1, 2. (a) Egbabọse vọ yen emiọvwọn hirharokuẹ, kẹ mavọ ayen se vwo phiokparobọ? (b) Erọnvwọn ẹne vọ yen a cha fuẹrẹn asaọkiephana?

AYE gbe ọshare ọvo re dia France tare nẹ, “Avwanre vwo imuẹro kpahen Jihova, jẹ ọ diẹ ọyena mudiaphiyọ nẹ emọ avwanre ji che vwo imuẹro kpahọ-ọn. Esegbuyota diẹ obo ra riuku rọye-en. Ememerha yen emọ na che vwo vwo.” Oniọvo ọshare ọvo vwẹ Australia de ji si: “Ra vwọ bọn esegbuyota phiyọ ubiudu rẹ ọmọ wẹn, ọyen egbabọse rọ ma rho wo che hirharoku. Wọ guọnọ ukẹcha mamọ. Wo se roro nẹ wọ nabọ kpahenphiyọ onọ ọvo rẹ ọmọ wẹn nọ wẹ. Jẹ wo rhi vwo ni, ọ rhoma nọ onọ na re! Ẹkpahọnphiyọ rọ nabọ te ẹwẹn rẹ ọmọ wẹn nonẹ, se jẹ ẹwẹn rọyen ete odẹ rọ cha na. Ọkiọvo wọ sa kpahenphiyọ onọ vuọvo, abọ buebun.”

² Wọ da dia ọmiọvwọn, ọkiọvo wo no nẹ wo che se yono emọ wẹn je kẹ ayen ọkpọvi rọ sa nẹrhẹ ayen dia ihwo ri vwo esegbuyota-a? Vwọrẹ uyota, aghwanre romobọ avwanre che se ruiruo na-a! (Jer. 10:23) Ẹkẹvuọvo, e se phikparobọ siẹrẹ e de nene odjekẹ rẹ Ọghẹnẹ. Roro kpahen erọnvwọn ẹne re sa chọn wẹ uko vwọ bọn esegbuyota rẹ emọ wẹn gan: (1) Nabọ vughe ayen. (2) Mu ẹwẹn wẹn kpahen obo wo yono ayen. (3) Reyọ  emamọ udje vwo yono ayen. (4) Vwo odirin, wọ me je nẹrhovwo ọkieje.

3. Idjerhe vọ yen emiọvwọn sa vwọ vwẹrokere Jesu vwẹ uyono rayen?

³ Vwẹ ọke sansan, Jesu nọ idibo rọyen oborẹ ayen segbuyota. (Mat. 16:13-15) Vwẹrokere udje rọyen. O yovwin siẹrẹ wọ da vwẹ uphẹn kẹ emọ na nẹ ayen ta ẹwẹn rayen ọke ovwan da wiowian kuẹgbe yẹrẹ ovwan de gbikun. Ọ sa dia oborẹ ayen jẹ ẹriẹn yẹrẹ erọnvwọn ayen vwo ẹwẹn ivivẹ kpahen. Ọmọshare rọhẹ ẹgbukpe 15 vwẹ Australia de si: “Ọsẹ mẹ nene uvwe ta ota kpahen esegbuyota mẹ ọkieje, ọ je chọn vwẹ uko vwo roro. Ọ me nọ vwẹ: ‘Die yen Baibol na tare?’ ‘Wo vwo imuẹro kpahen obo rọ tare?’ ‘Diesorọ wo vwo vwo imuẹro kpahọn?’ Ọ guọnọre nẹ me kpahenphiyọ kirobo mi vwo ẹruọ rọyen, ọ diẹ kirobo rẹ ọ vẹ oni mẹ tare-e. Me vwọ ghwanra na, jẹ ẹkpahọnphiyọ mẹ ji kodophiyọ.”

4. Diesorọ e vwo ni enọ rẹ emọ ghanghanre? Djudje rọyen.

⁴ Ọ da dianẹ ọmọ wẹn ghwe vwo imuẹro kpahen uyono ọvo-o, wo jẹ ivun miovwo uwe-e, yẹrẹ wọ ta eta ro djerephia nẹ wọ chochọ rẹ uyono na-a. Vwomakpotọ, nene jiroro kpahen uyovwinrota na. Ọsẹ ọvo da ta: “Wọ vwẹ ẹro okueku vwo nẹ enọ rẹ ọmọ wẹ-ẹn, ni ayen ghanghanre. Wọ je kẹnoma kẹ ota na kidie nẹ o ghwe je we-e.” Vwọrẹ uyota, o yovwin wo de ni enọ rẹ ọmọ kerẹ odjephia nẹ ọ ghene guọnọ riẹn. Jesu vwọ hẹ ẹgbukpe 12 dede, ọ nọ enọ egangan evo. (Se Luk 2:46.) Oniọvo ọmọshare rọhẹ ẹgbukpe 15 vwẹ Denmark da ta: “Me vwọ vuẹ ọsẹ vẹ oni mẹ nẹ o muvwẹro nẹ ayen hẹ ẹga rẹ uyota na-a, ayen nabọ vwẹ ẹwẹn kpotọ dede nẹ o se gbe ayen unu. Ayen da reyọ Baibol na vwọ kpahenphiyọ enọ mẹ eje.”

5. Idjerhe vọ yen emiọvwọn se vwo djephia nẹ ayen wian kpahen esegbuyota rẹ emọ rayen?

⁵ Nabọ vughe emọ wẹn; iroro rayen, obo rehẹ ẹwẹn rayen, vẹ ọdavwẹ rayen. Wo ghwe roro nẹ ayen vwo esegbuyota kidie nẹ ayen nene uwe kpo uyono vẹ iruo aghwoghwo na-a. Nene ayen ta eta kpahen erọnvwọn rẹ ẹwẹn kẹdẹ kẹdẹ. Nene ayen nẹrhovwo, je nẹrhovwo kẹ ayen. Riẹn kpahen egbabọse rẹ ayen hirharokuẹ, wọ je chọn ayen uko vwo phi ayen kparobọ.

6. Iyono rẹ Baibol na da dia evunrẹ ubiudu rẹ emiọvwọn, ukẹcha vọ yen ọnana cha vwọ kẹ ayen?

⁶ Kerẹ oyono, uyono rẹ Jesu te ubiudu rẹ ihwo kidie o vwo ẹguọnọ rẹ Jihova, Ota rẹ Ọghẹnẹ, vẹ ihwo na. (Luk 24:32; Jọn 7:46) Oka rẹ ẹguọnọ tiọyena yen cha chọn emiọvwọn uko vwọ ta eta ri che te ubiudu rẹ emọ rayen. (Se Urhi Rivẹ 6:5-8; Luk 6:45.) Ọtiọyena, emiọvwọn, ovwan nabọ yono Baibol na vẹ ẹbe ukoko na. Yono kpahen emama, ji se ẹbe avwanre re ta ota kpahen ayen. (Mat. 6:26, 28) Ọnana cha nẹrhẹ erianriẹn wẹn hẹrephiyọ, ọdavwaro wẹn kpahen Jihova ko che kodophiyọ, ọ je cha nẹrhẹ wọ dia omamọ rẹ oyono vwọ kẹ emọ wẹn.—Luk 6:40.

7, 8. Uyota rẹ Baibol na da vọn ubiudu rẹ emiọvwọn, die yen che nẹ obuko rọyen rhe? Djudje rọyen.

⁷ Siẹrẹ ubiudu wẹn da vọn vẹ uyota rọhẹ Baibol na, ọ cha nẹrhẹ wo vwo owenvwe wo vwo yono orua wẹn. Ru ọnana kọke kọke, ọ diẹ ọke wo de muegbe rẹ uyono yẹrẹ ọke ẹga orua ọvo-o. Vwọba, ọ sa tobọ dia ọke rẹ ovwan de gbikun yẹrẹ ruẹ erọnvwọn efa. Aye gbe ọshare ọvo roro kpahen Jihova siẹrẹ  ayen da mrẹ igbevwunu rẹ emama yẹrẹ ayen da riavwerhen rẹ emuọre evo. Ayen da ta: “Avwanre nẹrhẹ emọ na karophiyọ ẹguọnọ vẹ iroro rọ nẹrhẹ Jihova ru erọnvwọn nana eje vwọ kẹ avwanre.” Aye gbe ọshare ọfa vwẹ South Africa vẹ emetẹ ivẹ rayen da wiowian vwẹ udju rayen, ayen vwẹ ọke nana vwọ kpọ ẹwẹn rẹ emọ na kpo igbevwunu rẹ oborẹ ekankọn vwọ djẹ e me rhe dia rhuarho. Emiọvwọn na da ta: “Avwanre davwẹngba rere emọ na vwo ni arhọ ghanghanre vẹ igbevwunu rọyen.”

⁸ Ọke rẹ ọsẹ ọvo vwẹ Australia vẹ ọmọshare rọyen rọhẹ omarẹ ẹgbukpe ihwe vwo kpo asan ra da sẹro rẹ erọnvwọn eghanghanre rẹ awanre (museum), ọ vwẹ uphẹn nana vwọ bọn esegbuyota rẹ ọmọ rọyen gan kpahen Ọghẹnẹ vẹ emama. Ọsẹ na da ta: “Avwanre mrẹ ema rẹ eranvwe rẹ urhie evo re se ammonoids vẹ trilobites. O gbe avwanre unu mamọ nẹ eranvwe nana ri ghwu nẹ akpọ na re na vọnre vẹ erhuvwu kugbe igbevwunu kirobo eranvwe efa hepha nonẹna. Ọ da dianẹ arhọ mama nẹ erọnvwọn rẹsosuọ re ghwa vọn vẹ igbevwunu-u vwo kpo e re vọnre vẹ igbevwunu, kẹ diesorọ eranvwe rẹ awanre nana vwọ vọn vẹ igbevwunu tiọyen? Ọnana te vwe ẹwẹn mamọ, me da je vuẹ ọmọ mẹ kpahọn.”

9. Diesorọ udje vwo yovwin, kẹ mavọ yen oni ọvo ruro wan?

⁹ Jesu reyọ idje vwo ruiruo mamọ, rọ rhanriẹn iroro, ri te ẹwẹn, je nẹrhẹ a karophiyọ emu. (Mat. 13:34, 35) Emọ vwẹ ẹwẹn roro emu mamọ. Eriyin na, gba nabọ reyọ idje vwo ruiruo vwẹ uyono wẹn. Ọtiọyen oni ọvo vwẹ Japan ruẹ. Ọke rẹ emeshare rọyen ivẹ vwọ hẹ ẹgbukpe erenren vẹ ihwe, o de yono ayen kpahen irharheghe na vẹ oborẹ Jihova nabọ ruo wan. Ro se vwo yono ayen, oni na da vwẹ imiki, oyibu, vẹ iti vwọ kẹ emọ na. Ọ da vuẹ emọ na nẹ ayen gbe iti kẹ ọyen. Oni na da ta: “Ayen nabọ jomaotọ ruo, me vwọ nọ ayen oboresorọ ayen vwọ nabọ jomaotọ, emọ na da tanẹ ayen guọnọ gbe iti na kirobo me guọnerọ. Me da vuẹ ayen nẹ ọtiọyen Ọghẹnẹ je jomaotọ ku aphopho sansan rehẹ irharheghe na kugbe rere o se vwo shephiyọ kẹ avwanre.” Udje yena ghwe shephiyọ vwọ kẹ edje rẹ emọ na, ọ da nẹrhẹ ayen roro kpahọn vwọ vrẹ obo rọ rha dia jovwo. Uyono yena cha sa chọrọ ayen ẹro kakaka-a!

10, 11. (a) Udje vọ yen wo se vwo yono ọmọ wẹn vwọ bọn esegbuyota gan kpahen Ọghẹnẹ? (Ni uhoho rẹsosuọ na.) (b) Idje vọ yen wo vwo ruiruo re?

¹⁰ Wọ sa tobọ vwẹ erọnvwọn re vwo chere emu vwọ bọn esegbuyota rẹ ọmọ wẹn gan. Idjerhe vọ? Kerẹ udje, wo de ru ikeki nu, wo se djekpahen erọnvwọn  sansan wo vwo ruo vwọ kẹ ọmọ na. Gba vwẹ omamọ vwọ kẹ, omamọ kerẹ apo, wọ nọ: “Wọ riẹnre nẹ ‘erọnvwọn sansan’ yen kukugbe a ke sa mrẹ apo nana?” Bro kpo ẹkẹn ivẹ, vwọ vwẹ ubi na vwọ kẹ. Wọ sa vuẹ nẹ ubi na yen “si” erọnvwọn rehẹ apo na eje phiyọ, ejajẹ re vwo sio gan vrẹ ọ re vwo si erọnvwọn re vwo chere emu re si phiyọ ọbe ghevweghe. Wọ sa je nọ: “Ọ da dianẹ o vwo ohwo ro si erọnvwọn re vwo ru ikeki phiyọ ọbe, kẹ ono rhe si erọnvwọn re vwo ru apo?” Vwọ kẹ ọmọ rọ ghwanre emerha, wo se dje kẹ nẹ erọnvwọn re vwo ru apo na eje, tobọ te urhe rẹ apo na komobọ, e hẹ evunrẹ ubi rẹ apo na. Wọ vẹ ọmọ na se ji ni ihoho evo rehẹ aruẹbe 10 re te 20 rẹ ibroshọ na The Origin of Life—Five Questions Worth Asking..

¹¹ Emiọvwọn buebun nene emọ rayen gbikun kpahen ẹkpo re se “Was It Designed?” rọhẹ Awake! Ayen sa je reyọ vwo yono imitete erọnvwọn elọlọhọ evo. Kerẹ udje, aye gbe ọshare ọvo vwẹ Denmark vwẹ aropleni vwọ vwanvwen emephran. Ayen da ta: “Aropleni họhọ ọmọphran, ẹkẹvuọvo aropleni sa rhọghọ ikẹn, ọ me sa ayen phiyọ aropleni itete? Emephran guọnọ ohwo ro che dje oborẹ ayen wontọ wan? Wọ sa vwẹ edo rẹ aropleni vwo djẹ ine rẹ ephran? Ọtiọyena, ono yen me vwo aghwanre, ohwo ro ru aropleni gbane Ohwo rọ ma emephran na?” Omamọ rẹ eta vẹ enọ tiọyena sa chọn ọmọ wẹn uko vwo vwo “ọmrẹvughe” je bọn esegbuyota rọyen gan kpahen Ọghẹnẹ.—Isẹ 2:10-12.

12. Mavọ yen udje sa vwọ bọn esegbuyota rẹ emọ wẹn gan kpahen Baibol na?

¹² Omamọ udje sa je nẹrhẹ ọmọ wẹn vwo imuẹro nẹ Baibol na ghene ọbe uyota. Kerẹ udje, roro kpahen Job 26:7. (Se.) Mavọ wo se vwo dje nẹ ẹwẹn ọfuanfon Ọghẹnẹ yen e vwo si ẹkpo nana? Wọ sa ghwa vuẹ oborẹ Baibol na tare. Jẹ ukperẹ ọtiọyen, wọ sa chọn ọmọ wẹn uko vwo roro. Karophiyọ nẹ vwẹ ọke rẹ Job, itẹliskopu vẹ aropleni ri kpo ophephe herọ-ọ. Ọmọ na sa dia ọ rọ phraphro nẹ orọnvwọn ọrhuarho kerẹ akpọ na cha sa dia enu rẹ odiodi-i. Ọ sa vwẹ ibọrọ yẹrẹ ukpokpo vwo djephia nẹ orọnvwọn ro vwo ọnyẹ guọnọ asan rọ vwẹ oma rẹrẹ. Uyono tiọyen cha nẹrhẹ ọmọ na karophiyọ nẹ Jihova vwo evuẹ rẹ uyota vwẹ Baibol na ọke grongron tavwen ihworakpọ ke rhe mrẹ ayen vughe.—Neh. 9:6.

13, 14. Mavọ yen emiọvwọn se vwo dje ọghanrovwẹ rẹ irhi rẹ Baibol vwọ kẹ emọ rayen?

¹³ Ofori emiọvwọn vwo dje ọghanrovwẹ rẹ irhi rẹ Baibol vwọ kẹ emọ rayen. (Se Une Rẹ Ejiro 1:1-3.) Idjerhe buebun herọ e se vwo ru ọnana. Kerẹ udje, wọ sa vuẹ emọ wẹn nẹ ayen vwẹ ẹro roro nẹ ovwan guọnọ kpo asan oshesheri ra dia, ayen ji vwo uphẹn rẹ ayen vwọ sane ihwo ri che nene ovwan dia oboyin. Gba nọ, “Oka rẹ uruemu vọ yen ohwo vuọvo vwo rere ihwo ejobi sa vwọ dia vwọrẹ ufuoma?” Wọ sa je vuẹ ayen kpahen odjekẹ rẹ aghwanre rọhẹ Galesha 5:19-23.

¹⁴ Udje yena vwo iyono eghanghanre ivẹ. Ẹsosuọ, irhi rẹ Ọghẹnẹ titi ufuoma vẹ oyerinkugbe. Ọrivẹ, uyono rẹ Jihova vwọ kẹ avwanre asaọkiephana muegbe avwanre vwọ kẹ akpọ kpokpọ na. (Aiz. 54:13; Jọn 17:3) Wọ sa je vwẹ ikuegbe rẹ oborerhiẹromrẹ rọhẹ ẹbe avwanre vwo dje ẹkpo na fiotọ. Ọ sa dia ẹkpo re se “The Bible Changes Lives,” ra teyanphia vwẹ ọbe Uwevwin Orhẹrẹ na. Yẹrẹ ọ da dianẹ ohwo ọvo herọ vwẹ ukoko wẹn ro ru ewene rode vwẹ akpeyeren rọyen o se  vwo ru obo ri je Jihova, wo se durhie nẹ ọ rhe vuẹ orua wẹn kpahen ikuegbe rọyen. Oka rẹ ikuegbe tiọyena nẹrhẹ a mrẹ ọghanrovwẹ rẹ irhi rẹ Baibol na!—Hib. 4:12.

15. Die yen ofori nẹ ọ dia ọdavwẹ wẹn siẹrẹ wo de yono emọ wẹn?

¹⁵ Obo ra ta na kẹ ọna: Wọ vwẹ ona ọvuọvo vwo yono emọ wẹ-ẹn. Reyọ ẹgba iroro wẹn vwo ruiruo. Rhanriẹn iroro rayen kirobo rẹ ẹgba iroro rayen muru. E jẹ uyono na vọn vẹ omavwerhovwẹn, ọ me je bọn esegbuyota rayen gan. Ọsẹ ọvo da ta: “Wo jẹ oma rhọ wẹ-ẹ, reyọ ena kpokpọ vwo ruiruo ọkieje.”

16. Diesorọ a vwọ guọnọ odirin siẹrẹ e de yono emọ? Djudje rọyen.

¹⁶ A guọnọ ẹwẹn ọfuanfon rẹ Ọghẹnẹ e ki se vwo esegbuyota ọgangan. (Gal. 5:22, 23) Kerẹ omamọ, esegbuyota guọnọ ọke ọ sa vwọ rho. Ọtiọyena, ofori nẹ wo vwo odirin vẹ erhiorin siẹrẹ wo de yono emọ wẹn. Ọsẹ ọvo ro vwo emọ ivẹ vwẹ Japan, tare nẹ, “Me vẹ aye mẹ nabọ nene emọ na ghwọrọ ọke kuẹgbe. Vwo nẹ ọke ayen vwọ hẹ emọboba, me vwẹ ibrẹro 15 vwo yono ayen kẹdẹ kẹdẹ, jokpanẹ ẹdẹ rẹ avwanre kpo uyono. Ibrẹro 15 na bun nọ kẹ avwanre-e o ji bun nọ kẹ aye-en.” Oniruo okinriariẹ ọvo de si: “Ọke me vwọ hẹ eghene, mi vwo enọ buebun ri tighi ẹwẹn mẹ. Ọke vwọ yanran na, me da rhe mrẹ ẹkpahọnphiyọ rayen vwẹ emẹvwa, ẹga orua yẹrẹ uyono romobọ. Kọyensorọ, o vwo fo nẹ emiọvwọn yono emọ rayen ọkieje.”

17. Diesorọ omamọ rẹ udje rẹ emiọvwọn vwọ ghanre, mavọ yen aye gbe ọshare ọvo vwo phi omamo udje phiyotọ kẹ emetẹ rayen?

¹⁷ Udje rẹ esegbuyota wẹn pha ghanghanre mamọ. Emọ wẹn che ni udje wẹn, ọnana ji che djobọte ayen vwọrẹ erhuvwu. Ọtiọyena, emiọvwọn, ovwan bọn esegbuyota ovwan gan ọkieje. E jẹ emọ wẹn mrẹvughe nẹ Jihova ghine ugbeyan wẹn dẹn. Ọke rẹ aye gbe ọshare ọvo vwẹ Bermuda vwọ ro ẹnwan kpahen erọnvwọn sansan, ayen vẹ emọ rayen da nẹrhovwo vwọ kẹ odjekẹ rẹ Jihova, ayen da je vuẹ emọ na nẹ ayen nẹrhovwo komobọ rayen. “Avwanre je vuẹ ọmọtẹ avwanre ọkpako nẹ, ‘Vwẹroso Jihova kare kare, muomaphiyọ iruo rẹ Uvie na, wọ je ro ẹnwan gan nọ-ọ.’ Ọ vwọ mrẹ obo ri nẹ obuko rọyen rhe, ọ da rhe riẹn nẹ Jihova ghene vwẹ ukẹcha kẹ avwanre. Ọnana nẹrhẹ esegbuyota rọyen kpahen Ọghẹnẹ vẹ Baibol na ganphiyọ.”

18. Orọnvwọn ọghanghanre vọ yen emiọvwọn mrẹvughe?

¹⁸ Vwọrẹ uyota, emọ na ọvo yen che bọn esegbuyota rayen. Kerẹ emiọvwọn, wọ sa kọn ji ku ame ku. Ẹkẹvuọvo, Ọghẹnẹ ọvo yen sa nẹrhẹ ayen djẹ. (1 Kọr. 3:6) Ọtiọyena, yare ukẹcha rẹ ẹwẹn ọfuanfon rọyen, davwẹngba wẹn eje vwo yono emọ wẹn re pha ghanghanre na, kidie wo de ru ọtiọyen, Jihova ko che bruba ẹgbaẹdavwọn wẹn.—Ẹfe. 6:4.