“Vwẹ asan re me dia, ọ bẹn ra vwọ mrẹ ohwo rọhẹ ẹgbukpe 25 kpotọ ro ji phopho isigati yẹrẹ se ukoko rẹ ivwirhii.”​—Julia.

Vwẹ uyovwinrota nana

•  Oborẹ ofori nẹ wọ riẹn

•  Obo wo se ru

•  Kẹ igbo vwo?

•  Oborẹ edje wẹn tare

 Oborẹ ofori nẹ wọ riẹn

•   Isigati hwe ohwo. Emuọvo kiriguo rọ guọghọ oma na, rọ je nẹrhẹ ọ bẹn ra vwọ dobọ rẹ isigati ephopho ji yen inikotini rọhẹ evunrẹ itaba re vwo ruẹ isigati. Vwo nene oborẹ U.S. Centers for Disease Control and Prevention tare, “itaba ese ọyen emuọvo kiriguo rọ so ughwu ri kpregede vẹ ega buebun vwẹ akpọ na eje.”

   “Me wian kerẹ ohwo rọ skani ihwo vwevunrẹ họspito, me je mrẹ ihoho rẹ oborẹ isigati ephopho ru vwẹ oma rẹ ihwo re. O gbevwunu me da mrẹ inuhu re ma phiyọ asan rẹ ọbara na djẹ wan vwẹ oma rẹ ihwo ri phopho isigati. Oma mẹ je vwe, me cha sa vwẹ isigati guọghọọ.”​—Theresa.

   Wọ riẹnre jovwo? Isigati vwo ikẹmika ri te omarẹ 7,000, buebun rayen guọghọ oma na. Kukpe kukpe yen iduduru ihwo vwo ghwẹ fikirẹ ega ri nẹ itaba ese cha.

•   Ihwo ri se ukoko rẹ ivwirhi se ikẹmika re guọghọ oma phiyọ oma rayen. Ukoko rẹ ivwirhi rẹ ihwo se reyọ guọghọ irhueiphophogho rayen ji so ughwu kẹ ayen. Kerẹ isigati, ukoko rẹ ivwirhi buebun vwo inikotini. Ẹbe ọvo rọ ta ota kpahen isigati tare nẹ, inikotini sa “nẹrhẹ ighene reyọ ihuvwun egangan efa tẹdia ọ me rhe bẹn rẹ ayen vwọ dobọ rọyen ji.”

   “Ukoko rẹ ivwirhi sansan ri vwo odẹ kerẹ cotton candy vẹ cherry bomb vwerhan kerẹ iswiti, rọ nẹrhẹ o je imitete vẹ imighene. Avwerhe rọyen nẹrhẹ ayen kpairoro vrẹ imuoshọ rọyen.”​—Miranda.

   Wọ riẹnre jovwo? Ame rọhẹ evunrẹ ukoko na ghwa dia ame diodii. O vwo erọnvwọn sansan vẹ ikẹmika egangan re guọghọ irhueiphophogho na.

 Obo wo se ru

•   Riẹn uyota na. Wọ rhọnvwa phiyọ kemu kemu ru wo nyorii​—kerẹ udje, ihwo evo niro nẹ e vwo se ukoko rẹ ivwirhi so omaẹwan vuọvoo, yẹrẹ ayen no nẹ ọyen idjerhe re se vwo si ẹnwan kpotọ. Ru ehiahiẹ rẹ obọ wẹn, wo mi ji brorhiẹn rẹ aghwanre.

   Odjekẹ ri Baibol: “Ogbori se kemu kemu ejobi gbuyota, ẹkẹvuọvo ohwo ro vwo iroro obọ rọ ra ọye o nẹ.”​—Isẹ 14:15.

   “Wọ da mrẹ nẹ ighene vẹ ihwo evo ri titiri phopho isigati ji se ukoko rẹ ivwirhi, ọ sa nẹrhẹ wo no phiyọ ‘eha’ diodi, ẹkẹvuọvo ọ vrẹ ọtiọyen siẹrẹ wo de roro kpahen imuoshọ ro nẹ evun rọyen cha.”​—Evan.

   Obo re roro kpahen: Oma ghene vwerhen ighene ri phopho isigati yẹrẹ ukoko rẹ ivwirhi? Ọ ghene sa cha ayen uko vwo yerin ghene ebẹnbẹn rẹ akpeyeren enẹna vẹ ọke rọ cha vwẹ obaro na? Gbanẹ ayen kọn ibi re cha so ebẹnbẹn efa kẹ ayen?

•    Guọnọ idjerhe iyoyovwin efa wo se vwo yerin ghene ẹnwan. Idjerhe iyoyovwin evo wo se vwo si ẹnwan kpotọ yen wo vwo ru erọnvwọn ri se fierere kẹ ugboma wẹn kerẹ omaẹsasọ, ẹbe ese, yẹrẹ re vwo nene igbeyan re sa bọn wẹn gan ghwọrọ ọke kuẹgbe. Kidie nẹ wo vwo erọnvwọn iyoyovwin buebun ru wo ruẹ, wo rhe che vwo ẹwẹn rẹ wo vwo phopho isigatii.

   Odjekẹ ri Baibol: “Ẹwan ẹruọ rọ hẹ evun rẹ ohwo ghwọrọ ohwo na oma, ẹkẹvuọvo ota esiri nẹrhẹ oma vwerhọn.”​—Isẹ 12:25.

   “Ihwo roro nẹ isigati vẹ ukoko rẹ ivwirhi re phopho si ẹnwan no. Ẹkẹvuọvo, omavwerhovwẹn rẹ ọmọke yen ọ kẹ ohwo, ọ me je so omaẹkuọn kẹ wẹ vwẹ akpeyeren wẹn eje. O vwo idjerhe iyoyovwin efa rẹ wo se vwo si obọ rẹ ẹnwan kpotọ.”​—Angela.

   Obo re roro kpahen: Ọrhọ yen idjerhe iyoyovwin evo wo se vwo si obọ rẹ ẹnwan kpotọ? Wọ da guọnọ ukẹcha, ni uyovwinrota na “How Can I Deal With Anxiety?”

•    Muegbe wọ vwọ họnre vwọso ọnyẹ rẹ edjedje. Ọnana se nẹ obọ rẹ emọ rẹ isikuru wẹn rhe yẹrẹ erọnvwọn ru wọ vwọ dia otọ. Ifimu, ighe ri TV vẹ sosha midia sa nẹrhẹ e no nẹ isigati ephopho vẹ ukoko rẹ ivwirhi re se shephiyọ, ọ je nẹrhẹ oma vwerhen ohwo.

   Odjekẹ ri Baibol: “Imiragua . . . yono ẹgba rẹ ọmrẹvughe rayen . . . rere ayen se vwo phi ofẹnẹ phiyọ obo ri yovwirin vẹ obo re brare.”​—Hibru 5:14.

   “Ọke me vwọ hẹ isikuru, edje mẹ buebun muọghọ kẹ vwẹ kidie mi phopho isigati yẹrẹ se ukoko rẹ ivwirhii. Kẹ ayen chochọn mẹ ọke mi vwo dje phephẹn kẹ ayen nẹ mi che vwobọ vwẹ erọnvwọn tiọyen naa. Dede nẹ o se gbe ohwo unu, jẹ wọ vwọ vuẹ ayen ẹbẹre wo kare sa sẹro wẹn.”​—Anna.

   Obo re roro kpahen: Wọ sa họnre vwọso ọnyẹ edjedje? Wo se roro vwọ kpahen ẹdia evo wo vwo ru ọtiọyen re? Wọ da guọnọ ukẹcha vwẹ ẹdia nana, se “Peer-Pressure Planner” rọhẹ uyovwinrota 15 rẹ ọbe na Questions Young People Ask​—Answers That Work, Ukori 2.

•   Nabọ frẹkotọ sane igbeyan wẹn. Ọdavwini rẹ wo vwo phopho isigati yẹrẹ ukoko rẹ ivwiri che kpotọ siẹrẹ igbeyan wẹn da vwẹ ẹro wo vwo nẹ erọnvwọn tiọyena ji vwo no.

   Odjekẹ ri Baibol: “Dia ugbeyan rẹ evwaghwanre, ku wọ ghwanre. Nene ẹkpa mu ugbeyan, ku wọ ro okpetu.”​—Isẹ 13:​20, Easy-to-Read Version.

   “Erere no cha siẹrẹ a da vwẹ ugbeyan vwo mu ihwo ri vwo iwan kerẹ ọyọnregan vẹ omaẹriensuon. Wọ da mrẹ erhuvwu ro nẹ oborẹ ayen yeren akpọ wan cha, o che mu we vwọ vwẹrokere ayen.”​—Calvin.

   Obo re roro kpahen: Igbeyan wẹn ruo lọhọ kẹ wẹ wo vwo yeren akpọ rọ fonro ji vwo omakpokpọ, gbanẹ ayen nẹrhẹ ọ bẹn kẹ wẹ?

 Kẹ igbo vwo?

 Ihwo buebun tare nẹ igbo ephopho vwo imuoshọ vuọvoo. Ẹkẹvuọvo ọyen ofian!

•   Ọ bẹn vwọ kẹ ighene ri phopho igbo rẹ ayen vwọ dobọ rọyen ji. Iyono sansan djerephia nẹ igbo ephopho se miovwon afọnrhe wẹn ji si ẹgba rẹ iroro wẹn kpotọ.

•   “Ehiahiẹ djerephia nẹ ihwo ri phopho igbo se ruẹ yovwẹn vwẹ isikuru vẹ iruoo, ayen vẹ ihwo efa ji vwo omamọ rẹ oyerinkugbee, omavwerhovwẹn jehẹ akpeyeren rayeen” kirobo rẹ U.S. Substance Abuse and Mental Health Services Administration tare.

   “Mi hirharoku ọdavwini mi vwo phopho igbo kidie me guọnọ si ẹnwan mẹ kpotọ. Ẹkẹvuọvo mi vwo roro kpahen obo ro che mu vwe oma te, igho re me cha ghwọrọ phiyọ, vẹ oborẹ o che djobọte omakpokpọ mẹ wan, me da rhe mrẹvughe nẹ igbo ephopho cha nẹrhẹ ẹnwan mẹ ganphiyọ.”​—Judah.