẹ Izrẹl. Ọke yena, oduduru rẹ ihwo rẹ Ju re hrabọ nene ẹgborho na eje, ki che rhivwin rhe. Wọ karophiyọ onọ nana rẹ Jọn ro brẹ ihwo phiyame na nọ Jesu: “Wẹ ọ ro cha na, gbinẹ ohwo ọfa?” (Mat. 11:2, 3) Ọ guọnọ riẹn sẹ ohwo ọfa yen cha rhe rhi ru oborẹ ihwo na rhẹro rọyen. Idibo rẹ Jesu ivẹ rọ vwomaba vwẹ idjerhe rẹ ayen vwo kpo Emaọs, ji vwo iroro tiọyen. (Se Luk 24:21.) O kriri-i, iyinkọn rẹ Jesu da nọ: “Ọrovwohwo, kẹ wọ sa vwẹ uvie rẹ Izrẹl na rhivwi rhe vwẹ ọke nana?”​—Iruo 1:6.

5. (a) Diesorọ ihwo rẹ Galili vwọ guọnọ vwẹ Jesu mu ovie? (b) Mavọ yen Jesu vwọ kpọ iroro rayen vi?

⁵ Iroro vuọvo yena yen je nẹrhẹ ihwo rẹ Galili davwẹngba rẹ ayen vwọ vwẹ Jesu vwo mu ovie. Ọkiọvo ayen rorori nẹ Jesu cha dia uvi rẹ osun kidie ọyen ọwena rẹ ota, o sivwin ihwo, ọ tobọ je ghẹrẹ ihwo rẹ owẹnvwe hwe. Jesu vwọ ghẹrẹ eshare ri te omarẹ 5,000 nu, o de vwo oniso rẹ oborẹ ihwo na guọnọ ruẹ. “Rọ vwọ riẹn nẹ ayen cha vwẹ ogangan reyọ vwo mu ovie, Jesu da rhoma sioma reyọ kpo obo igbenu itete na ọye ọvo.” (Jọn 6:10-15) Jesu vwo kpo ẹbẹre ochekọ rẹ Urhie rẹ Galili vwẹ ẹdẹ rivẹ, ọkiọvo kidie nẹ ọ riẹnre nẹ ẹwẹn rẹ ihwo na kpotọ re, ọ da vuẹ ayen oboresorọ ọ vwọ rhe akpọ na. O rhi yono ayen uyota ro shekpahen Uvie rẹ Ọghẹnẹ, ọ dia emu yẹrẹ ekuakua rẹ ugboma yen ọ rhe ghare-e. “Ovwan wian owian fiki rẹ emuọre rọ ghwọrọ-ọ; ẹkẹvuọvo fiki rẹ emuọre rọ tọn re te arhọ ri bẹdẹ.”​—Jọn 6:25-27.

6. Idjerhe vọ yen Jesu vwo djephia nẹ, ọ dia oseghe rẹ usuon yen muro rhe akpọ na-a? (Ni uhoho rẹsosuọ na.)

⁶ Ọmọke krẹn tavwen Jesu ki ghwu, o de noso nẹ idibo rọyen evo roro nẹ ọyen  cha vwẹ uvie rọyen vwo mu vwẹ Jerusalẹm. Ọ da kpọ iroro rayen vi womarẹ itẹ ro kperi kpahen igho. Jesu tare nẹ ọyen yen “okpohwo” yena ro kpo isiorho shesheri vwevunrẹ itẹ na. O mudiaphiyọ nẹ Jesu cha yanjẹ idibo rọyen vwo vwẹ ọke grongron. (Luk 19:11-13, 15) Jesu je vuẹ Pọntiọs Pailet nẹ ọyen ka ẹbẹre vuọvo vwẹ usuon rẹ Rom na-a. Pọntiọs Pailet da nọ Jesu: “Wẹ hẹ Ovie ri Ju na?” (Jọn 18:33) Ọ sa dianẹ oshọ muo nẹ Jesu cha riẹriẹ ihwo na vwo gbevwọso usuon rẹ Rom. Ẹkẹvuọvo, Jesu da kpahen kẹ: “Uvie mẹ dia ọ rẹ akpọ nana-a.” (Jọn 18:36) O che se vwobọ vwẹ oseghe rẹ usuon rẹ akpọ na-a, kidie obo odjuvwu yen Uvie rọyen hepha. Ọ vuẹ Pailet nẹ ọyen rhe otọrakpọ na “rhi se oseri kẹ uyota na.”​—Se Jọn 18:37.

7. Diesorọ ọ vwọ dia egbabọse ra vwọ kẹnoma kẹ uruemu re vwo hworo ona yẹrẹ vwẹ ubiudu rẹ ohwo vwọ ka ẹbẹre ọvo rẹ usuon rẹ akpọ na?

⁷ E de vwọ ẹruọ rẹ iruo ra vwọ kẹ avwanre kirobo rẹ Jesu vwo ẹruọ rẹ obo ri muro rhe akpọ na, e rhe che hworo ona vwẹ obuko yẹrẹ ka ẹbẹre rẹ usuon rẹ akpọ na vwevunrẹ ubiudu rẹ avwanre-e. Jẹ, ọnana ghwa lọhọ-ọ. Oniruo ro kiẹn ọvo da ta: “Ẹwẹn re vwo gbevwọso usuon rhoma ganphiyọ vwẹ ekogho rẹ avwanre, ihwo buebun titẹ orho rayen. Ayen rorori nẹ oma che fun ayen siẹrẹ ihwo rẹ orho rayen de sun. Jẹ, ọ vwerhoma nẹ iniọvo na sẹro rẹ oyerinkugbe rayen. Ayen muomaphiyọ iruo rẹ aghwoghwo rẹ Uvie na. Ayen vwẹroso Jihova nẹ, ọyen ọvo yen se phioba phiyọ oshenyẹ vẹ ebẹnbẹn na eje rẹ avwanre hirharokuẹ.”

8. Oka rẹ oshenyẹ vọ yen ihwo rẹ Ju buebun rioja rọyen vwẹ ẹgbukpe ujorin ẹsosuọ?

⁸ Oshenyẹ nẹrhẹ ihwo muomaphiyọ eta rẹ usuon. Okeke rẹ osa uyovwin yen nẹrhẹ ihwo buebun phioma phiyọ eta rẹ usuon vwẹ ọke rẹ Jesu. Vwọrẹ uyota, Judas re djunute siẹvure na gbevwọso kidie usuon rẹ Rom siẹ edẹ rẹ ihwo, rere kohwo kohwo vwọ hwosa rẹ uyovwin. Ihwo rehẹ otọ rẹ usuon rẹ Rom, ji te i ri kerhọ kẹ Jesu ọke yena vwọso ọrhuẹrẹphiyotọ na-a, ayen hwosa phiyọ etọ vẹ iwevwin rayen, kugbe erọnvwọn efa rẹ ayen vwori. Ọghware rẹ imiarhọghọ na jehẹ ẹbẹre ọvo. Ọkiovo, ayen sa jẹ udi kẹ ihwo ri suẹn rere ẹdia rode se vwo te ayen obọ. Ẹdia na de te ayen obọ nu, ayen me reyọ vwọ ghwa ihwo na re. Ọghware yen Zakiọs rọ dia onotu rẹ imiarhọghọ na vwẹ Jẹriko vwo fe. (Luk 19:2, 8) Ọyena ghwa ẹkuruemu rẹ imiarhọghọ rẹ ọke yena.

9, 10. (a) Idjerhe vọ yen ivwighrẹn rẹ Jesu vwọ davwẹngba rẹ ayen vwọ riẹriẹ vwo duvwunu phiyọ ota ro shekpahen usuon? (b) Die yen avwanre yono vwo nẹ ẹkpahọnphiyọ rẹ Jesu vwọphia? (Ni uhoho rẹsosuọ na.)

 ⁹ Ivwighrẹn rẹ Jesu guọnọ riẹriẹ vwo duvwunu phiyọ aphro ro shekpahen osa rẹ uyovwin. Ayen nọrọ kpahen “osa” rẹ uyovwin rẹ ikọba ọvo rẹ usuon rẹ Rom tare ayen ohwo ọvuọvo hwa. (Se Matiu 22:16-18.) Ihwo na guọnọ hwosa nana-a, kidie usuon rẹ Rom na bẹn ayen re. “Otu ri Hẹrodias” yẹrẹ ihwo re ka ẹbẹre rẹ uson rẹ Hẹrọd yen nọrọ onọ na. Ayen rorori nẹ Jesu cha tanẹ a hwosa rẹ uyovwin na-a, rere ayen mrasan da yọnrọn nẹ ọ vwọso usuon rẹ Rom. Ọ da je tanẹ ayen hwa osa na, ihwo buebun rha cha rhọnvwe nene-e.

¹⁰ Jesu ghwomaphiyọ ẹbẹre vuọvo vwẹ ota na-a. Ọ da ta: “A vwẹ ẹkẹn ri Siza kẹ Siza; re a vwẹ ọ rẹ Ọghẹnẹ kẹ Ọghẹnẹ.” (Mat. 22:21) Vwọrẹ uyota, Jesu riẹnre nẹ imiarhọghọ na ghene ghwa ihwo ria mamọ, jẹ ọ guọnọ vwẹ uphẹn kẹ aphro yena rere o si ẹwẹn rọyen nẹ obo re ma ghanre-e. Uvie rẹ Ọghẹnẹ rọ dia obo ri se si ebẹnbẹn rẹ ihworakpọ no, yen ọ tẹnrovi. Ọtiọyena, o de phi uvi rẹ udje phiyotọ kẹ idibo rọyen. Ofori nẹ ayen kẹnoma kẹ eta ri shekpahen usuon, o tori sẹ ihwo na họnra vwọ kẹ erhuvwu yẹrẹ umiovwo-o. Uvie na kugbe ọvwata rọyen yen Inenikristi vwọ tua. Ayen vwo ọke rẹ ayen cha vwọ jiroro yẹrẹ ta eta ri shekpahen oshenyẹ-ẹ.​—Mat. 6:33.

11. Mavọ yen avwanre sa vwọ chọn ihwo efa uko vwo vwo ẹruọ rẹ oborẹ orhiẹn-ebro abavo hepha?

¹¹ Iseri rẹ Jihova buebun ri duvwunu phiyọ eta rẹ usuon jovwo, rhe ruẹ ọtiọyen ọfa-a. Kerẹ udje, oniọvo aye ọvo vwẹ Great Britain da ta: “Mi vwo wontọ nẹ yunivasiti ri mi de yono social studies nu, mi de rhi muomaphiyọ oseghe rẹ usuon. Me guọnọ chochọn rẹ ihwo ibiebi, kidie oja rẹ avwanre ria gan nọ re. Dede nẹ mi vwo aghẹnghẹn rẹ ota, ofu ji dje vwe ghene. Me riẹnre nẹ ubiudu rẹ ihwo yen utuoma vẹ ohẹriẹ nẹ cha-a. Jẹ, me rhe vwọ ton uyono rẹ Baibol phiyọ, mi de rhi noso nẹ ofori nẹ mi si utuoma nẹ evunrẹ ubiudu mẹ tavwen. Oniọvo aye ọvo rọ dia oyibo yen vwẹ Baibol vwo yono uvwe, je chọn vwẹ uko vwọ mrẹ ẹkpo nana vughe. Asaọkiephana, me ga kerẹ ọkobaro ọkieje vwẹ ukoko ra da jẹ ejajẹ rẹ idin, me je davwẹngba vwo yono oborẹ mi se vwo ghwoghwo ota kẹ koka koka rẹ ihwo.”

12. Oka rẹ “iphuephu” vọ yen Jesu vuẹ idibo rọyen nẹ ayen kẹnoma kẹ?

¹² Ilori rẹ ẹga re hẹro vwẹ ọke rẹ Jesu phioma phiyọ oseghe rẹ usuon. Ọbe re se Daily Life in Palestine at the Time of Christ tare nẹ “ihwo rẹ Ju ghare oma phiyọ ẹko rẹ ẹga sansan, kirobo ra je mrẹ ikoko sansan ri sivwin oseghe rẹ usuon nonẹna.” Kọyensorọ Jesu vwọ vwẹ orhọ-esio nana vwọ kẹ idibo rọyen: “Ovwan kẹnoma kpahe iphuephu rẹ emu ri Farisi vẹ iphuephu rẹ Hẹrọd.” (Mak 8:15) Ọ sa dianẹ ihwo re biẹcha usuon rẹ Hẹrọd yen Jesu vwori vwẹ ẹwẹn ọke ro vwo djunute iphuephu rẹ Hẹrọd. Otu rẹ Farisi na jẹ ẹko ọfa re guọnọre nẹ ihwo rẹ Ju broma reyọ nẹ usuon rẹ Rom. Iyẹnrẹn rẹ Matiu djerephia nẹ Jesu ji si idibo rọyen orhọ kpahen ihwo rẹ Sadiusi. Kidie nẹ a kẹ ihwo rẹ Sadiusi ẹdia ride vwẹ usuon rẹ Rom na, ayen rha guọnọ nẹ ihwo rẹ Ju broma reyọ-ọ. Jesu vwẹ orhọ-esio kẹ idibo rọyen nẹ, ayen kẹnoma kẹ iyono yẹrẹ iphuephu rẹ ẹko erha nana. (Mat. 16:6, 12) Ọ vwerhoma dẹn nẹ Jesu vwẹ orhọ-esio nana phia ọke ro vwo siomareyọ nẹ ohri rẹ ihwo re guọnọ reyọ vwo mu ovie nu.

13, 14. (a) Idjerhe vọ yen eta rẹ ẹga vẹ usuon vwọ so ozighi vẹ oshenyẹ? (b) Diesorọ avwanre vwọ kẹnoma kẹ ozighi ọ da tobọ dianẹ e shenyẹ avwanre? (Ni uhoho rẹsosuọ na.)

 ¹³ Ozighi yen nẹ obuko rọyen cha kọke kọke rẹ ẹga da vwomaba usuon. Jesu vuẹ idibo rọyen nẹ ayen ka ẹbẹre vuọvo rẹ usuon rẹ akpọ na-a. Ọnana ghwa emuọvo rọ dia oboresorọ ilori rẹ irherẹn na vẹ otu rẹ Farisi na vwọ guọnọ Jesu hwe. Oshọ muẹ ayen nẹ ihwo na cha kerhọ kẹ Jesu, ẹdia rayen me rhe va ayen obọ. Ayen da ta: “Avwanre da yan jovwo enẹ, kohwo kohwo che segbuyota, ihwo ri Rom ke cha rhe rhe guọghọ asan ọfuanfon rẹ avwanre kugbe ẹgborho rẹ avwanre.” (Jọn 11:48) Ọtiọyena, Kaifas rọ dia Orherẹn Rode na da kobaro rẹ iroroẹjẹ re vwo hwe Jesu.​—Jọn 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kaifas de ji isodje yanran re mu Jesu vwẹ ason. Kidie nẹ Jesu riẹn obo rehẹ ẹwẹn rayen, vwẹ ason rọ koba rọ vẹ iyinkọn rọyen vwọ riemu kuẹgbe, ọ da vuẹ ayen nẹ ayen vwẹ elọkọ vwọ choma. Elọkọ ivẹ te re vwo yono ayen uyono ọghanghanre ọvo. (Luk 22:36-38) Ivun vwo miovwo Pita fikirẹ oshenyẹ rẹ ayen rhi vwo mu Jesu vwẹ ason, ọ da vwẹ ọlọkọ nyavwe ọvo usun rẹ eshare na. (Jọn 18:10) Ẹkẹvuọvo, Jesu da ta kẹ Pita: “Phi ọlọkọ wẹn vwọ hẹ ako: kidie ohwo rọ nyavwe ohwo hwe, ọlọkọ ọ je wa kpo.” (Mat. 26:52, 53) Uyono ọghanghanre nana ghwe shephiyọ vẹ ẹrhovwo rẹ Jesu nẹre vwẹ ason yena, nẹ e jẹ idibo rọyen dia ẹbẹre ọvo rẹ akpọ na-a. (Se Jọn 17:16.) Ọghẹnẹ ọvo yen se si oshenyẹ no.

15, 16. (a) Mavọ yen Baibol na vwọ chọn Inenikristi uko vwọ kẹnoma kẹ ozighi? (b) Ofẹnẹ vọ yen Jihova mrẹ kọke kọke ro de nẹ akpọ na?

¹⁵ Oniọvo aye re djunute siẹvure rọ dia Southern Europe mrẹ ọnana vughe. Ọ da ta: “Me rhe mrẹvughe nẹ ozighi che se si oshenyẹ nẹ akpọ na-a. Ihwo ri gbe ozighi vwo aghọghọ-ọ. Evo sa tobọ họrhọ ro ughwu. Oma vwerhen ovwẹ me vwọ mrẹ vwẹ Baibol na nẹ Ọghẹnẹ ọvo yen se si oshenyẹ no kẹ avwanre. Vwẹ uvwre rẹ ikpe 25 rhire na yen mi vwo ghwoghwo ovuẹ yena kẹ ihwo.” Oniọvo ọshare rọ dia ẹbẹre rẹ obohwẹre rẹ ọnre na vwẹ Africa re ji djunute siẹvure, vwẹ “ọlọkọ rẹ [“ẹwẹn,” NW ] na” rọ dia Ota rẹ Ọghẹnẹ, vwo wene oshuẹ rọyen. Ovuẹ rẹ ufuoma yen o ghwoghwo kẹ ihwo asaọkiephana, o toro orere rẹ ayen nurhe-e. (Ẹfe. 6:17) Oniọvo aye rọ dia Europe na rhe vwọ dia Oseri rẹ Jihova nu, ọ da rọvwọn oniọvo ọshare rọ dia ohwo rẹ ẹkuotọ ro vwo utuoma kpahen jovwo na. Ọdavwẹ rẹ ayen vwọ vwẹrokere Kristi yen mu ihwo erha nana vwo ru ewene rẹ ayen ruru.

¹⁶ Ewene tiọna ghini fo obo re ru! Baibol na vwẹ ihworakpọ vwo dje abadi rọ họnra, ro se rovwoma-a. (Aiz. 17:12; 57:20, 21; Ẹvwọ. 13:1) Rẹ oseghe rẹ usuon vwọ yangha ihwo, hẹriẹ ayen, ji nẹrhẹ ayen gbe ozighi na, jẹ avwanre yerẹn kuẹgbe vwọrẹ ufuoma. O muẹro dẹn nẹ oma vwerhen Jihova kọke kọke rọ da mrẹ oyerinkugbe rẹ ufuoma rọhẹ uvwre rẹ ihwo rọyen vwevunrẹ akpọ nana rọ yangha ku na.​—Se Zẹfanaya 3:17.

17. (a) Erhọ yen idjerhe erha re se vwo toroba oyerinkugbe rẹ avwanre? (b) Die yen a cha fuẹrẹn vwẹ uyono rọ cha na?

¹⁷ Uyono nana chọn avwanre uko vwọ mrẹ idjerhe erha rẹ avwanre se vwo toroba uvi oyerikugbe rọhẹ evunrẹ ukoko na: (1) E jẹ avwanre vwo imuẹro nẹ Uvie rẹ Ọghẹnẹ ọvo yen se si oshenyẹ no, (2) e jẹ avwanre phioma phiyọ eta ri shekpahen oseghe rẹ usuo-on, kugbe (3) e jẹ avwanre kẹnoma kẹ ozighi-egbe. Dedena, ọkiọvo omaẹfẹnẹ se gbowọphiyọ oyerinkugbe rẹ avwanre. Uyono rọ vwọ kpahen ọnana che dje obo re se vwo yerin ghene ẹdia nana kirobo rẹ Inenikristi rẹ ẹgbukpe ujorin ẹsosuọ ruru.