1. Die yen Baibol na cha avwanre uko vwọ riẹn?

DIE yen cha phia kẹ idibo ri Jihova kẹrẹkpẹ vwẹ obaro na? Avwanre riẹn ẹkpahọnphiyọ rẹ onọ yena. Baibol na vuẹ avwanre kpahen erọnvwọn evo kiriguo re cha phia kẹrẹkpẹ ri che djobọte avwanre eje. Aroẹmrẹ ọvo vwẹ Baibol na cha avwanre uko vwọ riẹn oborẹ evo usun rẹ ogangan rẹ usuon ri me vwo ẹgba kparobọ che ru vwẹ akpọ na. Aroẹmrẹ na hẹ uyovwin 11 rẹ ọbe ri Daniẹl. O djisẹ rẹ ivie ivẹ re vwọso ohwohwo, e se ivie na ovie rẹ obohwẹre ọnre kugbe ovie rẹ obọrhen ọnre. Erọnvwọn buebun vwẹ aroẹmrẹ na rugba re, ọtiọyena, avwanre vwo imuẹro nẹ ẹbẹre ro chekọ vwọ ji che rugba.

2. Vwo nene obo rehẹ Jẹnẹsis 3:15 kugbe Ẹvwọphia 11:7 vẹ 12:17, die yen fori nẹ a karophiyọ ọke re de yono kpahen aroẹmrẹ ri Daniẹl na?

² E se vwo vwo ẹruọ rẹ aroẹmrẹ rọhẹ uyovwin 11 rẹ ọbe ri Daniẹl na, ofori a vwọ karophiyọ nẹ isun vẹ ogangan rẹ usuon ri sunru vwẹ ẹkuotọ rẹ idibo rẹ Ọghẹnẹ buebun hepha yẹrẹ ri mukpahen ayen ọvo yen aroẹmrẹ na shekpahen. Ihwo re ga Ọghẹnẹ ghwe bu-un siẹrẹ a da reyọ ayen vwọ vwavwen ihwo rehẹ akpọneje. Jẹ, diesorọ ogangan rẹ usuon vwo muẹkpahan ayen? Kidie Eshu vẹ akpọ rọyen guọnọ ghwọrọ ihwo re ga Jihova vẹ Jesu kare kare. (Se Jẹnẹsis 3:15 kugbe Ẹvwọphia 11:7; 12:17.) Vwọba, ofori nẹ aroẹmrẹ ri Daniẹl na vẹ aroẹmrẹ efa vwẹ Baibol na rhọnvwephiyọ ohwohwo. Vwọrẹ uyota, a cha vwẹ aroẹmrẹ ri Daniẹl na vwọ vwanvwen aroẹmrẹ efa vwẹ Baibol na tavwen e ki se vwo ẹruọ rọyen gbagba.

3. Die yen a cha fuẹrẹn vwẹ uyono nana vẹ ọ rọ vwọ kpahọn?

³ Ọtiọyena, a cha fuẹrẹn aroẹmrẹ rọhẹ Daniẹl 11:25- 39 vwẹ uyono nana. A cha riẹn ohwo rọ dia ovie rẹ obohwẹre ọnre na kugbe ovie rẹ obọrhen ọnre na vwo nẹ ukpe rẹ 1870 re te ukpe ri 1991, a je cha mrẹ oboresorọ o vwo fo nẹ e wene ẹruọ rẹ avwanre vwori jovwo kpahen aroẹmrẹ nana. Vwẹ uyono rọ vwọ kpahen ọnana, a cha fuẹrẹn Daniẹl 11:40–12:1, ji wene ẹruọ rẹ avwanre vwori jovwo kpahen oborẹ ẹbẹre rẹ aroẹmrẹ yena vuẹ avwanre kpahen ọke rọ tonphiyọ vwo nẹ ukpe ri 1991 re te ofovwin rẹ Amagidọn. Wo che vwo yono iyovwinreta ivẹ nana, o che yovwin siẹrẹ wo de ni ekpeti na “Ivie Ivẹ re Vwọso Ohwohwo Vwẹ Ọke rẹ Oba Na.” Ẹsosuọ, ofori a vwọ riẹn ihwo re dia ivie ivẹ nana rehẹ aroẹmrẹ na.

4. Erọnvwọn erha vọ yen cha cha avwanre uko vwọ riẹn ovie rẹ obohwẹre ọnre na kugbe ovie rẹ obọrhen ọnre na?

⁴ Ẹsosuọ, a ka vwẹ edova na “ovie rẹ obohwẹre ọnre” na kugbe “ovie rẹ [obọrhen] ọnre na” vwo se ogangan rẹ usuon rehẹ obohwẹre ọnre vẹ obọrhen ọnre rẹ otọ rẹ Izrẹl. Diesorọ a vwọ ta ọtiọyen? Vwo oniso oborẹ amakashe rọ vwẹ ovuẹ na kẹ Daniẹl tare: “Me da rhe rere wo vwo vwo ọhọ rẹ obo re cha phia kẹ ihwo wẹn vwẹ ẹdẹ rọ ka oba na.” (Dan. 10:14) Tavwen a ke mrẹ Pẹntikọst 33 C.E., ẹgborho rẹ Izrẹl yen a riẹn phiyọ ihwo rẹ Ọghẹnẹ. Ẹkẹvuọvo, vwo nẹ ọke yena yanran, Jihova de djephia gbonozẹ nẹ ọyen nẹ idibo ri Jesu re fuevun kerẹ ihwo rọyen. Ọtiọyena, ọ dia ẹgborho rẹ Izrẹl yen buebun rẹ aroẹmrẹ rọhẹ uyovwin 11 rẹ ọbe ri Daniẹl na shekpahe-en, ẹkẹvuọvo idibo ri Kristi. (Iruo 2:1-4; Rom 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Ọtiọyena, ihwo re dia ovie rẹ obohwẹre ọnre na kugbe ovie rẹ obọrhen ọnre na weneri vwẹ ọke sansan. Ẹkẹvuọvo, ivie nana eje vwẹ erọnvwọn evo rẹ ayen vwọ họhọ ohwohwo. Ẹsosuọ, ivie na sunru vwẹ ẹkuotọ rẹ idibo rẹ Ọghẹnẹ buebun hepha yẹrẹ mukpahen ayen. Ọrivẹ, oborẹ ayen nene ihwo rẹ Ọghẹnẹ yerin wan djerephia nẹ ayen vwo utuoma kpahen Jihova rọ dia Ọghẹnẹ rẹ uyota na. Ọrerha, ivie ivẹ na họnre ohwohwo a vwọ riẹn ọ ro me vwo ẹgba.

5. Ovie rẹ obohwẹre ọnre na kugbe ovie rẹ obọrhen ọnre na herọ vwo nẹ ẹgbukpe ujorin rivẹ re te omarẹ oba rẹ ẹgbukpe ujorin 19? Djekpahọn.

⁵ Vwẹ omarẹ ọke ọvo vwẹ ẹgbukpe ujorin rivẹ, Inenikristi rẹ efian buebun da rhe ro ukoko rẹ Inenikristi rẹ uyota. Kẹ ayen yono iyono rẹ efian, ji siẹ uyota ri Baibol na nẹ kẹ ihwo. Vwo nẹ ọke yena rhi te omarẹ oba rẹ ẹgbukpe ujorin 19, Ọghẹnẹ vwo ukoko vuọvo vwẹ otọrakpọ na-a. Inenikristi rẹ efian de rhi bun kerẹ ego ri din rhurhu irosu. Ọtiọyena, kọ rhe dia bẹnbẹn ra vwọ riẹn Inenikristi rẹ uyota. (Mat. 13:36-43) Ọ ghanre mamọ a vwọ riẹn ọnana, diesorọ? Kidie ọ nẹrhẹ a riẹn nẹ obo re se kpahen ovie rẹ obohwẹre ọnre na kugbe ovie rẹ obọrhen ọnre na che se shekpahen isun yẹrẹ ogangan rẹ usuon vwo nẹ omarẹ ọke ọvo vwẹ ẹgbukpe ujorin rivẹ re te ẹbẹre rivẹ rẹ ẹgbukpe ujorin ihwegbirhiri-in. Ukoko rẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ herọ vwẹ otọrakpọ na rẹ ayen cha vwọso vwẹ ọke yena-a. * Ẹkẹvuọvo, avwanre riẹnre nẹ ovie rẹ obohwẹre ọnre na kugbe ovie  rẹ obọrhen ọnre na cha rhoma vwomaphia vwẹ omarẹ oba rẹ ẹgbukpe ujorin 19. Mavọ yen e ru riẹn?

6. Ọke vọ yen ihwo rẹ Ọghẹnẹ rhoma rhi vwo koko kerẹ ẹko? Djekpahọn.

⁶ Vwo nẹ ukpe rẹ 1870 yanran, ihwo rẹ Ọghẹnẹ de rhi koko kerẹ ẹko. Ukpe yena yen Charles T. Russell vẹ ihwo efa re vẹ ọyen gba herọ ton eyono ri Baibol na phiyọ. Oniọvo Russell vẹ igbeyan rọyen na wianre kerẹ ikọn rọ “rhuẹrẹ idjerhe” phiyọ bẹsiẹ ra vwọ vwẹ Uvie ri Mesaya na vwo mu. (Mal. 3:1) A rhoma rhe mrẹ ukoko rẹ ihwo re ga Ọghẹnẹ re! Ogangan rẹ usuon rẹ akpọeje herọ vwẹ ọke yena ri che sun vwẹ ẹkuotọ rẹ idibo rẹ Ọghẹnẹ buebun hepha yẹrẹ mukpahen ayen? E jẹ a guọnọ ẹkpahọnphiyọ rẹ onọ yena.

7. Ono yen ovie rẹ obọrhen ọnre na rhirin re te ukpe ri 1917?

⁷ O rhi vwo te ukpe rẹ 1870 jẹ asan ri Britain suẹn bun vrẹ e rẹ ẹkuotọ efa re, otuofovwin rọyen yen je ma gan kparobọ vwẹ akpọ na. Aroẹmrẹ ri Daniẹl na ta ota kpahen ighoro otutuno rọ kpare ighoro erha ri chekọ. Britain yen ighoro otutuno na, ighoro erha ri chekọ na ke rha hẹ France, Spain, kugbe Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Britain kọyen dia ovie rẹ obọrhen ọnre na rhirin re te ukpe ri 1917. Vwẹ ọke vuọvo na, United States of America rhe dia ẹkuotọ ro me fe kparobọ re, ọtiọyena ọ vẹ Britain ke wiankuẹgbe.

8. Vwẹ uvwre rẹ ẹdẹ re koba na eje, ono yen ovie rẹ obọrhen ọnre na?

⁸ Ẹkuotọ rẹ United States vẹ Britain kuomakugbe phi Ofovwin Akpọeje I, ọtiọyena otuofovwin rayen da rhe ganphiyọ. Vwẹ ọke yena, Britain vẹ United States da rhe dia ẹgba usuon rẹ akpọeje  ra rhe riẹnphiyọ Anglo-America. Kirobo rẹ Daniẹl mraro rọyen, ovie rẹ obọrhen ọnre na de koko “unuofovwi ọgangan.” (Dan. 11:25) Vwẹ uvwre rẹ ẹdẹ re koba na, usuon rẹ Anglo-America yen ovie rẹ obọrhen ọnre na. * Ono kọyen ovie rẹ obohwẹre ọnre na?

9. Ọke vọ yen ovie rẹ obohwẹre ọnre na vwọ vwomaphia, mavọ yen Daniẹl 11:25 wan rugba?

⁹ Ẹgbukpe ọvo vwọ wan nu vwẹ ukpe rẹ 1871 rẹ oniọvo Russell vẹ igbeyan rọyen vwọ ton eyono ri Baibol na phiyọ nu, ovie rẹ obohwẹre ọnre kpokpọ da rhe vwomaphia. Ukpe yena, Otto von Bismarck ku irere sansan kugbe re rhe dia Usuon ri Germany. Wilhelm I rọ dia ovie rẹ Prussia da rhe dia osun rẹsosuọ vwi Germany, Bismarck da rha dia ohwo rẹsosuọ ro vwo mu nẹ o nene ọyen vwẹrote usuon na. * Ikpe evo vwọ wan nu, Germany de rhi vwẹ ẹkuotọ evo vwẹ Africa vẹ Pacific Ocean ro suẹn, ọtiọyena ọ vẹ Britain ke vwanvwen oma. (Se Daniẹl 11:25.) Isodje rẹ Usuon ri Germany da joma rhi bun te ọ rẹ Britain. Vwẹ ofovwin rẹ akpọeje rẹsosuọ, Germany da vwẹ otuofovwin rọyen na vwọ họnre ivwighrẹn rọyen.

10. Mavọ yen Daniẹl 11:25b, 26 rugba wan?

¹⁰ Daniẹl da rhe ta ota kpahen obo re cha phia kẹ usuon ri Germany kugbe otuofovwin ro koko ri na. Aroẹmrẹ na tare nẹ ovie rẹ obohwẹre ọnre na “che se mudia-a.” Diesorọ? “Fikiridie a hwa phihọ otọ hẹrhẹ. Vwevwe rẹ ihwo re ria emu ọghaghare rọye cha dia ukọn kẹ.” (Dan. 11:25b, 26a) Vwẹ ọke ri Daniẹl, ihwo ride rẹ usuon na ri “mudia phihọ obaro rẹ ovie na” hẹ usun rẹ ihwo re ria “emu esiri rẹ ovie na.” (Dan. 1:5) Ono yen aroẹmrẹ nana ta ota kpahan? Ọ ta ota kpahen ihwo ride rẹ Usuon ri Germany ri churobọ si inotu rẹ ofovwin kugbe isodje. Fikirẹ oborẹ ihwo ride nana ruru, ẹgba rẹ usuon da va ovie na abọ, oka rẹ usuon ọkpokpọ da tonphiyọ vwẹ Germany. * Ọ dia eshe rẹ usuon na ọvo yen aroẹmrẹ na ta ota kpahe-en, ọ je ta ota kpahen obo ri che nẹ obuko rẹ ofovwin rọ vẹ ovie rẹ obọrhen ọnre na che phi rhe. Aroẹmrẹ na vwọ ta ota kpahen ovie rẹ obohwẹre ọnre na, ọ da ta: “Unuofovwi rọye ke che hwerhe kufia, ke che hwe ihwo buebu vọn otọ mini mini.” (Dan. 11:26b) Vwẹ ofovwin rẹ akpọeje rẹsosuọ, e ghini “hwerhe” isodje rẹ Germany kufia, ji “hwe ihwo buebu vọn otọ mini mini” kirobo rẹ aroẹmrẹ na ta phiyotọ. Ofovwin yena yen ofovwin re de me hwe ihwo bun kparobọ vwẹ akpọ na ọke yena.

11. Die yen ovie rẹ obohwẹre ọnre na vẹ ovie rẹ obọrhen ọnre na ruru?

¹¹ Ro vwo djisẹ obo re cha phia tavwen e ki phi Ofovwin rẹ Akpọeje I, Daniẹl 11:27, 28 da tanẹ ovie rẹ obohwẹre ọnre na vẹ ovie rẹ obọrhen ọnre na “cha vwọrọn efian vwẹ enu rẹ imẹjẹ ọvuọvo.” Ọ je tanẹ ovie rẹ obohwẹre ọnre na che koko “eyere buebu.” Ọtiọyen ọ ghene phia. Germany vẹ Britain vuẹ ohwohwo nẹ ayen guọnọ ufuoma, ẹkẹvuọvo,  ofovwin na vwọ tonphiyọ vwẹ ukpe ri 1914, o de rhi phẹn nẹ efian yen ayen gun kẹ ohwohwo. Jẹ, tavwen a ke rhe mrẹ ukpe ri 1914, Germany de rhi fe gbidiki, ọ da rhe dia ẹkuotọ rivẹ ro me fe vwẹ akpọneje. Vwọrẹ orugba ri Daniẹl 11:29 kugbe ẹbẹre rẹsosuọ rẹ owọ 30, Germany de nene ovie rẹ obọrhen ọnre na họnre, ẹkẹvuọvo, e phiro kparobọ.

12. Vwẹ ofovwin rẹ akpọeje rẹsosuọ, die yen ovie rẹ obohwẹre ọnre na vẹ ovie rẹ obọrhen ọnre na ruru?

¹² Vwo nẹ ukpe ri 1914 yanran, ohọnre rẹ ivie ivẹ na kugbe ẹvwọsuọ rayen kpahen ihwo rẹ Ọghẹnẹ da rhe ganphiyọ. Kerẹ udje, vwẹ ofovwin rẹ akpọeje rẹsosuọ, usuon ri Germany vẹ usuon ri Britain mu kpahen idibo rẹ Ọghẹnẹ re rhọnvwe phi ofovwi-in. Usuon ri U.S. de rhe mu ihwo re kobaro rẹ iruo aghwoghwo na vwẹ ọke yena phiyọ uwodi. Omukpahen nana ru orugba rẹ aroẹmrẹ rọhẹ Ẹvwọphia 11:7-10.

13. Vwo nẹ ukpe ri 1933 vẹ ọke rẹ ofovwin rẹ akpọeje rivẹ, die yen ovie rẹ obohwẹre ọnre na ruru?

¹³ Vwo nẹ ukpe ri 1933 yanran, ma rho vwẹ ọke rẹ ofovwin rẹ akpọeje rivẹ, ovie rẹ obohwẹre ọnre na de mukpahen ihwo rẹ Ọghẹnẹ mamọ, o gbe arodọnvwẹ kẹ aye-en. Ọke ri Nazi vwo suẹn Germany, Hitler da dobọ rẹ owian rẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ ji. Ovie rẹ obohwẹre ọnre na hwe ihwo ri Jihova ujorin buebun, ji mu buebun rayen kpo ọko rẹ oja. Daniẹl mraro rẹ ọnana phiyotọ jovwo. Ovie rẹ obohwẹre ọnre na dobọ rẹ iruo aghwoghwo na ji, o “gbe uwevwi rẹ Ọghẹnẹ na ẹgua,” je “reyọ izobo rẹ ẹtorhẹ re kọke kọke na no” womare obo ro ruru na. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler rọ dia osun ri Germany tobọ ve nẹ ọyen che hwe ihwo rẹ Ọghẹnẹ ejobi rehẹ Germany.

14. Ono yen rhe dia ovie rẹ obohwẹre ọnre na ofovwin akpọeje rivẹ vwọ wan nu? Djekpahọn.

¹⁴ Ofovwin rẹ akpọeje rivẹ vwọ wan nu, usuon rẹ igọmẹti da vwẹrote erọnvwọn eje (Communist) rẹ Soviet Union kọyen suẹn ẹkuotọ buebun ri Germany suẹn jovwo, ọtiọyena ọ da rhe dia ovie rẹ obohwẹre ọnre na. Kirobo rẹ usuon ri Nazi mukpahen ihwo rẹ Ọghẹnẹ, eriyin usuon ri Soviet Union na je vwọso kohwo kohwo rọ vwẹ ẹga rẹ Ọghẹnẹ kobaro vwẹ akpeyeren.

15. Die yen ovie rẹ obohwẹre ọnre na ruru, Ofovwin Akpọeje II vwọ wan nu?

¹⁵ Ọmọke krẹn rẹ Ofovwin rẹ Akpọeje II vwọ wan nu, ovie rẹ obohwẹre ọnre kpokpọ na, kọyen Soviet Union da vwọso ihwo rẹ Ọghẹnẹ. Ẹvwọphia 12:15-17 reyọ ẹvwọsuọ rẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ na vwo dje “ame.” Vwo nene aroẹmrẹ nana, ovie rẹ obohwẹre ọnre na dobọ rẹ iruo rẹ aghwoghwo avwanre ji, ji mu ihwo ri Jihova uriorin buebun kpo ọko rẹ oja vwẹ Siberia. Vwọrẹ uyota, rhavwẹn ọke rẹ ẹdẹ re koba na vwọ tonphiyọ yen ẹvwọsua rẹ ovie rẹ obohwẹre ọnre na kpahen ihwo rẹ Ọghẹnẹ vwọ ganphiyọ ganphiyọ, jẹ ọ sa rhe dobọ rẹ owian rayen ji-i. *

16. Idjerhe vọ yen usuon ri Soviet Union vwo ru orugba rẹ Daniẹl 11:37-39?

¹⁶ Se Daniẹl 11:37-39. Vwọrẹ orugba rẹ aroẹmrẹ yena, ovie rẹ obohwẹre ọnre na dje “ọghọ [phia] kẹ edjọ” rẹ ọsẹ rọye-en.  Vwẹ idjerhe vọ? Usuon ri Soviet Union na guọnọ si ẹga no, ọtiọyena kọ davwẹngba ro vwo mie ẹga ẹgba rẹ ayen vwori. Rere o se vwo ru ọnana, o de jurhi rhavwẹn ukpe ri 1918 rọ nẹrhẹ e yono uyono rẹ Ọghẹnẹ herọ-ọ vwẹ isikuru. Idjerhe vọ yen ovie rẹ obohwẹre ọnre nana vwọ “vwẹ ọghọ kẹ edjọ rẹ ogba”? Usuon ri Soviet Union na ghwọrọ igho buebun vwo ru otuofovwin rọyen gan, ji ru ekuakua rẹ ofovwin buebun vwọ choma. Ọke vwọ yan obaro re, ovie rẹ obohwẹre ọnre na vẹ ovie obọrhen ọnre na de rhi vwo ekuakua rẹ ofovwin buebun rẹ ayen se vwo hwe ihwo oduduima buebun!

17. Die yen “ogbeku rọ guọghọ asan na”?

¹⁷ Ovie rẹ obohwẹre ọnre na bicha ovie rẹ obọrhen ọnre na vwo ru orọnvwọn ọghanghanre ọvo; ayen “vwẹ ogbeku rọ guọghọ asan na vwo mu.” (Dan. 11:31) “Ogbeku” na yen United Nations.

18. Diesorọ e vwo djisẹ rẹ United Nations kerẹ “ogbeku”?

¹⁸ E djisẹ rẹ ukoko ri United Nations kerẹ “ogbeku” kidie ọ tare nẹ ọyen sa ghwa ufuoma rhe akpọ na, jẹ, o che se ruo-o kidie Uvie rẹ Ọghẹnẹ ọvo yen sa ghwa ufuoma rhe. Aroẹmrẹ na tare nẹ ogbeku na “guọghọ asan” kidie United Nations cha vwọso je ghwọrọ ẹga rẹ efian ejobi.—Ni ekpeti na “Ivie Ivẹ re Vwọso Ohwohwo Vwẹ Ọke rẹ Oba Na.”

19-20. (a) Diesorọ o vwo fo nẹ a riẹn ikuegbe nana? (b) Onọ vọ yen a cha kpahenphiyọ vwẹ uyono rọ cha na?

¹⁹ Ofori nẹ a riẹn ikuegbe nana kidie o djerephia nẹ vwo nẹ ukpe rẹ 1870 re te ukpe ri 1991, aroẹmrẹ ri Daniẹl kpahen ovie rẹ obohwẹre ọnre vẹ ovie rẹ obọrhen ọnre na rugba. Ọtiọyena, avwanre se vwo imuẹro nẹ ẹbẹre ro chekọ rẹ aroẹmrẹ na ji che rugba.

²⁰ Vwẹ ukpe ri 1991, usuon ri Soviet Union de vwoba. Kẹ, ono yen ovie rẹ obohwẹre ọnre na nonẹna? A cha kpahenphiyọ onọ yena vwẹ uyono rọ cha na.