Iseri ri Jihova ri te omarẹ 35,000 yen dia Germany vẹ ẹkuotọ ri Nazi suẹn. Vwẹ ọke ri Holocaust na, e de hwe Iseri ri Jihova ri te omarẹ 1,500. Ọ dia ẹdia na eje yen a da riẹn obo re so ughwu raye-en. Jẹ ọ vwọ dianẹ e ji ruẹ ehiahiẹ kpahen ẹdia na yanran na, ukeri vẹ evuẹ efa sa vwomaphia vwẹ obaro obọ.

•  Mavọ yen ayen ghwu wan?

•  Diesorọ e vwo mukpahen ayen?

•  Tivọ yen ayen de ghwu?

•  Evo usun rẹ ihwo re hweri

•   E Hwe Evo: Iseri ri Jihova re joma te 400 yen e hweri vwẹ Germany vẹ ẹkuotọ ri Nazi suẹn. E guẹdjọ rẹ evo vwẹ aguare, brorhiẹn rẹ ughwu hwe ayen, ji bru uyovwin nẹ ayen oma. A sa evo hwe ji churu efa ghwu jẹ e guẹdjọ rayen vwẹ aguare-e.

•   Ẹkanrọ vẹ oja ọgangan: Iseri ri Jihova re vrẹ 1,000 yen ghwu phiyọ ọko rẹ oja ri Nazi vẹ uwodi sansan rayen. Ayen ghwuru fikirẹ owian ọgangan, ehwe, owẹnvwe, ekpahen, ọga yẹrẹ fikirẹ ẹroevwote rẹ omakpokpọ rayen ro shekpotọ. Fikirẹ oja ọgangan na, efa de rhe ghwu ọmọke re ghwe vwo siobọnẹ ayen nu vwẹ oba rẹ Ofovwin rẹ Akpọeje II na.

•   Erọnvwọn efa re so ughwu rayen: E hwe Iseri ri Jihova evo vwẹ gas chambers, efa de re ghwu ọke rẹ idọktọ vwọ reyọ ayen vwọ davwen ihuvwun sansan rẹ ayen ruru ni, yẹrẹ reyọ egbede re vwo hwe ihwo vwo duvwun ayen.

 E mukpahen Iseri ri Jihova kidie ayen ruẹ nene obo ri Baibol na yonori. Ọke rẹ usuon ri Nazi vwọ vuẹ Iseri ri Jihova nẹ ayen ru obo ri Baibol na rhọnvwephiyọ-ọ, ayen da sen. Ayen brorhiẹn rẹ ayen vwo “nyupho rẹ Ọghẹnẹ kerẹ osun ukperẹ ihworakpọ.” (Iruo rẹ Iyinkọn Na 5:​29) E jẹ a mrẹ idjerhe ivẹ rẹ ayen vwo bru orhiẹn nana.

1.   E vwo jẹ ẹbẹre vuọvo rẹ oseghe usuon ẹka. Kerẹ Iseri ri Jihova vwẹ ẹkuotọ sansan nonẹna, Iseri ri Jihova rehẹ otọ rẹ usuon ri Nazi ghwomaphiyọ ẹbẹre vuọvo rẹ oseghe rẹ usuo-on. (Jọn 18:36) Ọtiọyena, ayen da sen rẹ ayen

   •   Vwọ dia isodje yẹrẹ bicha ofovwin.​​—Aizaya 2:4; Matiu 26:52.

   •   Vwo phiobọphiyọ ekpeti rẹ usuon yẹrẹ vwomaba ukoko ri Nazi.​​—Jọn 17:16.

   •   Vwo yeren swastika yẹrẹ tanẹ “Heil Hitler!”​​—Matiu 23:10; 1 Kọrẹnt 10:14.

2.   Ayen dje esegbuyota rayen phia. Dede nẹ a vwọso esegbuyota rayen, jẹ Iseri ri Jihova

   •   Je vwoma kuẹgbe ga ẹga je nẹrhovwo.​​—Hibru 10:​24, 25.

   •   Ji ghwoghwo ovuẹ ri Baibol na, ọtiọyen ji te ẹgharọ rẹ ẹbe sansan re mu kpahen Baibol na.​​—Matiu 28:​19, 20.

   •   Ji dje uruemu esiri kẹ irivẹ rayen, tobọ te ihwo ri Ju.​​—Mak 12:31.

   •   Yọnrọn esegbuyota rayen gan, je sen nẹ ayen cha ghwobọphiyọ ọbe ro djerephia nẹ ayen siobọnẹ esegbuyota raye-en.​​—Mak 12:30.

 Professor Robert Gerwarth tare nẹ Iseri ri Jihova ọvo “yẹn ẹko vuọvo vwẹ Third Reich rẹ mukpahen fikirẹ oborẹ ayen segbuyota.” a Ihwo re mu phiyọ ọko rẹ oja vwẹ uwodi de rhi vwo ẹguọnọ rayen fikirẹ ọyọnregan rayen. Ọshare ọvo rọhẹ uwodi rẹ Austria da ta: “Ayen kpo ofovwi-in. Ayen rhọnvwere nẹ e hwe ayen ghwu ukperẹ ayen vwo hwe ihwo.”

•   Ọko rẹ oja: Iseri ri Jihova buebun ghwuru vwẹ ọko rẹ oja. E muẹ ayen phiyọ ọko rẹ oja kerẹ ọ ri Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück, vẹ Sachsenhausen. Vwẹ Sachsenhausen ọvo, Iseri ri Jihova ri bun te omarẹ 200 yen a mrẹvughe nẹ i ghwuru.

•   Uwodi: Iseri ri Jihova evo ghwu phiyọ uwodi fikirẹ oja re gbe kẹ ayen. Efa de rhe ghwu fikirẹ omaẹwan ọgangan rẹ ayen vwori vwẹ uvwre rẹ ọke ra vwọ nọ ayen enọ.

•   Asan re de hwe ayen: Uwodin ri Berlin-Plötzensee, Brandenburg, vẹ ọ rẹ Halle/Saale yen e de me hwe Iseri ri Jihova. Vwọba, a je mrẹvughe nẹ o ji vwo asan efa ri te omarẹ 70 re de hwe Iseri ri Jihova.

•  Odẹ: Helene Gotthold

   Asan re de hwe: Plötzensee (Berlin)

   Helene ọyen aye vẹ oni rẹ emọ ivẹ, e muro phiyọ uwodi vrẹ abọ ivẹ re. Vwẹ 1937, e de gboja kẹ gangan uvwre rẹ ọke ra vwọ nọ enọ tẹdia ọmọ rọyen re ji vwiẹ-ẹ de ghwu. Vwẹ December 8 1944, a da vwẹ imẹshini ọvo re se guillotine rọhẹ uwodi ri Plötzensee Berlin vwo bru uyovwin no oma.

•  Odẹ: Gerhard Liebold

   Asan re de hwe: Brandenburg

   E bru uyovwin ri Gerhard rọhẹ ẹgbukpe uje no oma vwẹ May 6 1943, ọnana phiare ẹgbukpe ivẹ vwọ wan nu ọke re vwo bru uyovwin rẹ ọsẹ rọyen vwẹ uwodin vuọvo na. O ki ghwu, o de si ileta vwo rhe orua rọyen, ọtiọyen ji te ohwo rọ guọnọ rọvwọn: “Ababọ rẹ ẹgba rẹ Ọrovwori na, me rha sa yan vwẹ idjerhe nana-a.”

•  Odẹ: Rudolf Auschner

   Asan re de hwe: Halle/Saale

   Ẹgbukpe 17 yen Rudolf hepha ọke re vwo bru uyovwin no oma vwẹ September 22, 1944. Vwẹ ileta ro si rhe oni rọyen o ki ghwu, ọ da ta: “Iniọvo buebun wan idjerhe nana re, ọtiọyen mi ji che ru na.”