Ekoghọ buebun vwẹ Europe guọghọre ọke rẹ Ofovwin rẹ Akpọ Eje II vwọ wan nu. Emuọvo rọ vwerhe oma rọ phiare yen e vwo siobọnu Iseri ri Jihova vẹ ihwo efa nẹ ọko rẹ oja ri Nazi. Dedena, akpeyeren je lọhọ kẹ ayeen. Kerẹ ihwo efa, ihwo rẹ Ọghẹnẹ vwo emuọre, iwun, iwevwin, vẹ erọnvwọn efaa. Oniọvo rẹ aye re se Karin Hartung da ta: “Kidie nẹ iwevwin ri chekọ ghwe buun, ihwo eje ke vwẹ uphẹn kẹ ihwo rẹ orua rayen nẹ ayen nene ayen dia yẹrẹ vwẹ ivun rayen evo vwọ kẹ ihwo rere ayen hwosa kẹ ayen.” Oniọvo rẹ aye Gertrud Poetzinger rọ dia ọko rẹ oja te ẹgbukpe ighwrẹn gbubro, dia evunrẹ utughẹ ji sherhẹn agbara vwẹ uvwre rẹ ọke evo. a

 Die yen ukoko ri Jihova ruru vwọ vwẹrote ọdavwẹ rẹ iniọvo avwanre nana? Die yen avwanre se yono vwo mie ihwo ri yerin, ọke rẹ ofovwin rẹ akpọ eje rivẹ vwo vwoba nu?

 Ukoko ri Jihova jowọ kpakpata vwọ vwẹ ukẹcha kẹ ihwo rẹ Ọghẹnẹ vwẹ Europe. Oniọvo Nathan Knorr vẹ Milton Henschel ri nẹ esiri ukoko rhe de brẹ iniọvo na ra ra riẹn oborẹ ayen ghene guọnọ. Ayen de kpo England, Switzerland, France, Belgium, Netherlands, Denmark, Sweden, Finland, kugbe Norway vwẹ uvwre rẹ emeranvwe ri November vẹ December 1945. Oniọvo Knorr da ta: “Ọnana yen obọ rẹsosuọ avwanre vwọ mrẹ oborẹ ofovwin soro.”

 A rhọnvwe kẹ Oniọvo Knorr nẹ ọ ro Germany vwẹ ọke yenaa. Ẹkẹvuọvo, Erich Frost rọ vwẹrote oghọn ukoko ri Germany de vrẹn nẹ ẹkuotọ na bro ra. b Oniọvo Erich da ta vwẹ iyẹnrẹn rọyen: “Oniọvo Knorr vwẹ uchebro ro fo aruọke vwọ kẹ avwanre ji ve nẹ a cha vwẹ emuọre vẹ emwa vwo rhe avwanre. O kririi, e de kru eghwa rẹ iflawa, evwri, oatmeal, vẹ emu efa buebun rhe Germany. Iniọvo rehẹ ẹkuotọ efa ji kru eghwa rẹ iwun rhe, ọtiọyen ji te ikotu, obo re kuẹ phiyọ obevun, vẹ isabato.” Oma vwerhen iniọvo na mamọ tẹdia rẹ ayen da viẹ fikirẹ erọnvwọn ri te ayen obọ na. Iyẹnrẹn ọvo tare nẹ, “Ọ dia obọvo yen iniọvo na vwẹ ukẹcha nana vwọ phiaa. Ayen vwẹ ukẹcha nana phia te ẹgbukpe ivẹ gbubro!” c

 Akpeyeren rẹ iniọvo na vwo yovwẹn cha ememerha ye, oyerinkugbe rayen vẹ Jihova je ganphiyọ. Die yen cha ayen uko?

 Ọkieje yen ayen vwo yono Baibol na, kpo emẹvwa rẹ Inenikristi ji ghwoghwo. (Ẹfesọs 5:​15, 16) Ofovwin na nẹrhẹ ọ bẹn iniọvo na vwo vwo ẹbe re vwo yono Baibol na, ji vwobọ vọnvọn vwẹ ẹga ri Jihova. Ofovwin na vwo nẹ otọ nu, emẹvwa rẹ Inenikristi vẹ iruo rẹ aghwoghwo na de rhivwin kpo obo rọ hepha jovwo. Jürgen Rundel, rọ dia Austria karophiyọ rọ vwọ ta: “Ọbe na Informant d vẹ iniruo rẹ okinriariẹ phiuduphiyọ avwanre awọ nẹ avwanre vwẹ ọkieje vwo ru erọnvwọn re cha nẹrhẹ avwanre sikẹrẹ Jihova.” Ọ da je ta: “Avwanre tẹnrovi Jihova, Jesu, uyono romobọ avwanre vẹ iruo rẹ aghwoghwo na. Emu vuọvo kerẹ TV gbowọphiyọ ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ avwanre naa.”

 Oniọvo aye Ulrike Krolop da ta: “Me karophiyọ oborẹ oma vwerhen ovwẹ te ọke mi vwo ru ehiahiẹ ji roro kokodo kpahen uyovwinrota ọvo re mu kpahen Baibol na. Ọshare mẹ phi omamọ udje phiyotọ. Kọke kọke Uwevwin Orhẹrẹ na de te avwanre obọ, ọ yanje obo ro ruẹ vwo rere o se vwo yono.” Karin re djunute siẹvure da ta: “Vwẹ ọke rẹ ofovwin na, avwanre mrẹ oborẹ ekuakua rẹ akpeyeren sa fobọ va ohwo abọ. Ẹkẹvuọvo, dede nẹ emu rẹ ẹwẹn na ghwe te avwanre obọ kirobo avwanre guọnerọọ, jẹ avwanre vwo oborẹ avwanre ghene guọnọ vwo ru esegbuyota avwanre gan. Jihova ku ebruphiyọ rọyen ku ihwo re fuevun kẹ.”

 Ayen rhoma ton iruo rẹ aghwoghwo na phiyọ. (Matiu 28:​19, 20) Ofovwin na nẹrhẹ ọ bẹn kẹ ihwo ri Jihova rẹ ayen vwo vwo ugbomọphẹ rẹ aghwoghwo vẹ eyono. Oniọvo ọshare re se Friedhelm karophiyọ nẹ ofovwin na vwo vwoba nu “ihwo ejobi da ton iruo rẹ aghwoghwo na phiyọ.” Ulrike da ta: “Oseri rẹsosuọ ro tu ghwoghwo ovuẹ rẹ Uvie na kẹ orua rẹ ọshare mẹ ji ku ewun rẹ ọko rẹ oja rọyen phiyọ! O hwọke ọ ke tonphiyọọ.” Jürgen tare nẹ, “Ofovwin na vwo vwoba nu, dino ihwo eje da rhe vọn vẹ oruru. Iniọvo eshare vẹ eya buebun da ton ẹga rẹ ọkieje phiyọ.”

 Ulrike da ta: “Akpeyeren vwẹ ẹkuotọ ra bọmbu na brare mamọ.” Ihwo buebun dia iwevwin rẹ ibọmbu guọghọ totọ! Mavọ yen Iseri ri Jihova vwọ guọnọ ihwo rẹ ayen che ghwoghwota kẹ mrẹ? Ulrike rẹ orua rọyen mrẹ uyota na vughe ọke rẹ ofovwin na vwo vwoba nu da ta: “Siẹrẹ urhukpẹ de lo vwẹ uwevwin na yẹrẹ ivwirhi de nẹ uwevwin na cha, kọyen ihwo hẹ evun rọyen.”

 Ayen phiuduphiyọ ohwohwo awọ. (1 Tẹsalonaika 5:11) Vwẹ ọke rẹ ofovwin na, e gboja kẹ Iseri ri Jihova buebun. Jẹ ọke rẹ ofovwin na vwọ wan nu, ayen mu ẹwẹn kpahen oja rẹ ayen rere naa, ẹkẹvuọvo ayen de phiuduphiyọ ohwohwo awọ. Vwọrẹ uyota, oma vwerhen ayen nẹ a “davwen” esegbuyota rayen ni. (Jems 1:​2, 3) Johannes rọ dia United States enẹna da ta: “Oniruo rẹ okinriariẹ avwanre re ji mu phiyọ ọko rẹ oja de gbikun oborẹ Jihova vwọ vwẹ ukẹcha kẹ iniọvo na. Ikuegbe nana ghene bọn esegbuyota avwanre gan.”

 Ọke rẹ ofovwin na vwo vwoba nu, iniọvo na je sẹro rẹ oyerinkugbe rayen vẹ Jihova rẹ ayen vwọ karophiyọ “obo rọ vwẹ ukẹcha kẹ ayen vwẹ ọko rẹ oja na vẹ obo rọ vwọ kpahenphiyọ ẹrhovwo rayen,” kirobo ri Johannes tare. Ọ vwọ dianẹ e siobọnu Iseri na re na, kẹ ayen nabọ vwobọ vwẹ isese ri Baibol, kpo emẹvwa rẹ Inenikristi, ji vwobọ vwẹ iruo rẹ aghwoghwo na vọnvọn. Oniọvo Elisabeth ro kpo ọghwẹkoko re ruru vwẹ Nuremberg vwẹ 1946 da ta: Dede nẹ iniọvo re siobọnu na “pha dọndọn, oma ji bru ayen ku, jẹ ‘ẹwẹn ọfuanfon na phi oruru phiyọ’ ayen oma rẹ ayen vwọ vuẹ avwanre kpahen oborẹ ayen rhiẹromrẹ.”​—Rom 12:11.

 Ayen bicha ohwohwo. (Rom 1:​11, 12) Vwẹ ọke rẹ ofovwin na, iniọvo na sa ghwọrọ ọke kugbe fikirẹ omukpahen ọgangan naa. Karin tare nẹ, “Ayen fobọ kọn brẹ iniọvo na raa, kidie ayen guọnọ phi ayen phiyọ ẹdia rẹ imuoshọọ.” Ọke rẹ ofovwin na vwo vwoba nu, enana ejobi de rhi wene. Friedhelm da ta: “Iniọvo na ru erọnvwọn eje kugbe. Emẹvwa rẹ Inenikristi vẹ iruo aghwoghwo na yen obo re ma ghanre vwọ kẹ ayen.”

 Oniọvo re se Dietrich vwẹ Germany da ta: Uvwre ọke rẹ ofovwin na ghwe vwo vwoba nu “Iseri ri Jihova ri vwo imoto buruun. Ọtiọyena owọ kọyen avwanre vwo kpo emẹvwa. Ẹkẹvuọvo avwanre yan ẹkuẹko. Ọ vwọ dianẹ ọkieje yen avwanre vwo kuoma kuẹgbe na, ọnana kọ nẹrhẹ oyerinkugbe rẹ avwanre ganphiyọ. Kọ ghwa họhọ nẹ orua ọvo yen avwanre nurhe.”

 Nonẹna, idibo ri Jihova chirakon rẹ ọbẹnvwẹ rẹ oghwọrọ ri kpregede, ega, ofovwin, omukpahen, vẹ uweren ọgangan soro. (2 Timoti 3:1) Dedena, ofori nẹ a ro ẹnwan gan nọọ. Diesorọ? Udje rẹ iniọvo rẹ avwanre re fuevun vwẹ Germany vwẹ ọke rẹ ofovwin ri Nazi kẹ avwanre imuẹro nẹ Ọghẹnẹ che rhe biẹcha avwanre vwẹ ọke rẹ oba rọ bẹn eyeren na. Ọtiọyena, e jẹ a vwẹrokere ọyinkọn Pọl ro siri nẹ: “Avwanre . . . fiudugberi tanẹ: ‘Jihova yen ọchuko mẹ; oshọ che mu vwe-e. Die yen ohworakpọ se ru vwe?’”​—Hibru 13:6.