Baibol na ta ota kpahen akpeyenren rẹ eya buebun vẹ obo re se yono mie ayen. (Rom 15:4; 2 Timoti 3:16, 17) Uyovwinrota nana ta ota kpahen eya evo rehẹ Baibol na. Buebun rayen phi omamọ rẹ udje phiyotọ ra sa vwẹrokere. Efa ke ra dia udje rẹ orhọ-esio vwọ kẹ avwanre.—1 Kọrẹnt 10:11; Hibru 6:12.

  Abigail

 Ono yen Abigail? Ọyen aye ọdafe ọvo rọ je djoma re se Nabal. Ẹkẹvuọvo Abigail ọyen ohwo vẹ ẹruọ rọ vwomakpotọ, o vwo ẹguọnọ ri Jihova, ọtiọyen o ji vwo erhuvwu.—1 Samuẹl 25:3.

 Die yen o ruru? Abigail vwo oniso rẹ okpetu rọ cha, ọ da reyọ ọhọ rọyen vwo ru iruo rere ọ sa vwo kẹnoma kẹ. Abigail vẹ Nabal dia ekogho, ri Devid rọ cha dia ovie rẹ Izrẹl obaro obọ de siomanu. Ọke ri Devid vẹ isodje rọyen vwọ hẹ ekogho yena ayen da sẹro rẹ ichuru ri Nabal vrẹ abọ rẹ iji. Jẹ Devid vwo ji ihwo bru Nabal fikẹrẹ emuọre, Nabal da sen ji yinvwaro kpahọn. Ivun de miovwin Devid mamọ! Ọtiọyena ọ vẹ isodje rọyen da jowọ rayen vwo hwe Nabal vẹ evwruwevwin rọyen eje.—1 Samuẹl 25:10-12, 22.

 Ugege Abigail vwo nyo oborẹ ọshare rọyen ruru ọ da jowọ kpakpata ra rhuẹrẹ ota na phiyọ. Ko kru oghwa rẹ emuọre kẹ idibo rọyen vwo rhe David vẹ isodje rọyen, o de ji nene ayen ra rẹ David rere o gbe arodọnvwẹ kẹ ayen. (1 Samuẹl 25:14-19, 24-31) David vwọ mrẹ okẹ na vẹ omaevwokpotọ rẹ Abigail, kugbe uchebro rẹ aghwanre rọyen, ọ da mrẹ nẹ Ọghẹnẹ vwẹ Abigail vwọ chọn ọyen uko rere ọ sa vwọ kẹnoma ke abe rẹ ọbara. (1 Samuẹl 25:32, 33) O kriri-i, Nabal de ghwu, Abigail da rhe dia aye ri Devid.—1 Samuẹl 25:37-41.

 Die yen se yono mie Abigail? Dede nẹ Abigail ọyen ọdafe ro vwo erhuvwu, jẹ ọ vwẹ ẹro abavo vwo ni oma rọyen. O muegbe ro vwo yovwunu vwọ kẹ oruchọ rẹ ohwo ọfa ruru, rere ufuoma sa vwọ dia. Ọ vwẹ ẹwẹn kpotọ ji fiudugberi vwọ reyọ aghẹnghẹn vẹ aghwanre vwọ rhuẹrẹ ota rọ ra sa so imuoshọ jovwo phiyọ.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Abigail kpobarophiyọ, kpo uyovwinrota na “She Acted With Discretion.”

  Dẹbora

 Ono yen Dẹbora? Ọyen ọmraro rẹ aye rẹ Ọghẹnẹ rẹ Izrẹl reyọ vwọ vuẹ ihwo rọyen oborẹ ọ guọnọre nẹ ayen ru. Ọghẹnẹ je reyọ vwọ rhuẹrẹ ebẹnbẹn phiyọ vwẹ uvwre rẹ ihwo rẹ Izrẹl.—Iguẹdjọ 4:4, 5.

 Die yen o ruru? Dẹbora rọ dia ọmraro rẹ aye na bicha ẹga ri Jihova. Ọ ta vwọ kẹ Barak nẹ o sun isodje rẹ Izrẹl vwo kpo ofovwin ra họnre vwọ so ivwighrẹn ri Canaan. (Iguẹdjọ 4:6, 7) Barak vwọ ta kẹ Dẹbora nẹ o nene ọyen, ọ da vwoma kpahen otọ, oshọ muro-o.—Iguẹdjọ 4:8, 9.

 Ọke rẹ Ọghẹnẹ vwọ vwẹ ophikparobọ vwọ kẹ ihwo rẹ Izrẹl re, Dẹbora so ẹbẹre ọvo rẹ une ọ vẹ Barak soro ro vwo djunute erọnvwọn eje re phiare. Vwẹ une na, ọ da ta ota kpahen ẹdia ri Jael rọ dia aye rẹ oshọ muẹ-ẹ, kare vwẹ ophikparobọ rẹ ihwo ri Canaan.—Iguẹdjọ, Uyovwin 5.

 Die yen se yono vwo mie Dẹbora? Dẹbora ọyen ohwo ro fiudugberi ji vwo ẹwẹn rẹ omaevwoze. O bru ihwo efa uche nẹ ayen ru oborẹ Ọghẹnẹ guọnọre. Ayen vwo ru nene uchebro na, ọ de jiri ayen nẹ otọ rẹ ẹwẹn rhe.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Dẹbora kpobarophiyọ, kpo uyovwinrota na, “I Arose as a Mother in Israel.”

  Dẹlila

 Ono yen Dẹlila? Ọyen aye rẹ, Samsin rọ dia oguẹdjọ rẹ Izrẹl vwo ẹguọnọ kpahen.—Iguẹdjọ 16:4, 5.

 Die yen o ruru? Ọ reyọ igho mie ihwo ride ri Filistia rere ọ sa vwọ riẹriẹ Samsin vwọ riẹn asan ogangan rọyen hepha. Samsin yen ohwo rẹ Ọghẹnẹ reyọ vwo sivwin ihwo rọyen nabọ rẹ ihwo ri Filistia. Kidie nẹ ọyen ohwo rẹ Ọghẹnẹ kẹre ẹgba, ihwo ri Filistia rhe se phio kparobọ-ọ. (Iguẹdjọ 13:5) Ọnana da nẹrhẹ ihwo ride ri Filistia nokpẹ rẹ ukẹcha mie Dẹlila.

 Ihwo ride ri Filistia na da vwẹ igho kẹ Dẹlila nẹ ọ ra guọnọ otọ rẹ ẹgba ri Samsin na. Dẹlila rhọvwen phiyọ, ọ davwengba abọ buebun rọ vwọ riẹn otọ rẹ ẹgba rọyen na, ukuotọ rọyen kọ ghene rhe riẹn otọ ẹgba rọyen na. (Iguẹdjọ 16:15-17) Ọ da vuẹ ihwo ri Filistia kpahọn, ayen da rhe rhi mu Samsin phiyọ uwodi.—Iguẹdjọ 16:18-21.

 Die yen se yono vwo mie Dẹlila? Dẹlila ọyen udje rẹ orhọ-esio rẹ urhuru evwo, je evun-ẹfuọn kugbe ophiẹnvwe.

  Ẹsta

 Ono yen Ẹsta? Ọyen ohwo ri Ju rẹ ovie ri Pẹsha re se Ahasuerus jẹre nẹ ọ die aye rọyen.

 Die yen o ruru? Ẹsta vwo ẹgba rọyen vwo sivwin ihwo rọyen eje nẹ abọ rẹ ughwu. Ọ mrẹvughe nẹ ovie na bru ẹdẹ phiyọ re che vwo hwe uvwiẹ re ihwo ri ju eje re dia vwẹ ubrakpọ rẹ usuon ri Pẹsha. Ọshare ọvo re se Haman rọ dia ọhọnvwọre rẹ ovie na, yen jẹ iroro ọbrabra nana. (Ẹsta 3:13-15; 4:1, 5) Womarẹ ukẹcha ri Modekai rọ vẹ ọyen gba dia emọ iniọvo, Ẹsta de phi arhọ rọyen phiyọ imuoshọ rọ vwọ vuẹ ọshare rọyen ovie Ahasuerus kpahen iroro ọbrabra na. (Ẹsta 4:10-16; 7:1-10) Ahasuerus da vwẹ uphẹn kẹ Ẹsta vẹ Modekai nẹ ayen vwẹ urhi kpokpọ vwo mu rọ sa nẹrhẹ ihwo ri ju na chochọn rẹ oma rayen. Ihwo ri ju de phi ivwighrẹn rayen na kparobọ kakare.—Ẹsta 8:5-11; 9:16, 17.

 Die yen se yono vwo mie Ẹsta? Ẹsta phi uvi rẹ udje phiyotọ kpahen uduefiogbere, Omaevwokpotọ vẹ uruemu rẹ abavo. (Unẹ Rẹ Ejiro 31:24; Filipae 2:3) Dede nẹ ọyen ohwo vẹ erhuvwu kugbe ẹgba, ọ je vwẹ oma kpotọ nokpẹn rẹ ukẹcha ji ru nene uchebro ra vwọ kẹ. Ọ vẹ ọshare rọyen da ta ota, ọ ta ota vẹ ọghọ, aghwanre, kugbe uduefuogbere. Ọke rẹ ihwo ri Ju vwọ hẹ ẹdia imuoshọ, o ji dje oma rọyen phia kerẹ ọvo usun rayen.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Ẹsta kpobarophiyọ, kpo iyovwinrota na “She Stood Up for God’s People” vẹ “She Acted Wisely, Bravely, and Selflessly.”

  Ivi

 Ono yen Ivi? Ọyen aye ẹsosuọ ra mare, kugbe aye esosuọ ra ta ota kpahen vwẹ Baibol na.

 Die yen o ruru? Ivi kerhọ vwọ kẹ iji rẹ Ọghẹnẹ-ẹ. Kerẹ ọshare rọyen Adam, Ivi ọyen ohwo ra mare gbagba vẹ ugbomọphẹ kugbe ẹgba ro vwo vwo iwan rẹ Ọghẹnẹ kerẹ ẹguọnọ vẹ aghwanre. (Jẹnẹsis 1:27) Ivi riẹnre nẹ Ọghẹnẹ ta vwọ kẹ Adam nẹ ayen da re omamọ rẹ urhe ọvo, kẹ ayen ghwu. Ẹkẹvuọvo, Eshu da phiẹn vwo vwo imuẹro nẹ o che ghwu-u. O de rhi no nẹ ekuakua che yovwin phiyọ siẹrẹ ọyen rha kerhọ vwọ kẹ Jihova-a. Ọtiọyena ọ da re omamọ rẹ urhe na, o de ji jiro vwọ kẹ oshare rọyen, rọ je re vwọ.—Jẹnẹsis 3:1-6; 1 Timoti 2:14.

 Die yen e se yono vwo mie Ivi? Ivi ọyen udje rẹ orhọ-esio vwọ kpahen imuoshọ rọ herọ siẹrẹ e de mu ẹwẹn kpahen ojevwe rẹ ugboma na. O gbe vwọ so iji ri Jihova womarẹ ọ vwọ vwẹ uphẹn kẹ ojevwe rẹ ugboma ro muro vwo ru obo re chọre.—Jẹnesis 3:6; 1 Jọn 2:16.

  Hanah

 Ono yen Hanah? Ọyen aye rẹ Elkanah kugbe oni rẹ ọmraro ovọ re vugheri dẹn vwẹ Izrẹl rẹ awanre re se Samuẹl.—1 Samuẹl 1:1, 2, 4-7.

 Die yen o ruru? Ọ vwẹroso Ọghẹnẹ vwọ kẹ uchebro ọke o ji rhi vwo ọmọ rẹ obọ rọye-en. Ọshare ri Hanah vwo eya ivẹ. Aye rọyen ro chekọ re se Peninah vwiẹ re; jẹ, Hanah ji rhi vwiẹ-ẹ. Ọkieje yen Peninah vwọ vwi Hanah jehwẹ, Ọtiọyena, Hanah kọ nẹrhovwo rhe Ọghẹnẹ vwọ kẹ uchebro. O de ve kẹ Ọghẹnẹ nẹ, ọ da kẹ ọyen ọmọshare, ọyen cha vwẹ ọmọ na kpahotọ vwọ kẹ, rere ọ ga vwẹ ọgarivi rẹ ihwo izrẹl da ga ẹga.—1 Samuẹl 1:11.

 Ọghẹnẹ kpahenphiyọ ẹrhovwo ri Hanah, o de rhi vwiẹ Samuel. Hanah ru nene ive rọyen na, o de mu Samuel kpo ọgarivi ọke rọ je vwo hẹ omotete. (1 Samuẹl 1:27, 28) kukpe kukpe ọyen o vwo ko amadagba vwo rhe. Ọke vwọ yanran, Ọghẹnẹ de bruphiyọ kẹ Hanah vẹ emọ iyorin efa—eshare erha vẹ emetẹ ivẹ.—1 Samuẹl 2:18-21.

 Die yen e se yono vwo mie Hanah? Ẹrhovwo ro nẹ otọ rẹ udu rhe ri Hanah nẹre vwẹ ukẹcha kẹ vwo chiranko rẹ omukpahen. Ẹrhovwo rẹ akpẹvwẹn rọyen ra niyẹnrẹn rọyen vwi 1 Samuẹl 2:1-10 dje oborẹ esegbuyota rọyen kpahen Ọghẹnẹ gan te.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Hanah kpobarophiyọ, kpo uyovwinrota na “She Opened Her Heart to God in Prayer.”

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn oboresorọ Ọghẹnẹ vwọ vwẹ uphẹn kẹ ihwo nẹ e rọnvwọn vrẹ aye ọvọ vwẹ ọke rẹ awanre, kpo uyovwinrota na “Does God Approve of Polygamy?”

  Jael

 Ono yen Jael? Ọyen aye rẹ Hebẹr, rọ dia ohwo rẹ Izrẹ-ẹl. Jael fuidugberi bicha ihwo rẹ Ọghẹnẹ.

 Die yen o ruru? Jael riẹriẹ Sisira, rọ dia onotu rẹ isodje rẹ ihwo ri Canaan, ọke rọ vwọ djẹ ro erhọn rọyen. Sisira se phi kparobọ vwẹ ofovwin rayen họnre vwọ so ihwo rẹ Izrẹ-ẹl, enẹna kọ guọnọ asan o de se siomanu. Jael de durhie nọ ro uwevwin rọyen rhi siomanu. Rọ vwọ vwerhẹn, o de hwe ghwu.—Iguẹdjọ 4:17-21.

 Oborẹ Jael ruru na ghwa orugba rẹ aroẹmrẹ ri Dẹbora ọvo rọ tare nẹ: “Ọrovwohwo na shẹ Sisira phihọ obọ rẹ aye nure” (Iguẹdjọ 4:9) Fikirẹ oborẹ o ruru na, e de jiri Jael nẹ ọyen “e me bruba kẹ vwẹ usun rẹ eya na ejobi”—Iguẹdjọ 5:24.

 Die yen e se yono mie Jael? Jael fiudugberi ru obo ri fori. Udje rọyen na ghwe dje oborẹ Ọghẹnẹ wene erọnvwọn wan rere aroẹmrẹ rọyen se vwo ru gba.

  Jẹzebẹl

 Ono yen Jẹzebẹl? Ọyen aye rẹ Ahab rọ dia oviẹ rẹ Izrẹl. Ọ diẹ ohwo ri Izrẹ-ẹl, ọ ji ga Jihova-a. Ẹdjọ rẹ ihwo ri Kanan re se Baal yẹn ọ ga.

 Die yen o ruru? Jẹzebẹl ọyen ohwo ro gbe ozighi ro ji shenyẹ ihwo ekueku. O titi ẹga ri baal vẹ uruemu rẹ ọfarhien ro churobọsi ẹga na. Ọke vuọvo na, ọ je guọnọ phi oba phiyọ ẹga rẹ Ọghẹnẹ rẹ uyota na, Jihova.—1 Ivie 18:4, 13; 19:1-3.—1 Ivie 18:4, 13; 19:1-3.

 Jẹzebẹl brorhiẹn ro vwo gun efian ji hwe ihwo ro se vwo vwo obo rọ guọnọre eje. (1 Ivie 21:8-16) kirobo rẹ Ọghẹnẹ tarọ jovwo, o ghwuru kerẹ ozighẹ, a tobọ sho-o.—1 Ivie 21:23; 2 Ivie 9:10, 32-37.

 Die yen e se yono mie Jẹzebẹl? Jẹzebẹl udje rẹ orhọ-esio vwọ kẹ avwanre. Kidie nẹ Jẹzebẹl ohwo ro vwo iruemu ri jẹfuọn, rọ ji guọnọ ru obo ro se ru eje ro vwo vwo obo rọ guọnọre, ọ da rhe dia udje rẹ omavovwẹ, jẹfuọn, vẹ aye ro vwo omamọ rẹ uruemu vuọvo-o.

  Leah

 Ono yen Leah? Ọyen aye ẹsosuọ ri Jekọp. Oniọvo rọyen otete re se Rachel, yen aye rivẹ ri Jekọp.—Jẹnẹsis 29:20-29.

 Die yen o ruru? Leah rhe dia oni rẹ emọ esan ri Jecọp. (Rutu 4:11) Rachel yen Jekọp guọnọ rọnvwọn jovwo, ọ dia Lea-ah. Ẹkẹvuọvo, Laban rọ dia ọsẹ rayen, da vwẹ Leah vwọ kẹ Jekọp ukperẹ Rachel. Jekọp vwọ mrẹvughe nẹ Laban phiẹn ọyen vwọ rọnvwọn Leah, o de mu ophu bro ra. Laban da vuẹ nẹ ọyen ẹkuruemu rayen ra vwọ vwẹ ọmọkpako kpo orọnvwen tavwen ọ rẹ otete ke ra. Udughwrẹn ọvo vwọ wan nu, Jekọp da rọnvwọn Rachel.—Jẹnẹsis 29:26-28.

 Jekọp vwo ẹguọnọ ri Rachel vrẹ Leah. (Jẹnẹsis 29:30) Fikirẹ ọyena, Leah kọ rioma kpahen oniọvo rọyen. Ọghẹnẹ de vwo oniso rẹ ọdavwẹ ri Leah, o de bruphiyọ kẹ rọ vwọ kẹ emọ ighwrẹn—Emeshare esan vẹ ọmọtẹ ọvo.—Jẹnẹsis 29:31.

 Die yen se yono mie Leah? Leah nẹrhovwo kẹ Ọghẹnẹ ọ da vwerosuọ dede nẹ ebẹnbẹn evunrẹ orua na, ọ mrẹ ukẹcha ri Jihova ọ da kpẹvwẹ. (Jẹnẹsis 29:32-35; 30:20) Ikuegbe rọyen dje ebẹnbẹn re sa vwomaphia vwẹ orua rẹ ọshare da rọnvwọn eya buebun, rọ dia ọrhuẹrẹphiyotọ rẹ Ọghẹnẹ vwẹ uphẹn kẹ ọmọke. Ọrhuẹrẹphiyotọ orọnvwen rẹ Ọghẹnẹ rhọnvwe phiyọ yen orọnvwen rẹ aye ọvo kugbe ọsharẹ ovọ.—Matiu 19:4-6.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Leah kpobarophiyọ, kpo uyovwinrota na “Distressed Sisters Who ‘Built the House of Israel.’”

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn oboresorọ Ọghẹnẹ vwọ vwẹ uphẹn kẹ ihwo royen nẹ e rọnvwọn vrẹ aye ọvọ, kpo uyovwinrota na “Does God Approve of Polygamy?”

  Mata

 Ono yen Mata? Ọyen oniọvo ri meri vẹ Lazarọs, ayen dia Bẹtani orere rọ kẹrẹ Jerusalẹm.

 Die yen o ruru? Mata vẹ Jesu igbeyan re kpẹkpẹre mamọ, Jesu vwo ẹguọnọ ri “Mata vẹ oniọvo rọye rẹ ọmọtẹ kugbe Lazarọs.” (Jọn 11:5) Mata ọyen ohwo rọ kokẹ ghwolo ghwolo. Vwẹ ọke ri Jesu vwo won ayen ọrhorha, Meri de brorhiẹn ọ vwọ kerhọ ri Jesu jẹ Mata pharha chere emu. Mata da ta kẹ Jesu nẹ Meri guọnọ chọn ọyen uko-o. Jesu da vwẹ aghẹnghẹn kpọvi.—Luk 10:38-42.

 Ọke ri Lazarọs vwo muọga, Mata vẹ oniọvo rọyen de ji ohwo re se Jesu, kidie ayen vwo imuẹro nẹ o se sivwin oniọvo rayen. (Jọn 11:3, 21) Ẹkẹvuọvo Lazarọs ghwuru. Otaẹtakuẹgbe ri Mata vẹ Jesu djephia nẹ o vwo imuẹro kpahen ive rẹ ẹvrẹnushi na kugbe Jesu nẹ o vwo ẹgba rọ sa vwọ rhọvwọn oniọvo rọyen nẹ ughwu.—Jọn 11:20-27.

 Die yen se yono mie Mata? Mata ọyen ohwo rọ kokẹ ghwolo ghwolo. O ji vwo ẹwẹn ra vwọ kerhọ rẹ ọghwọku. Ọ je ta ota kpahen esegbuyota rọyen vẹ obo rehẹ ẹwẹn rọyen.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Mata kpobarophiyọ, kpo uyovwinrota na “I Have Believed.”

  Meri (oni ri Jesu)

 Ono yen Meri? Ọyen eghene aye rọ dia ohwo ri ju, ọyen jẹ ọmọtobẹ ọke ro vwo vwiẹ Jesu keridie, ọ mrevun rọyen vwẹ idjerhe rẹ igbevwunu.

 Die yen o ruru? Meri vwomakpotọ ru ọhọre rẹ Ọghẹnẹ. Ọyen ohwo ri Josef sa phiyotọ ọke rẹ amakashe vwọ vwoma phia kẹ vwọ vuẹ nẹ ọ cha mrevun ji vwiẹ Mesaya na. (Luk 1:26-33) Ọ vwomakpotọ ru oborẹ a vuẹrẹ nẹ o ru. Re vwo vwiẹ Jesu nu, Meri vẹ Josẹf de vwiẹ emeshare ẹne kugbe emetẹ ive ọ da havwen kpahen Jesu. Ọtiọyena Meri rha dia ọmọtobẹ ọfa-a. (Matiu 13:55, 56) Dede nẹ uphẹn rẹ oghẹresan yen rhiephiyọ kẹ, jẹ o vwọke vuọvo vwọ guọnọ ujiri yẹrẹ ẹdia rode vwẹ uvwre ọke ri Jesu vwọ hẹ akpọ yẹrẹ vwẹ ukoko rẹ Inenikristi-i.

 Die yen se yono mie Meri? Meri ọyen aye rọ fuevun ro ji rhiabọreyọ iruo rọ vọnre vẹ egbabọse. O vwo erianriẹn okokodo kpahen Baibol na. Ọhọhọre nẹ Meri ta ota kpahen ẹkpo sansan rehẹ Baibol na ri te omarẹ 20 re si phiyọ Luk 1:46-55.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Meri kpobarophiyọ, kpo uyovwinrota na “What Mary’s Example Can Teach Us.”

  Meri (oniọvo ri Mata kugbe Lazarọs)

 Ono yen Meri? Ọyen oniọvo ri Lazarọs kugbe Mata, ayen ihwo erha na igbeyan ri Jesu.

 Die yen o ruru? Meri djephia nẹ ọyen vwo ọdavwaro okokodo kpahen Jesu kerẹ ọmọ rẹ Ọghẹnẹ. O vwo esegbuyota kpahen Jesu nẹ ọ sa dobọ rẹ ughwu oniọvo rọyen Lazarọs ji, ọtiọyena ko rhiẹromrẹ ọke ri Jesu vwọ rhọvwọn oniọvo rọyen. Oniọvo rọyen Mata tare nẹ Meri guọnọ chọn ọyen uko vwo chere emu-u, kidie nẹ ọ kerhọ ri Jesu ukperẹ ọ vwọ chọn uko. Ẹkẹvuọvo Jesu da kpẹvwẹ Meri kidie nẹ o vwo ọdavwẹ rẹ ota rẹ Ọghẹnẹ.—Luk 10:38-42.

 Vwẹ ọke ọfa, Meri dje uruemu ẹse eruo phia ro vwo ku “ọgọ rẹ udẹ rọ ghare ro gbo vwevwerhe” phiyọ uyovwin vẹ owọ ri Jesu. (Matiu 26:6, 7) Ivun ri Meri miovwin ihwo rehẹ etiyin, kidie ayen niro nẹ ọ ghwọrọ ori yẹrẹ udẹ na kuẹfia. Ẹkẹvuọvo Jesu da chochọn rọyen, rọ vwọ ta: “kasan kasan ra da ta ota rẹ iyẹnre esiri na vwe akpọ na, ọ rẹ aye nana ruru na a je vwọ karophihọ.”—Matiu 24:14; 26:8-13.

 Die yen se yono mie Meri? Meri vwo esegbuyota okokodo. O phi ẹga ri Jihova phiyọ ẹdia rẹ ẹsosuọ ukperẹ ọdavwẹ omobọ rọyen. Ọtiọyen ọ je vwomakpotọ brọghọ phiyọ Jesu oma, dede nẹ ọ riẹnre nẹ oborẹ ọyen che ru na cha reyọ igho obuebun.

  Meri ri Magdala

 Ono yen se Meri ri Magdala? Ọyen odibo ri Jesu rọ fuevun.

 Die yen o ruru? Meri ri Magdala ọyen ọvo usun rẹ eya ri nene Jesu vẹ idibo rọyen. Ọ reyọ igho rẹ omobọ rọyen vwọ chọn ayen uko. (Luk 8:1-3) O nene Jesu ri toba rẹ iruo rẹ aghwoghwo rọyen, ji mudia kẹrẹ ọke re vwo hwe. O ji vwo uphẹn rọ vwọ dia ọvo usun rẹ ihwo re ka mrẹ Jesu ọke ra vwọ kparọ vrẹn nushi.—Jọn 20:11-18.

 Die yen se yono mie Meri ri Magdala? Meri ri Magdala bicha iruo rẹ aghwoghwo ri Jesu je dia odibo rọ fuevun.

  Miriam

 Ono yen Miriam? Ọyen oniọvo ri Mosis vẹ Erọn. Ọyen ọmraro aye rẹ ẹsosuọ ri Baibol na ta ota kpahen.

 Die yen o ruru? Kerẹ ọmraro aye, o vwo iruo rọ vwọ vuẹ ovuẹ ri Jihova kẹ ihwo. Ọ riavwerhen rẹ uphẹn rẹ ega vwẹ Izrẹl, ọtiọyen o ji kuomakugbe eshare na vwọ so une rẹ ophikparobọ ọke rẹ Ọghẹnẹ vwọ ghwọrọ isodje ri Ijipt vwẹ urhie rẹ ovwavware na.—Eyanno 15:1, 20, 21.

 O ji vwo ọkiọvo, Miriam vẹ Erọn vwọ vwọso Mosis. Ayen ruro fikirẹ omaekparọ kugbe omaeriọ. Ọghẹnẹ “de nyo,” ọ da vwẹ ọghwọku ọgangan vwọ kẹ Miriam vẹ Erọn. (Ukeri 12:1-9) Ọghẹnẹ da vwẹ oti vwo mu Miriam, kidie ọyen tuẹn ẹvwọsua na phiyọ. Mosis vwọ rẹ Ọghẹnẹ kẹ Miriam, Ọghẹnẹ de sivwon. E vwo sio nẹ erhọn na ọsoso ẹdẹ ighwrẹn nu, kẹsiẹyen a ke rhọvwen kẹ nọ sa vwomaba ihwo Izrẹl.—Ukeri 12:10-15.

 Baibol na djerephia nẹ Miriam rhiabọreyọ ọkpọvi na. Ikpe ujorin buebun vwọ wan re, Ọghẹnẹ da ta ota kpahen uphẹn oghẹresan ro rhere, rọ vwọ vuẹ ihwo rẹ Izrẹl nẹ: “Me da vwẹ ovwan kẹ Mosis, Erọn, kugbe Miriam.”—Maika 6:4.

 Die yen se yono mie Miriam? Ikuegbe ri Miriam djephia nẹ Ọghẹnẹ kerhọ rẹ oborẹ ihwo rọyen ta kpahen omoma rayen. Avwanre ji yono nẹ ofori e vwo ru obo re sa nẹrhẹ oma vwerhen Ọghẹnẹ ra vwọ kẹnoma kẹ omaẹkparọ vẹ omaeriọ re dia iruemu re sa nẹrhẹ a ta eta ri se miovwin omamọ rẹ odẹ ihwo efa vwori.

  Rachel

 Ono yen Rachel? Ọna omọtẹ ri Laban kugbe aye ro me je Jekọp.

 Die yen o ruru? Rachel rọnvwọn Jekọp o de vwiẹ emeshare ivẹ vwọ kẹ, e rhe dia usun rẹ ọgbuyovwin rẹ orua 12 rẹ izrel rẹ ọke awanre. Rachel mrẹ ohwo rọ cha rọnvwọn ọke rọ vwọ vwẹrote igegede rẹ ọsẹ rọyen. (Jẹnẹsis 29:9, 10) Ọ pha “sasasa yoyovwi” vrẹ ọkpako rọyen, Leah.—Jẹnẹsis 29:17.

 Jekọp dẹ rhi vwo ẹguọnọ ri Rachel, ọ da rhọvwen nẹ ọyen wian ẹgbukpe ighwrẹn rere ọ sa vwọ rọnvwọn. (Jẹnẹsis 29:18) Ẹkẹvuọvo, Laban de hworo ona rere Jekọp vwọ rọnvwọn Leah, tavwen ọ ke rọnvwọn Rachel—Jẹnẹsis 29:25-27.

 Jekọp vwo ẹguọnọ ri Rachel vẹ emeshare ivẹ rọyen na vrẹ Leah vẹ emọ rọyen. (Jẹnẹsis 37:3; 44:20, 27-29) Ukuotọ rọyen, eya na ivẹ ki phrophro ohwohwo.—Jẹnẹsis 29:30; 30:1, 15.

 Die yen se yono mie Rachel? Rachel nẹrhovwo rhe Ọghẹnẹ ọ da vwerosuọ dede nẹ ebẹnbẹn hẹ evunrẹ orua na. (Jẹnẹsis 30:22-24) Ikuegbe rọyen dje ebẹnbẹn re sa vwomaphia vwẹ orua rẹ ọshare da rọnvwọn eya buebun. Obo re phia kẹ Rachel na dje aghwanre rọ herọ siẹrẹ e de nene ọrhuẹrẹphiyotọ ri Jihova kpahen orọnvwen nẹ ọshare rọnvwọn aye ọvuọvo.—Matiu 19:4-6.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Rachel kpobarophiyọ, kpo uyovwinrota na “Distressed Sisters Who ‘Built the House of Israel.’”

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn oboresorọ Ọghẹnẹ vwọ vwẹ uphẹn kẹ ihwo rọyen nẹ e rọnvwọn vrẹ aye ọvọ, kpo uyovwinrota na “Does God Approve of Polygamy?”

  Rahab

 Ono yen Rahab? Ọyen igberadja rọ dia orere rẹ ihwo ri Canaan re se Jeriko, ukuko na kọ rhe dia odibo ri Jihova.

 Die yen o ruru? Rahab siẹ ihwo rẹ Izrẹl ivẹ re ra bẹbẹ ni otọ ri Canaan nu. O ru ọtiọyen kidie o nyo ikuegbe rẹ oborẹ Jihova sivwin ihwo rọyen vrẹ abọ rẹ ihwo rẹ Ijipt kugbe ẹvwọsuọ rẹ uvwiẹ rẹ Amọr.

 Rahab chọn ihwo rẹ Izrẹl ivẹ na uko, ọ da je rẹ ayen nẹ ayen vwẹ ẹro ọghanghanre vwo ni arhọ rọyen vẹ ọ rẹ orua rọyen, ọke rẹ ayen da rhe, rhe ghwọrọ otọ ri Jeriko. Ayen da rhọvwen, ẹkẹvuọvo ko ru emuọvo tavwen: O cha vuẹ ohwo vuọvo kpahọ-ọn, ọ vẹ orua rọyen cha dia evunrẹ uwevwin na ọke ihwo rẹ Izrẹl de rhi phi orere na kua, ọ me je vwẹ ufi ọvwavware na ya ovakpo rẹ uwevwin rọyen rere a vwọ rien asan rayen hepha. Rahab de ru nene obo ayen vuẹrẹ eje, ọ vẹ orua rọyen de sivwin, ọke rẹ ihwo rẹ Izrẹl vwọ rhe.

 Rahab da rhe rọnvwọn ohwo rẹ Izrẹl, kọ je dia oni rode rẹ Ovie re se Devid kugbe Jesu kristi.—Joshua 2:1-24; 6:25; Matiu 1:5, 6, 16.

 Die yen se yono mie Rahab? Baibol na dje Rahab phiyọ ohwo ro vwo uvi rẹ esegbuyota ra sa vwẹrokere. (Hibru 11:30, 31; Jems 2:25) Ikuegbe rọyen djephia nẹ Ọghẹnẹ ohwo ro vwo ghovwon, ọ dia ohwo rọ ghwoma phiyọ ẹbẹre ọvo-o, o ku ebruphiyọ rọyen kuẹ ihwo re vwẹrosuọ, o toro asan rẹ ayen nurhe-e.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Rahab kpobarophiyọ, kpo uyovwinrota na “She Was ‘Declared Righteous by Works.’”

  Rebeka

 Ono yen Rebeka? Ọyen aye rẹ Aizik kugbe oni vwọ kẹ Jekọp vẹ Isọ.

 Die yen o ruru? Rebeka ru ọhọre rẹ Ọghẹnẹ, dede nẹ ọ ghwa lọhọ kẹ ro vwo ru ọtiọye-en. Ọke ro vwo vo ame vwẹ orhare, ọshare ọvo da nokpẹn rẹ ame mie. Rebeka da vwẹ ame kẹ da kpakpata ji vo ame kẹ ekẹkẹtẹ rọyen. (Jẹnẹsis 24:15-20) Ọshare na odibo rẹ Ebraham, ọ yan ugbo oshesheri ra guọnọ aye vwọ kẹ Aizik, ọmọ rẹ Ebraham. (Jẹnẹsis 24:2-4) Ọ je yare ebruphiyọ ri Jihova womarẹ ẹrhovwo. Ọke rọ vwọ mrẹ owian ọgangan kugbe ẹse ri Rebeka ru vwọ kẹ, ọ da rhe mrẹvughe nẹ Jihova kpahenphiyọ ẹrhovwo rọyen, ro djephia nẹ Rebeka yen ohwo rọ jẹre vwọ kẹ Aizik.—Jẹnẹsis 24:10-14, 21, 27.

 Rebeka vwọ riẹn oboresorọ odibo na vwọ rhe, ọ da rhọvwen nẹ ọyen che nene kpo ra rọnvwọn Aizik. (Jẹnẹsis 24:57-59) Rebeka de rhi vwiẹ emọ ivẹ ẹsiẹvo. Ọghẹnẹ dje kẹ nẹ ọmọkpako rọyen re se Isọ na, cha ga ọ rẹ otete re se Jekọp. (Jẹnẹsis 25:23) Ọke rẹ Aizik vwọ guọnọ vwẹ ẹrhovwo rẹ ọmọkpako vwọ kẹ Isọ, Rebeka de hworo ona phiyọ rere ebruphiyọ na vwo te Jekọp obọ, kirobo rọ riẹnre nẹ Jihova guọnore.—Jẹnẹsis 27:1-17.

 Die yen se yono mie Rebeka? Rebeka ọyen ohwo rọ vwomakpotọ, ọgbowian, kugbe ohwo ro ruẹse—enana iwan ra vwọ riẹn phiyọ omamọ rẹ aye, oni, kugbe odibo re Ọghẹnẹ rẹ uyota.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Rebeka kpobarophiyọ, kpo uyovwinrota na “I Am Willing to Go.”

  Rutu

 Ono yen Rutu? Ọyen ohwo ri Moab rọ yanjẹ eghẹnẹ vẹ otọ rẹ omobọ rọyen vwo, rere ọ sa vwọ ga Jihova vwẹ otọ rẹ Izrẹl.

 Die yen o ruru? Rutu dje ẹguọnọ oghẹresan vwọ kẹ oniorọnvwen rọyen, Naomi. Naomi, vẹ ọshare rọyen kugbe emọ rayen ivẹ yen djẹ kpo otọ ri Moab fikirẹ ọkarovwẹ rẹ emu rọhẹ otọ rẹ Izrẹl. Emọ ivẹ na da rọnvwọn emetẹ ri Moab—Rutu kugbe Ọrpa. Ọke vwọ yanran na ọshare ri Naomi kugbe ẹmọ ivẹ rọyen de rhi ghwu, eya erha na de rhi hirhiephiyọ eyeuku.

 Naomi de brorhiẹn o vwo rhivwin kpo Izrẹl, kidie emuọre hẹ otọ rẹ Izrẹl re. Rutu vẹ Ọrpa de brorhiẹn ayen vwo nene. Ẹkẹvuọvo Naomi da vuẹ ayen nẹ ayen bru ihwo rayen ra. Ọrpa de ru ọtiọyen. (Rutu 1:1-6, 15) Vwọ kẹ Rutu, o de tikamu oniorọnvwen rọyen. O vwo ẹguọnọ ri Naomi, ọtiọyen ọ je guọnọ ga Ọghẹnẹ rọyen, Jihova.—Rutu 1:16, 17; 2:11.

 Kidie nẹ Rutu ọyen ọgbowian kugbe ohwo rọ vwomakpotọ, ọ da nẹrhẹ o vwo omamọ rẹ odẹ vwẹ Betlẹhẹm rọ dia asan ri Naomi nurhẹ, fikirẹ omamọ uruemu ri Rutu, Boaz rọ dia ọdafe ro vwo otọ buebun da reyọ emuọre vwo ruẹse kẹ vẹ Naomi. (Rutu 2:5-7, 20) Rutu da rhe rọnvwọn Boaz je dia oni rode vwọ kẹ Ovie re se Devid kugbe Jesu Kristi.—Matiu 1:5, 6, 16.

 Die yen se yono mie Rutu? Fikirẹ ẹguọnọ ro vwo kpahen Naomi vẹ Jihova, Rutu da yanjẹ uwevwin vẹ ihwo rẹ orua rọyen vwo. Ọgbowian ọyen oruẹ, ọ vwomakpotọ, je fuevun, dedenẹ ekuakua ghwa lọhọ vwọ kẹ-ẹ.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Rutu kpobarophiyọ, kpo uyovwinrota na “Where You Go I Shall Go” vẹ “An Excellent Woman.”

  Sera

 Ono yen Sera? Ọyen aye rẹ Ebraham kugbe oni rẹ Aizik.

 Die yen o ruru? Sera vrẹ nẹ Ur, orere oma de fuo kidie nẹ o vwo esegbuyota kaphen ive ri Jihova ve vwọ kẹ ọshare rọyen Ebraham. Ọghẹnẹ vuẹ Ebraham nẹ ọ kua nẹ orere ri Ur kpo otọ ri Kenan. O de ve kẹ nẹ ọyen che kuẹ ebruphiyọ rọyen kuo ji ruo phiyọ ẹgborho rode. (Jẹnẹsis 12:1-5) Sera te omarẹ ẹgbukpe 60 re ọke yena. Nẹ ọke yena yanran, Sera vẹ ọshare rọyen kẹ kua nẹ asan kpo asan dia ibọkpọ.

 Dede nẹ oka rẹ akpọ nana se phi arhọ ri Sera phiyọ ẹdia imuoshọ, o bicha Ebraham ro vwo nene odjekẹ rẹ Ọghẹnẹ. (Jẹnẹsis 12:10, 15) Vwẹ ikpe buebun, Sera vwiẹ ọmọ-ọ, ọnana so omaemuophiyọ vwọ kẹ. Dedena, Ọghẹnẹ veri nẹ o che ku ebruphiyọ rọyen ku emọ re Ebraham. (Jẹnẹsis 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Ọke vwọ yanran na Ọghẹnẹ da kẹ Sera imuẹro nẹ o che vwiẹ kẹ Ebraham. Ko ghini rhi vwiẹ dede nẹ o bru afe re. Ẹgbukpe 90 ọyen ọ hepha, Ọshare rọyen ke rha hẹ ẹgbukpe 100 ọke yena. (Jẹnẹsis 17:17; 21:2-5) Ayen de mu odẹ kẹ ọmọ na Aizik.

 Die yen se yono mie Sera? Ikuegbe ri Sera na yono avwanre nẹ avwanre sa vwẹroso Ọghẹnẹ, nẹ o che ru ive rọyen eje gba, tobọ te i re rorori nẹ e cha sa phia-a! (Hibru 11:11) Udje rọyen kere aye-uwevwin dje oborẹ ọghọ ghanre te vwevunrẹ orọnvwen.—1 Pita 3:5, 6.

•  ▸ Wọ da guọnọ riẹn kpahen Sera kpobarophiyọ, kpo uyovwinrota na “What a Beautiful Woman You Are” vẹ “God Called Her ‘Princess.’”

  Ọmọtẹ ri Shunẹm

 Ono yen ọmọtẹ ri Shunẹm? Ọyen ọmọte ve erhuvwu, rọ dia ohwo ra ma ta ota kpahen vwẹ ọbe ri Baibol re se Une Ri Solomọn. Baibol na ghwe se odẹ rọye-en.

 Die yen o ruru? Ọmọtẹ ri Shunẹm fuevun kẹ ọshare ro sun igodẹ na, kidie o vwo ẹguọnọ kpahọn. (Une Ri Solomọn 2:16) Uvi erhuvwu rọyen na, mu Solomọn rẹ Ovie ro feri mamọ na vwọ davwẹngba rọyen eje rere ọmọtẹ na vwo vwo eguọnọ kpahon. (Une Ri Solomọn 7:6) Dede nẹ ihwo evo jiri Solomọn kẹ nọ rọnvwọn, jẹ ọ nama rhọvwe-en. O vwo ẹguọnọ je fuevun kẹ ọshare ro sun igodẹ na.—Une Ri Solomọn 3:5; 7:10; 8:6.

 Die yen se yono mie ọmọtẹ ri Shunẹm? O vwo ẹro abavo vwo ni oma rọyen dede nẹ ọyen ohwo ro si urhuru ro ji vwo erhuvwu mamọ. Ọ vwẹ uphẹn kẹ okeke rẹ edjedje yẹrẹ efe vẹ ẹdia rode ro re te obọ no miovwo ẹguọnọ ro vwo kpahen ọshare ro sun igodẹ na-a. O vwo omaẹriẹnsuo vẹ ẹguọnọ ro jẹ rhẹriẹ.

  Aye ri Lọt

 Ono yen aye ri Lọt? Baibol na ghwe se odẹ rọye-en. Ẹkẹvuọvo ọ vuẹ avwanre nẹ o vwo emetẹ ivẹ, ọ vẹ orua rọyen dia orere ri Sodom.—Jẹnẹsis 19:1, 15..

 Die yen o ruru? Ọ kerhọ rẹ iji rẹ Ọghẹnẹ-ẹ. Ọghẹnẹ brorhiẹn rọ vwọ ghwọrọ orere ri Sodom kugbe irere itete re kẹrerẹ fikirẹ uruemu rẹ ọfanrhiẹn ọgangan rẹ ayen vwobọ vwọ. Kidie nẹ Ọghẹnẹ vwo ẹguọnọ ri Lọt kugbe orua rọyen re dia Sodom, o de ji emekashi ivẹ rere ayen suon kpo asan ayen da sa vrabọ rẹ oghwọrọ na.—Jẹnẹsis 18:20; 19:1, 12, 13.

 Emekashi na da vuẹ orua ri Lọt nẹ ayen djẹ nẹ orere na, ekevuọvo e jẹ ayen nẹ obuko-o; rere ayen vwo je ghwo. (Jẹnẹsis 19:17) Aye ri Lọt “de ni obuko, o de hirhe phihọ ẹrhẹnre rẹ ughweraka.”—Jẹnẹsis 19:26.

 Die yen se yono mie aye ri Lọt? Ikuegbe rọyen dje imuoshọ rọ herọ siẹrẹ e de vwo ẹguọnọ rẹ ekuakua rẹ ugboma te ẹdia ra da vwẹ fiki rọyen churhi rẹ Ọghẹnẹ. Jesu reyerọ vwo ru udje rẹ orhọ-esio ke avwanre. Ọ da ta “Karohọ aye ri Lọt.”—Luk 17:32.

 Urhiẹ rẹ ọke rẹ eya ri Baibol na

1.  Ivi

2. Oghwe (2370 B.C.E.)

3.  Sera

4.  Aye ri Lọt

5.  Rebeka

6.  Leah

7.  Rachel

8. Eyannọ (1513 B.C.E.)

9.  Miriam

10.  Rahab

11.  Rutu

12.  Dẹbora

13.  Jael

14.  Dẹlila

15.  Hanah

16. Ovie ri izrel resosuo (1117 B.C.E.)

17.  Abigail

18.  Ọmọtẹ ri Shunẹm

19.  Jẹzebẹl

20.  Ẹsta

21.  Meri (oni ri Jesu)

22. Jesu bromaphiyame (29 C.E.)

23.  Mata

24.  Meri (oniọvo rẹ Mata vẹ Lazarọs)

25.  Meri ri Magdala

26. Jesu ghwuru (33 C.E.)