1, 2. (a) Erhọ yen ebẹnbẹn evo rẹ avwanre hirharokuẹ nonẹna, kẹ die yen nẹ obuko rayen cha? (b) Imuẹro vọ yen Aizaya 41:10, 13 vwọ kẹ avwanre?

ONIỌVO aye ọvo rọ dia ọkobaro ọkieje, ọshare rọyen je dia ọkpako, da ta: “Dede nẹ mi ruiruo rẹ ẹga na vọnvọn, mi ji nene ẹnwan muabọ ikpe buebun rhire na. Ọ djẹ vwẹ ovwerhẹn, o djobọte omakpokpọ mẹ kugbe oborẹ mi nene ihwo efa yerẹn wan, ọkiọvo oma ko ru vwe ughwughwu.”

² Wo se vwo ẹruọ rẹ oborẹ oma ruẹ oniọvo nana? Ọ da ohwo nẹ akpọ rẹ Eshu nana vwo erọnvwọn buebun ri keke avwanre, re nẹrhẹ avwanre ro ẹnwan e me je nẹrhẹ ẹwẹn avwanre kuọrọn. E se vwo dje ufi ra gba si okọ, rere ọ vwọ domaji vwẹ asan ọvo. (Isẹ 12:25) Die yen sa nẹrhẹ wo vwo ẹwẹn yena? Ọ sa dia ughwu rẹ ohwo wo vwo ẹguọnọ kpahen, ọga ọgangan, uweren ọgangan, yẹrẹ omukpahen. Ẹnwan rẹ erọnvwọn nana sa nẹrhẹ oma rhọ wẹ. Ọ sa tobọ nẹrhẹ aghọghọ wẹn vawabọ. Ẹkẹvuọvo, vwo imuẹro nẹ Ọghẹnẹ muegbe rọ vwọ chọn wẹ uko.—Se Aizaya 41:10, 13.

3, 4. (a) Idjerhe vọ yen Baibol na vwẹ “abọ” vwo ruiruo wan? (b) Die yen sa nẹrhẹ abọ rhọ avwanre?

³ Ọke buebun, Baibol na reyọ ẹbẹre sansan rẹ ugboma  na vwo djisẹ rẹ erọnvwọn evo. Kerẹ udje, o djunute abọ na abọ buebun. Re vwo ru abọ rẹ ohwo gan se mudiaphiyọ re vwo phiuduphiyawọ rẹ ohwo, ra vwọ kpuriẹn phiyọ ohwo kugbe re vwo muegbe rẹ ohwo vwọ kẹ owian. (1 Sam. 23:16; Ẹzra 1:6) O ji se mudiaphiyọ re vwo vwo iphiẹrophiyọ kpahen obaro na.

⁴ Ọke buebun, abọ vwọ rhọ ohwo se mudiaphiyọ ohwo rẹ ẹwẹn rọyen kuọrọnre, ohwo rẹ ofu dje, yẹrẹ ohwo ro vwo iphiẹrophiyọ-ọ. (2 Ikun 15:7; Hib. 12:12) Iroro rẹ ughwu se tobọ rhe ohwo na. Wo de hirharoku ẹdia rẹ akpeyeren rọ nẹrhẹ oma rhọ wẹ vwọrẹ ugboma, iroro, yẹrẹ ro djobọte ẹdia rẹ ẹwẹn wẹn, tivọ wọ da sa mrẹ uduefiogbere wọ guọnọre? Die yen sa kẹ wẹ ẹgba wo vwo chirakon ji vwo aghọghọ?

5. (a) Die yen sa phia kẹ avwanre ọkiọvo fikirẹ ebẹnbẹn, kẹ die yen a karophiyọ? (b) Die yen a cha fuẹrẹn asaọkiephana?

⁵ Se Zẹfanaya 3:16, 17. Ukperẹ oshọ vwo mu avwanre, ẹwẹn avwanre me je kuọrọn kerẹ ohwo rẹ abọ rhọ, Ọsẹ avwanre Jihova durhie avwanre nẹ ‘a vwẹ ẹnwan avwanre eje vwọ ya.’ (1 Pita 5:7) A sa karophiyọ oborẹ Ọghẹnẹ vuẹ ihwo rẹ Izrẹl, nẹ ‘obọ ọgangan rọyen na krẹnọ-ọ, ro de je sivwo’ idibo rọye-en. (Aiz. 59:1) Avwanre cha fuẹrẹn idje erha rehẹ Baibol na ri dje owenvwe vẹ ẹgba rẹ Jihova vwori rọ vwọ chọn ihwo rọyen uko vwo ru ọhọre rọyen dede nẹ ayen hirharokuẹ ebẹnbẹn sansan. Jokaphiyọ oborẹ idje nana sa vwọ bọn wẹ gan.

6, 7. Die yen ophikparobọ rẹ ihwo rẹ Izrẹl na yono avwanre?

⁶ Emọ rẹ Izrẹl vwo nẹ eviẹn vwẹ Ijipt nu, o rhe kri-i, ihwo rẹ Amalẹk da rhe vwọso ayen. Vwo nene odjekẹ rẹ Mosis, Joshua rọ dia ohwo vẹ uduefiogbere, de sun isodje rẹ Izrẹl kpo ofovwin na. Vwẹ ọke yena, Mosis, Erọn vẹ Họ de kpo enu ugbenu ọvo re chidia rere ayen sa vwọ nabọ mrẹ ofovwin na. Ọnana ko mudiaphiyọ nẹ oshọ rẹ ofovwin na mu ayen? Ẹjo, kakaka!

⁷ Mosis da vwẹ ona ọvo vwo ruiruo ro toroba ophikparobọ rayen. Mosis da kpare abọ rọyen vẹ ọkpọ rẹ Ọghẹnẹ rẹ uyota na kpenu. Ọke rọ da kpare abọ na kpenu, Jihova kọ nẹrhẹ emọ rẹ Izrẹl phiẹkparobọ. Ẹkẹvuọvo, abọ da rhọ Mosis re, o de phi abọ phiyotọ ihwo rẹ Amalẹk ki rhe phiẹkparobọ. Ọtiọyena, ayen rhe hwe ọke-e, Erọn vẹ Họ “de mu oragha vwọ obotọ rọye [Mosis], o de tidia enu rọye, Erọn vi Họ da kpare abọ rọye kpenu, ọvo ẹbẹre nana, ọvo ẹbẹre rivẹ; ọtiọye abọ rọye da kpọvi re te ọke rẹ ọnre vwọ ro otọ.” Womarẹ ogangan rẹ Ọghẹnẹ, ihwo rẹ Izrẹl de phikparobọ.—Eyan. 17:8-13.

8. (a) Die yen Asa ruru ọke rẹ ihwo rẹ Itiopia vwọ kpare ofovwin rhe Juda? (b) Mavọ a sa vwọ vwẹrokere ẹroẹvwọsuọ rẹ Asa?

⁸ Jihova ji djephia nẹ obọ rọyen krẹnọ-ọ vwẹ ọke rẹ Ovie Asa. Baibol na djunute ifovwin buebun. Ẹkẹvuọvo, Zerah ohwo rẹ Itiopia yen ituofovwin rọyen me bun kparobọ. O vwo isodje 1,000,000 re nabọ dia ewena. A da vwanvwọn, isodje rẹ Asa ọvo cha họnre isodje rẹ Zerah ivẹ. Omuẹro nẹ abọ sa rhọ Asa fikirẹ ẹnwan vẹ oshọ-ọ. Dedena, Asa yare ukẹcha rẹ  Jihova. Vwẹ ubiẹro rẹ ohworakpọ, ayen che se phi isodje rẹ Itiopia kparobọ-ọ, jẹ o vwo emu vuọvo rọ “sa bẹn kẹ Ọghẹnẹ-ẹ.” (Mat. 19:26) Ọghẹnẹ de dje ẹgba rode rọyen na phia, o “de phi ihwo rẹ Itiopia na kparobọ kẹ Asa,” kidie udu rọyen hẹ ọsoso “kpahe Ọrovwohwo vwẹ ẹdẹ rẹ akpọ rọye ejobi.”—2 Ikun 14:8-13; 1 Ivie 15:14.

9. (a) Orọnvwọn vọ yen Nehemaya kẹnoma kẹ rọ sa vwọ bọn igbẹhẹ rẹ Jerusalẹm? (b) Mavọ yen Ọghẹnẹ kpahen phiyọ ẹrhovwo rẹ Nehemaya?

⁹ Vwẹ ẹro roro oborẹ oma ru Nehemaya ọke ro vwo kpo Jerusalẹm. Orere na vwo adjarhọ vuọvo-o, ẹwẹn rẹ ihwo rẹ Ju na ji shekpotọ mamọ re. Oshọ rẹ ivwighrẹn na nẹrhẹ abọ rẹ ihwo rẹ Ju na dogho, ayen rha sa bọn igbẹhẹ rẹ Jerusalẹm na-a. Nehemaya je vwẹ uphẹn kẹ ẹdia nana nẹ ọ nẹrhẹ ẹwẹn rọyen kuọrọn? Kakaka! Kerẹ Mosis, Asa, vẹ idibo rẹ Jihova efa, Nehemaya vwo uruemu rọ vwọ vwẹroso Jihova womarẹ ẹrhovwo ẹnẹ. Ọtiọyen o ji ru vwẹ ọke nana. Jihova da kpahen phiyọ ẹrhovwo rẹ Nehemaya vwẹ ẹdia nana rẹ ihwo rẹ Ju niri gegerege na. Ọghẹnẹ reyọ “ogangan” rode royen na kugbe “obọ” ọgangan rọyen vwọ nẹrhẹ abọ rẹ ihwo rẹ Ju re vwiẹre na rhoma gan. (Se Nehemaya 1:10; 2:17-20; 6:9.) Wo vwo imuẹro nẹ Jihova je reyọ “ogangan” vẹ “obọ” rọyen vwọ bọn idibo rọyen gan nonẹna?

10, 11. (a) Idjerhe vọ yen Eshu vwọ davwẹngba rọ vwọ nẹrhẹ abọ rhọ avwanre? (b) Erọnvwọn vọ yen Jihova vwọ kẹ avwanre ẹgba nonẹna? (c) Erere vọ yen uyono vẹ isikuru sansan rẹ ukoko na vwọ kẹ wẹ re?

¹⁰ Avwanre vwo imuẹro nẹ oma cha sa rhọ Idẹbono vwẹ ẹgbaẹdavwọn rọyen rọ vwọ dobọ rẹ ẹga avwanre ji-i. Ọ reyọ efian vẹ omukpahen vwo ruiruo womarẹ isun rẹ akpọ na, ilori ẹga, vẹ ihwo ri she nẹ ukoko na. Die yen ọdavwẹ rọyen? Ọyen ọ vwọ nẹrhẹ abọ avwanre dogho vwẹ iruo aghwoghwo rẹ Uvie na. Ẹkẹvuọvo, Jihova vwo ẹgba vẹ owenvwe na rọ vwọ kẹ avwanre ẹgba womarẹ ẹwẹn ọfuanfon rọyen. (1 Ikun 29:12) Ofori nẹ a vwẹroso ẹgba rẹ ẹwẹn ọfuanfon na e se vwo hirharoku egbabọse ri nẹ obọ rẹ Eshu vẹ akpọ na cha. (Une 18:39; 1 Kọr. 10:13) Vwọba, oma je vwerhen avwanre nẹ e vwo Baibol na ra vwẹ ẹwẹn ọfuanfon rẹ Ọghẹnẹ vwo si na. Ji roro kpahen emu rẹ ẹwẹn ra mrẹ kemeranvwe kemeranvwe. A ta eta rehẹ Zekaraya 8:9, 13 (se) ọke ra vwọ bọn uwevwin ẹga rọhẹ Jerusalẹm, eta yena je nabọ fo kẹ avwanre nonẹna.

¹¹ Avwanre je mrẹ ọbọngan womarẹ uyono, isikoko, eghwẹkoko vẹ isikuru sansan rẹ ukoko na. Uyono sansan ra vwọ kẹ avwanre na sa chọn avwanre uko vwo vwo oruru, bru ẹkẹn kẹ oma, je ruiruo sansan ra vwọ kẹ avwanre vwẹ ukoko na. (Une 119:32) Wọ davwẹngba wọ vwọ mrẹ ọbọngan vwo nẹ iyono nana?

12. Die yen e ru a sa vwọ sẹro rẹ ẹdia rẹ ẹwẹn avwanre?

¹² Jihova chọn ihwo rẹ Izrẹl uko vwo phi ihwo rẹ Amalẹk vẹ Itiopia kparobọ, ọ da je kẹ Nehemaya vẹ ihwo rọyen ẹgba rẹ ayen vwo ruiruo rẹ ebabọn. Ọghẹnẹ je cha kẹ avwanre ẹgba re vwo mudia gan vwọso omukpahen, ẹvwọsuọ, vẹ ẹnwan rere e se vwo ruiruo aghwoghwo na. (1 Pita 5:10) Avwanre rhẹro rẹ igbunu vwo mie Jihova-a. Ofori nẹ e ru ẹkẹn avwanre.  Ọyena churobọ si isese rẹ Baibol ri kẹdẹ kẹdẹ, e vwo muegbe kẹ uyono ji vwobọ vwẹ ayen, uyono romobọ kugbe ẹga orua, a je vwọ nẹrhovwo kẹ Jihova ọkieje. E jẹ a vwẹ uphẹn kẹ orọnvwọn vuọvo nẹ o gbowọphiyọ idjerhe sansan rẹ Jihova vwọ bọn avwanre gan na-a. Wo de noso nẹ wọ vwiẹrẹ vwẹ ẹdia nana evo, yare ukẹcha rẹ Ọghẹnẹ. Kẹ wọ cha mrẹ oborẹ ẹwẹn na che vwo “ru we gan . . . , ọ kẹ wẹ owenvwe vẹ ẹgba wo vwo ruiruo.” (Fil. 2:13, NW) Kẹ, mavọ wo se vwo ru abọ rẹ ihwo efa gan?

13, 14. (a) Idjerhe vọ yen oniọvo ọvo vwọ mrẹ ọbọngan ọke rẹ aye rọyen vwo ghwu? (b) Idjerhe vọ yen a sa vwọ bọn ihwo efa gan?

¹³ Jihova kẹ avwanre iniọvo vwẹ akpọeje, ihwo ri vwo ọdavwẹ avwanre re je sa kẹ avwanre uchebro. Karophiyọ eta rẹ ọyinkọn Pọl siri: “Gba kpare abọ rẹ ovwan ri ge kpotọ na kpenu rere ugbo rẹ ovwan ri sida re riẹn, rere wa gbẹn idjerhe ọphiọnphiọn kẹ awọ rẹ ovwan.” (Hib. 12:12, 13) Iniọvo buebun vwẹ ẹgbukpe ujorin ẹsosuọ na mrẹ oka rẹ ọbọngan tiọyena. Kirobo ọ je hepha nonẹna. Oniọvo ọshare ọvo ta eta nana ọke rẹ aye rọyen vwo ghwu, o ji vwo rhiẹromrẹ edavwini efa, ọ da ta: “Me rhe riẹnre nẹ a cha sa sane oka rẹ ọdavwini ro che te avwanre oma-a, yẹrẹ obo re phia wa-an. Ẹrhovwo vẹ uyono romobọ yen chọn vwẹ uko vwo yerin ghene ayen. Ukẹcha rẹ iniọvo na je phiuduphiyawọ mẹ. Me rhe mrẹ obo rọ ghanre te re vwo vwo omamọ oyerinkugbe vẹ Jihova tavwen ebẹnbẹn ki tobọ te avwanre oma.”

¹⁴ Erọn vẹ Họ vwẹ abọ rayen vwọ yọnrọn ọ rẹ Mosis kpenu vwẹ ọke rẹ ofovwin na. Vwọ kẹ avwanre, a sa guọnọ idjerhe sansan re se vwo bicha iniọvo na, je kẹ ayen ukẹcha rẹ ayen guọnọre. Ukẹcha vwọ kẹ ono? Ihwo ri nene ọghwo, ega, omukpahen rẹ orua, ọruvwohwo, yẹrẹ ughwu re vwo ẹguọnọ kpahen muabọ. A je sa vwẹ ọbọngan kẹ ighene ri hirharokuẹ ọnyẹ rẹ ayen vwo ru obo re chọre yẹrẹ ayen “vwọtua” isikuru ride, igho, yẹrẹ iruo ride. (1 Tẹsa. 3:1-3; 5:11, 14) Guọnọ idjerhe wo vwo dje ọdavwẹ phia kẹ ihwo efa vwẹ Ọguan Ruvie na, vwẹ iruo aghwoghwo na, vwẹ ọke ra da riemu kuẹgbe, yẹrẹ womarẹ ifonu.

15. Idjerhe vọ yen eta iyoyovwin se vwo djobọte iniọvo na?

¹⁵ Asa vwo phikparobọ nu, ọmraro Azaraya da vwẹ eta nana vwo phiuduphiyawọ rọyen vẹ ihwo rọyen nẹ, “Ẹkẹvuọvo we, yivwaro! Wọ jẹ abọ rhọ wẹ-ẹ, kidie wọ cha reyọ osa rẹ iruo wẹn.” (2 Ikun 15:7) Ọnana de mu Asa rhoma vwẹ ẹga uyota vwọ muotọ. Vwẹ idjerhe vuọvo na, eta iyoyovwin wẹn se djobọte ihwo efa mamọ. Wọ sa chọn ayen uko vwọ nabọ ga Jihova vọnvọn. (Isẹ 15:23) Vwẹ uyono, wọ je vwẹ ẹro okueku vwo nẹ ẹgba rẹ ẹkpahọnphiyọ wẹn se vwo vwẹ oma rẹ ihwo efa-a.

16. Kerẹ Nehemaya, mavọ yen ekpako na se vwo ru abọ rẹ iniọvo ukoko na gan? Djunute idjerhe evo wọ vwọ mrẹ ukẹcha rẹ iniọvo na komobọ.

¹⁶ Womarẹ ukẹcha rẹ Jihova, Nehemaya vẹ ihwo rọyen de vwo ẹgba rẹ ayen vwo ruiruo na. Ayen da bọn igbẹhẹ rẹ Jerusalẹm re, vwẹ ẹdẹ 52 ọvo! (Neh. 2:18; 6:15, 16) Ọ diẹ oniruo ọvo yen Nehemaya hepha-a. O ji vwobọ vwẹ iruo rẹ ebabọn  na dẹn. (Neh. 5:16) Ekpako je vwẹrokere Nehemaya siẹrẹ ayen de vwobọ vwẹ iruo rẹ ebanbọn yẹrẹ orufon vẹ ẹroevwote rẹ Ọguan Ruvie. Ayen de nene ighwoghwota na wian vwẹ iruo aghwoghwo na, je kọn bru iniọvo na ra, ọnana nẹrhẹ ayen ruẹ udu rẹ ihwo re djoshọ na gan.—Se Aizaya 35:3, 4.

17, 18. Imuẹro vọ yen avwanre vwori siẹrẹ e de hirharoku ebẹnbẹn yẹrẹ ẹnwan?

¹⁷ Ra vwọ ga kuẹgbe toroba oyerinkugbe rẹ ukoko na. Ọ nẹrhẹ e vwo omamọ rẹ oyerinkugbe, je bọn esegbuyota rẹ ohwohwo gan kpahen ebruphiyọ rẹ Uvie rẹ Ọghẹnẹ. Ukẹcha ra vwọ kẹ ihwo efa chọn ayen uko vwo yerẹn ghene edavwini, je vwẹ ẹro abavo vwo nẹ obaro na vẹ iphiẹrophiyọ. Vwọba, ọnana nẹrhẹ avwanre tẹnroviẹ erọnvwọn rẹ ẹwẹn, je nẹrhẹ imuẹro avwanre kpahen ive rẹ Ọghẹnẹ nabọ muotọ. Vwọrẹ uyota, ọ je bọn avwanre gan.

¹⁸ E de roro kpahen idjerhe sansan rẹ Jihova bicha je sẹro rẹ idibo rọyen vwẹ ọke awanre, ọ cha bọn esegbuyota vẹ ẹroẹvwọsuọ avwanre gan kpahọn nonẹna. Ọtiọyena, wo de hirharoku ebẹnbẹn vẹ edavwini, “wo jẹn abọ rhọ wẹ-ẹn”! Ukperẹ ọtiọyen, nẹrhovwo rhe Jihova, jẹ obọ ọgangan rọyen ru we gan ji sun we re te ọke rẹ ebruba rẹ Uvie na.—Une 73:23, 24.