WO SE se Baibol ra vwẹ ejajẹ rẹ Hibru si? Ọkiọvo ọ cha bẹn. Ọ je sa dianẹ wọ je mrẹ dẹvo-o. Ẹkẹvuọvo, ọdavwaro wẹn kpahen Baibol na cha ganphiyọ siẹrẹ wọ da riẹn ohwo re se Elias Hutter kugbe Baibol ivẹ rọ vwẹ Hibru si. Elias Hutter ọyen ohwo ro yono ẹbe kodo ro yerin vwẹ ẹgbukpe ujorin ihwegbesan.

E vwiẹrẹ vwẹ ukpe rẹ 1553 vwẹ Görlitz, rọ dia orere otete ọvo rọ kẹrẹ ughwru rẹ Germany vẹ Poland kugbe Czech Republic. Lutheran University vwẹ Jena yen Hutter de yono ejajẹ rẹ ihwo re dia ubrakpọ rẹ Asia. Omarẹ ẹgbukpe 24 yen ọ hepha ọke a vwọ reyọ vwo mu ogbu rẹ uyono rẹ ejajẹ rẹ Hibru vwẹ Leipzig. Kidie nẹ o titi ẹbe eyono, ọ da vwẹ isikuru vwo mu vwẹ Nuremberg ra da vwẹ ẹgbukpe ẹne vwo yono ejajẹ rẹ Hibru, Grik, Latin, kugbe German. O vwo isikuru yẹrẹ yunivasiti rọ cha sa vwẹ oka rẹ uyono tiọyena phia vwẹ ọke yena-a.

Ukpe rẹ 1587 yen Hutter vwọ fan obo ra riẹn phiyọ Ọphọ rẹ Awanre kpo ejajẹ rẹ Hibru. E se ọ rọ fanre na Derekh ha-Kodesh, ra reyọ nẹ Aizaya 35:8 ro mudiaphiyọ “Idjerhe Ọfuanfon” na. Ibieta ro vwo si Baibol nana nẹrhẹ ihwo tanẹ “a mrẹ vwo dje erhuvwu rẹ efanfan na-a.” Ẹkẹvuọvo, obo rọ vwẹ ukẹcha vwọ kẹ ihwo vwo yono ejajẹ rẹ Hibru yen nẹrhẹ Baibol nana ghanre kparobọ.

A vwọ mrẹ oboresorọ rẹ efanfan rẹ Hutter vwọ ghanre, e je roro kpahen egbabọse ivẹ rẹ ihwo re guọnọ se Baibol na vwẹ Hibru hirharoku. Ọrẹsosuọ, ibieta re vwo si Baibol na fẹnẹre, ọrivẹ, eta ra vwọba eta evo vwẹ obaro vẹ obuko, nẹrhẹ ọ bẹn re vwo vughe eta na. Kerẹ udje, roro kpahen ota rẹ Hibru nana נפשׁ (ra fan kpo ne’phesh), ro mudiaphiyọ “erhi.” Vwẹ Izikiẹl 18:4, a vwẹ ota nana ה (ha), ro mudiaphiyọ “na” vwọba ota rẹ Hibru ra fan kpo erhi, ọnana da nẹrhẹ ọ rhe dia eta ivẹ re kukugbe re se הנפשׁ (han·ne’phesh) yẹrẹ “erhi na.” Vwọ kẹ igbori, ayen se roro nẹ הנפשׁ (han·ne’phesh) vẹ נפשׁ (ne’phesh) fẹnẹ ohwohwo.

Ọ vwọ lọhọ vwọ kẹ ihwo rehẹ isikuru rọyen rere ayen se vwo se eta rẹ Hibru, Hutter da reyọ ona rẹ isiesi ro yovwirin mamọ vwo ruiruo. Ọ vwẹ ibieta ri muru vwo si eta rẹ Hibru na, ọ da rha vwẹ ibieta ri muru-u vwo si eta ra vwọba ayen. Ona nana nẹrhẹ ọ lọhọ vwọ kẹ emọ rẹ isikuru na rẹ  ayen vwọ riẹn asan rẹ ota rẹ Hibru ọvuọvo nurhe, ọnana kọ vwẹ ukẹcha kẹ ayen vwọ riẹn ejajẹ na. New World Translation of the Holy Scriptures​—With References je reyọ ona nana vwo ruiruo vwẹ eta rehẹ obotọ rọyen. * A vwẹ ibieta ri muru vwo si ota rẹ Hibru ra fanre na, a da rha vwẹ ibieta ri muru-u vwọba obaro yẹrẹ obuko rọyen. Ihoho rehẹ obenu na ghwe dje oborẹ Hutter si Izikiẹl 18:4 wan vẹ oborẹ Reference Bible si eta rehẹ obotọ rẹ ẹkpo rẹ Baibol yena.

Hutter je fan ẹbẹre rẹ Baibol na rẹ ihwo buebun se Ọphọ Kpokpọ na kpo ejajẹ 12. Ọ teyen efanfan nana phia vwẹ Nuremberg vwẹ ukpe rẹ 1599, ọke buebun yen e vwo se nẹ, efanfan rẹ Nuremberg ro vwo ejajẹ sansan. Hutter guọnọ vwẹ ẹbẹre rẹ Baibol na ra vwẹ Grik si ra fan kpo Hibru vwọba. Ẹkẹvuọvo ọ tare nẹ “ọ da tobọ ghwọrọ igho rọyen eje” vwọ guọnọ efanfan yena, ọ cha sa mrẹ-ẹ. * Ọtiọyena, ọyen ọvo da fan Ọphọ Kpokpọ na vwo nẹ Grik kpo Hibru. Kidie nẹ ọ kpairoro vrẹ kemu kemu ọfa ro ruẹ, ko se ruiruo rẹ efanfan na re vwẹ ẹgbukpe ọvo.

Die yen a sa ta kpahen ẹbẹre ra vwẹ Grik si vwẹ Baibol na rẹ Hutter fan kpo Hibru? Franz Delitzsch rọ dia ogbu rẹ ẹbe rẹ Hibru ro yerin vwẹ ẹgbukpe ujorin ihwegbirhirin de si: “Efanfan rọyen na djephia nẹ ọ nabọ vwo ẹruọ rẹ ejajẹ na, e ji se vwo ru ehiahiẹ, vwẹ ẹdia sansan ọ nabọ vwẹ ibieta ri fori vwo si eta na.”

Hutter wan omarẹ iruo rẹ efanfan rọyen na fe-e, kidie omuẹro nẹ Baibol rọyen na ghwa yan eki-i. Dedena, efanfan rọyen na cha sa chọrọ avwanre ẹro-o. Kerẹ udje, William Robertson rhoma vwanriẹ efanfan rẹ Ọphọ Kpokpọ na rẹ Hutter fan kpo Hibru si vwẹ ukpe rẹ 1661, eriyin ji te Richard Caddick vwẹ ukpe rẹ 1798. Ọke rẹ Hutter vwọ fan Baibol na vwo nẹ Grik kpo Hibru, o phi “Jihova” (יהוה, JHVH) phiyọ asan rọ da mrẹ edeva nana, Kyʹri·os (Ọrovwori) kugbe The·osʹ (Ọghẹnẹ) ọ da dianẹ a reyọ eta na vwo nẹ ẹbẹre ra vwẹ Hibru si rhe yẹrẹ asan ro de roro nẹ Jihova yen a ta ota kpahan. Ọnana vwerhen oma mamọ kidie buebun rẹ efan-eta reyọ oderhi rẹ Ọghẹnẹ vwo ruiruo vwẹ efanfan rẹ Ọphọ Kpokpọ na-a, ẹkẹvuọvo efanfan rẹ Hutter phi odẹ rẹ Ọghẹnẹ phiyọ asan ro fori vwẹ ẹbẹre ra vwẹ Grik vwo si vwẹ Baibol na.

Siẹrẹ wọ da mrẹ odẹ rẹ Ọghẹnẹ rọ dia Jihova vwẹ ẹbẹre ra vwẹ Grik si vwẹ Baibol na yẹrẹ wo de ni eta rehẹ obotọ rẹ Reference Bible na, wọ me karophiyọ Elias Hutter kugbe Baibol rọ fan kpo Hibru.